A Darwinian theory of beauty | Denis Dutton

Translator: Tania Ivanova Reviewer: Dejan Spaseski

Delighted to be here

Пресреќен сум што сум овде

and to talk to you about a subject dear to my heart,

и што ќе ви зборувам за една многу драга тема

which is beauty.

- убавината.

I do the philosophy of art, aesthetics,

Филозофијата на уметноста, естетиката,

actually, for a living.

всушност е моја професија.

I try to figure out intellectually,

Се обидувам да откријам од интелектуален,

philosophically, psychologically,

филозофски и психолошки аспект

what the experience of beauty is,

какво е восприемањето на убавината,

what sensibly can be said about it

што реално може да се каже за неа

and how people go off the rails in trying to understand it.

и како луѓето забегуваат обидувајќи се да ја разберат

Now this is an extremely complicated subject,

Ова е навистина сложена тема,

in part because the things that we call beautiful

делумно бидејќи нештата за кои велиме дека се убави

are so different.

се многу различни.

I mean just think of the sheer variety --

Помислете само на сите различни убави нешта -

a baby's face,

бебешко лиценце,

Berlioz's "Harold in Italy,"

„Харолд во Италија“ на Берлиоз,

movies like "The Wizard of Oz"

филмови како „Волшебникот од Оз“,

or the plays of Chekhov,

или пак драмите на Чехов,

a central California landscape,

некој пејсаж во централна Калифорнија,

a Hokusai view of Mt. Fuji,

поглед на Фуџи од Хокусаи,

"Der Rosenkavalier,"

„Витезот на Розите“,

a stunning match-winning goal

запрепастувачки победоносен гол

in a World Cup soccer match,

на светско првенство во фудбал,

Van Gogh's "Starry Night,"

„Ѕвездената ноќ“ на Ван Гог,

a Jane Austen novel,

роман од Џејн Остин,

Fred Astaire dancing across the screen.

Фред Астер како игра на екранот.

This brief list includes human beings,

Краткиот список вклучува човечки суштества,

natural landforms,

природни убавини,

works of art and skilled human actions.

уметнички дела и вешти човечки дејанија.

An account that explains the presence of beauty

Да се објасни присуството на убавото

in everything on this list

во сè што се наоѓа на оваа листа

is not going to be easy.

не е воопшто едноставно.

I can, however, give you at least a taste

Сепак, можам да ви дадам барем малку увид

of what I regard

во она што јас го сметам

as the most powerful theory of beauty

за најмоќната теорија за убавината

we yet have.

што некогаш сме ја имале.

And we get it not from a philosopher of art,

Истата не произлегува од некој филозоф на уметноста,

not from a postmodern art theorist

ниту од некој постмодерен теоретичар на уметноста

or a bigwig art critic.

или пак некој важен ликовен критичар.

No, this theory

Напротив, оваа теорија

comes from an expert

доаѓа од експерт

on barnacles and worms and pigeon breeding,

за пијавици и црви и одгледување на гулаби.

and you know who I mean:

Знаете на кого мислам -

Charles Darwin.

Чарлс Дарвин.

Of course, a lot of people think they already know

Се разбира, многу луѓе мислат дека веќе го знаат

the proper answer to the question,

вистинскиот одговор на прашањето,

"What is beauty?"

„Што е убавината?“

It's in the eye of the beholder.

Таа е во очите на набљудувачот.

It's whatever moves you personally.

Тоа е се она што лично ве допира.

Or, as some people,

Или, како што некои луѓе -

especially academics prefer,

особено академците - преферираат

beauty is in the culturally conditioned

убавината лежи во културно-условеното

eye of the beholder.

око на набљудувачот.

People agree that paintings or movies or music

Луѓето се сложуваат дека сликите, филмовите, музиката

are beautiful

се убави

because their cultures determine a uniformity of aesthetic taste.

бидејќи нивните култури одредуваат еден вид на униформност во естетските вкусови.

Taste for both natural beauty and for the arts

Вкусовите за природни убавини и за уметностите,

travel across cultures

патуваат низ различните култури

with great ease.

со огромна леснотија.

Beethoven is adored in Japan.

Бетовен го обожуваат во Јапонија.

Peruvians love Japanese woodblock prints.

Перуанците обожуваат јапонски графики на дрво.

Inca sculptures are regarded as treasures

Скулптурите на Инките се сметаат за богатство

in British museums,

во британските музеи,

while Shakespeare is translated

додека пак Шекспир е преведен

into every major language of the Earth.

на секој позастапен јазик на Земјата.

Or just think about American jazz

Или само помислете на американсиот џез

or American movies --

или пак американските филмови -

they go everywhere.

ги има насекаде.

There are many differences among the arts,

Постојат многу разлики во уметностите,

but there are also universal,

но сепак постојат и универзални,

cross-cultural aesthetic pleasures

меѓу-културни естетски задоволства

and values.

и вредности.

How can we explain

Како да ја објасниме

this universality?

оваа универзалност?

The best answer lies in trying to reconstruct

Најдобро ќе биде да се обидеме да реконструираме

a Darwinian evolutionary history

една дарвинова историја на еволуцијата

of our artistic and aesthetic tastes.

на нашите уметнички и естетски вкусови.

We need to reverse-engineer

Ќе треба да ги изгенерираме во обратна насока

our present artistic tastes and preferences

нашите уметнички вкусови и преференци

and explain how they came

и да објасниме како тие воопшто

to be engraved in our minds

се врежале во нашите глави.

by the actions of both our prehistoric,

Преку активностите на нашите предисториски,

largely pleistocene environments,

во голема мера плеистоцени околини,

where we became fully human,

во кои сме се претвориле во луѓе,

but also by the social situations

но и преку општествените ситуации

in which we evolved.

низ кои сме еволуирале.

This reverse engineering

Ова одење наназад во еволуцијата

can also enlist help

може исто така да вклучува и помош

from the human record

од човековите записи

preserved in prehistory.

зачувани низ праисторијата.

I mean fossils, cave paintings and so forth.

Мислам на фосили, пештерни цртежи и така натаму.

And it should take into account

Исто така, треба да го зема во предвид

what we know of the aesthetic interests

сето она што го знаеме за естетските интереси

of isolated hunter-gatherer bands

на изолираните ловечко-собирачки банди

that survived into the 19th and the 20th centuries.

кои преживеале како такви и во 19-тиот и 20-тиот век.

Now, I personally

Вака, јас лично

have no doubt whatsoever

немам никаква недоумица

that the experience of beauty,

дека доживувањето на убавината,

with its emotional intensity and pleasure,

со својот емотивен интензитет и задоволство,

belongs to our evolved human psychology.

ѝ припаѓа на нашата еволуирана човечка психологија.

The experience of beauty is one component

Доживувањето на убавината е само една компонента

in a whole series of Darwinian adaptations.

во цела една серија на дарвиновски адаптации.

Beauty is an adaptive effect,

Убавината е прилагодлив ефект,

which we extend

којшто ние го прошируваме

and intensify

и засилуваме

in the creation and enjoyment

при креирањето на и уживањето во

of works of art and entertainment.

уметничките дела и забавните содржини.

As many of you will know,

Како што повеќето знаете,

evolution operates by two main primary mechanisms.

еволуцијата ја движат два основни механизми.

The first of these is natural selection --

Првиот од нив е природната селекција -

that's random mutation and selective retention --

односно, случајната мутација и селективното памтење -

along with our basic anatomy and physiology --

заедно со нашата основна анатомија и психологија -

the evolution of the pancreas or the eye or the fingernails.

еволуцијата на панкреасот, или пак на окото или ноктите.

Natural selection also explains

Природната селекција исто ни објаснува

many basic revulsions,

и многу елементарни згрозувања,

such as the horrid smell of rotting meat,

каква што е ужасната смрдеа од гнило месо,

or fears, such as the fear of snakes

или стравовите, како страв од змии,

or standing close to the edge of a cliff.

или од стоење на работ од некој гребен.

Natural selection also explains pleasures --

Но, природната селекција ги објаснува и задоволствата -

sexual pleasure,

сексуалното задоволство,

our liking for sweet, fat and proteins,

нашата желба за слатко, мрсно или протеини,

which in turn explains a lot of popular foods,

што од друга страна ја објаснува популарноста на некои храни,

from ripe fruits through chocolate malts

од зрели овошја, преку чоколадни слатки,

and barbecued ribs.

па се‘ до ребра на скара.

The other great principle of evolution

Другиот важен принцип на еволуцијата

is sexual selection,

е сексуалната селекција

and it operates very differently.

која функционира многу различно.

The peacock's magnificent tail

Прекрасниот опаш на паунот

is the most famous example of this.

е најпознат пример за ова.

It did not evolve for natural survival.

Тој не еволуирал заради природниот опстанок.

In fact, it goes against natural survival.

Всушност, тој му се противи на природниот опстанок.

No, the peacock's tail

Опашот на паунот

results from the mating choices

произлегува од изборот при парење

made by peahens.

што го прават пауниците.

It's quite a familiar story.

Многу позната приказна.

It's women who actually push history forward.

Жената е всушност таа што ја турка историјата напред.

Darwin himself, by the way,

Инаку, и самиот Дарвин

had no doubts that the peacock's tail

знаел добро дека опашот на паунот

was beautiful in the eyes of the peahen.

е убав во очите на пауницата.

He actually used that word.

Дури и го користел тој збор.

Now, keeping these ideas firmly in mind,

Е сега, имајќи го сето ова на ум,

we can say that the experience of beauty

можеме да кажеме дека искусувањето на убавината

is one of the ways that evolution has

е еден од начините преку кои еволуцијата

of arousing and sustaining

ни го побудува и одржува

interest or fascination,

интересот, или фасцинацијата,

even obsession,

па дури и опсесијата,

in order to encourage us

за да нè охрабри

toward making the most adaptive decisions

да ги направиме најприспособливите одлуки

for survival and reproduction.

за опстанок и репродукција.

Beauty is nature's way

Убавината е начин на кој природата

of acting at a distance,

делува од дистанца,

so to speak.

во некоја мера.

I mean, you can't expect to eat

Мислам, не може да очекуваме да изедеме

an adaptively beneficial landscape.

еден приспособливо корисен пејсаж.

It would hardly do to eat your baby

Ниту пак може да му го направите тоа на вашето бебе

or your lover.

или љубовник.

So evolution's trick

Значи, трикот на еволуцијата

is to make them beautiful,

е да ги направи убави,

to have them exert a kind of magnetism

да им даде еден вид на магнетизам

to give you the pleasure of simply looking at them.

кој ќе ви изнуди задоволство при самото гледање во нив.

Consider briefly an important source of aesthetic pleasure,

Еве на пример, еден важен извор на естетски задоволства -

the magnetic pull

магнетската привлечност

of beautiful landscapes.

на убавите пејсажи.

People in very different cultures

На луѓе од многу различни култури

all over the world

насекаде низ светот

tend to like a particular kind of landscape,

им се допаѓаат одреден тип на пејсажи,

a landscape that just happens to be similar

предел кој едноставно наликува на

to the pleistocene savannas where we evolved.

плеистоцените савани во кои сме еволуирале.

This landscape shows up today

Вакви предели денес се појавуваат

on calendars, on postcards,

на календари, на разгледници,

in the design of golf courses and public parks

во дизајните на терени за голф и јавни паркови,

and in gold-framed pictures

па и на оние златно-врамени слики

that hang in living rooms

што висат во дневни соби

from New York to New Zealand.

од Њујорк до Нов Зеланд.

It's a kind of Hudson River school landscape

Зборувам за еден вид школски пејсаж од реката Хадсон

featuring open spaces

со отворени пространства

of low grasses

и ниска трева

interspersed with copses of trees.

испреплетена со стебла од дрвја.

The trees, by the way, are often preferred

Дрвјата, патем речено, се претпочита

if they fork near the ground,

да се расчленуваат близу до површината,

that is to say, if they're trees you could scramble up

односно, да бидат такви да се сопнете од нив

if you were in a tight fix.

доколку сте им премногу блиску и брзате.

The landscape shows the presence

Ваквиот предел покажува присуство

of water directly in view,

на вода директно во перспектива,

or evidence of water in a bluish distance,

или само навестува дека постои вода во синолика далечина,

indications of animal or bird life

како и присуство на животни или птици

as well as diverse greenery

и шаренолко зеленило

and finally -- get this --

и во крајна мера - пазете сега -

a path

патека

or a road,

или некој пат,

perhaps a riverbank or a shoreline,

веројатно некој брег

that extends into the distance,

кој се протега во далечината

almost inviting you to follow it.

и едноставно ве кани да го следите.

This landscape type is regarded as beautiful,

Овој тип на пејсажи се смета за убав,

even by people in countries

дури и од страна на луѓе што живеат во земји

that don't have it.

кои немаат вакви предели.

The ideal savanna landscape

Идеалниот савански пејсаж

is one of the clearest examples

е еден од најјасните примери

where human beings everywhere

за тоа дека луѓето насекаде

find beauty

пронаоѓаат убавина

in similar visual experience.

преку слични визуелни искуства.

But, someone might argue,

Но, некој може да ми противречи

that's natural beauty.

дека се работи за природна убавина.

How about artistic beauty?

А што е со уметничката убавина?

Isn't that exhaustively cultural?

Дали таа е исклучително културно условена.

No, I don't think it is.

Јас не мислам така.

And once again, I'd like to look back to prehistory

Уште еднаш, би сакал да се навратам на предисторијата

to say something about it.

и да кажам нешто на таа тема.

It is widely assumed

Нашироко се претпоставува

that the earliest human artworks

дека најраните уметнички дела на човекот

are the stupendously skillful cave paintings

се неверојатно вештите пештерски слики,

that we all know from Lascaux

што сите ги знаеме, од Ласко

and Chauvet.

и Шове.

Chauvet caves

Пештерата Шове

are about 32,000 years old,

е стара околу 32000 години,

along with a few small, realistic sculptures

како и неколкуте мали, реалистични скулптури

of women and animals from the same period.

на жени и животни во неа кои датираат од истиот период.

But artistic and decorative skills

Меѓутоа уметничките и декоративните вештини

are actually much older than that.

се всушност многу постари.

Beautiful shell necklaces

Прекрасни ѓердани од школки

that look like something you'd see at an arts and crafts fair,

налик на оние кои денес може да се видат на саем на ракотворби и уметности,

as well as ochre body paint,

како и охра бои за тело,

have been found

се пронајдени уште

from around 100,000 years ago.

пред околу 100.000 години.

But the most intriguing prehistoric artifacts

Но најзачудувачките предисториски артефакти

are older even than this.

се постари дури и од овие.

I have in mind

Мислам на оние

the so-called Acheulian hand axes.

таканаречени Ашулови рачни секири.

The oldest stone tools are choppers

Најстарите камени орудија се секачите

from the Olduvai Gorge in East Africa.

од клисурата Олдувај во источна Африка.

They go back about two-and-a-half-million years.

Тие датираат уште од пред околу 2,5 милиони години.

These crude tools

Овие груби алатки

were around for thousands of centuries,

биле присутни илјадници векови,

until around 1.4 million years ago

сè до пред околу 1,4 милиони години

when Homo erectus

кога Хомо еректус

started shaping

почнал да обликува

single, thin stone blades,

единечни сечила од тенок камен,

sometimes rounded ovals,

кои понекогаш се во форма на овал,

but often in what are to our eyes

но почесто во форма на, според нашите очи,

an arresting, symmetrical pointed leaf

привлечни, симетрично оформени листови

or teardrop form.

или солзи.

These Acheulian hand axes --

Од овие Ашулови рачни секири -

they're named after St. Acheul in France,

наречени според местото Св. Ашул во Франција,

where finds were made in 19th century --

каде се пронајдени во 19-тиот век,

have been unearthed in their thousands,

откопани се илјадници примероци,

scattered across Asia, Europe and Africa,

расфрлани низ Азија, Европа и Африка,

almost everywhere Homo erectus

речиси насекаде кадешто Хомо еректус

and Homo ergaster roamed.

и Хомо ергастер талкале.

Now, the sheer numbers of these hand axes

Самиот број на овие рачни секири

shows that they can't have been made

покажува дека не биле направени само

for butchering animals.

за колење животни.

And the plot really thickens when you realize

Уште повеќе во прилог на ова оди и сознанието

that, unlike other pleistocene tools,

дека, наспроти останатите плеистоцени орудија,

the hand axes often exhibit

овие рачни секири често не покажуваат

no evidence of wear

знаци на истрошеност

on their delicate blade edges.

на врвовите од нивните нежни сечила.

And some, in any event, are too big

А некои, во краен случај, се и преголеми

to use for butchery.

за да се користат за касапење.

Their symmetry, their attractive materials

Нивната симетрија, привлечниот материјал

and, above all,

и, пред сè,

their meticulous workmanship

прецизната изработка

are simply quite beautiful

се едноставно преубави

to our eyes, even today.

за нашите очи, дури и во денешно време.

So what were these ancient --

Што ли биле овие прастари алатки -

I mean, they're ancient, they're foreign,

мислам, тие се древни, странски,

but they're at the same time

но истовремено тие ни се

somehow familiar.

и некако познати.

What were these artifacts for?

За што служеле овие артефакти?

The best available answer

Најдобриот одговор што ни се нуди

is that they were literally

е дека тие биле буквално

the earliest known works of art,

најстарите уметнички дела,

practical tools transformed

практични алатки трансформирани

into captivating aesthetic objects,

во воодушевувачки естетски предмети,

contemplated both for their elegant shape

кои пленат не само со елегантниот облик

and their virtuoso craftsmanship.

туку и со виртуозната изработка.

Hand axes mark

Рачните секири бележат

an evolutionary advance in human history --

еден еволутивен напредок во човечката историја -

tools fashioned to function

алатки обликувани да функционираат како -

as what Darwinians call "fitness signals" --

какошто Дарвиновата школа ги нарекува - кондициони сигнали,

that is to say, displays

или со други зборови, како изложбени

that are performances

перформанси

like the peacock's tail,

каков што е и опашот на паунот,

except that, unlike hair and feathers,

со таа разлика што, наместо со пердуви,

the hand axes are consciously

рачните секири се украсени

cleverly crafted.

со умешност во нивната изработка.

Competently made hand axes

Вешто изработените рачни секири

indicated desirable personal qualities --

укажувале на посакуваните лични квалитети -

intelligence, fine motor control,

интелигенција, фина моторика,

planning ability,

способност за планирање,

conscientiousness

свесност и совесност,

and sometimes access to rare materials.

а понекогаш и пристап до ретки материјали.

Over tens of thousands of generations,

Во текот на повеќе десетици илјади генерации

such skills increased the status

ваквите вештини го подигнувале статусот

of those who displayed them

на оние кои ги покажувале

and gained a reproductive advantage

и со тоа добивале репродуктивна предност

over the less capable.

над оние помалку способните.

You know, it's an old line,

Има една стара изрека,

but it has been shown to work --

ама се покажала како функционална -

"Why don't you come up to my cave, so I can show you my hand axes?"

„Ќе дојдеш ли во мојата пештера да ти ги покажам моите рачни секири.“

(Laughter)

(Гласна смеа)

Except, of course, what's interesting about this

Се разбира, тука постои еден куриозитет околу тоа

is that we can't be sure how that idea was conveyed,

како всушност можела да се роди ваква идеја

because the Homo erectus

кога Хомо еректусот

that made these objects

кој ги правел овие предмети

did not have language.

немал воопшто јазик.

It's hard to grasp,

Тешко е да се сфати,

but it's an incredible fact.

но се работи за неверојатен факт.

This object was made

Овој предмет бил направен

by a hominid ancestor,

од наш човеколик предок -

Homo erectus or Homo ergaster,

Хомо еректус или Хомо ергастер -

between 50,000 and 100,000 years

некаде помеѓу 50 и 100.000 години

before language.

пред да се роди јазикот.

Stretching over a million years,

Одржувајќи се повеќе од милион години,

the hand axe tradition

изработката на рачни секири

is the longest artistic tradition

се јавува како најдолга уметничка традиција

in human and proto-human history.

во човечката и прото-човечката историја.

By the end of the hand axe epic, Homo sapiens --

На крајот на епската приказна за рачните секири,

as they were then called, finally --

Хомо сапиенсите - како што тогаш ги нарекувале -

were doubtless finding new ways

несомнено изнаоѓале нови начини

to amuse and amaze each other

за сопствена забава и восхит

by, who knows, telling jokes,

преку, кој знае што сè, кажување вицеви,

storytelling, dancing, or hairstyling.

раскажување приказни, танцување, или фризирање.

Yes, hairstyling -- I insist on that.

Да, фризирање - инсистирам на ова.

For us moderns,

За нас современите,

virtuoso technique

се користат виртуозни техники

is used to create imaginary worlds

за создавање на замислени светови

in fiction and in movies,

во книгите и филмовите,

to express intense emotions

за искажување на силни емоции

with music, painting and dance.

преку музика, сликарство и танц.

But still,

Но сепак,

one fundamental trait

една фундаментална нишка

of the ancestral personality persists

од карактерот на претците опстојала

in our aesthetic cravings:

во нашите естетски апетити:

the beauty we find

убавината што ја пронаоѓаме

in skilled performances.

во вештите изведби.

From Lascaux to the Louvre

Од Ласко до Лувр

to Carnegie Hall,

и Карнеги Хол,

human beings

човекот како суштество

have a permanent innate taste

покажува постојан вроден вкус

for virtuoso displays in the arts.

за виртуозни претстави во уметностите.

We find beauty

Пронаоѓаме убавина

in something done well.

во нешто што е добро направено.

So the next time you pass a jewelry shop window

Затоа, следниот пат кога ќе пројдете покрај излог на јувелир

displaying a beautifully cut

во кој ќе видите прекрасно изработен

teardrop-shaped stone,

камен во форма на солза,

don't be so sure

немојте да мислите

it's just your culture telling you

дека само заради вашата култура

that that sparkling jewel is beautiful.

го сметате тој светликав скапоцен камен за убав.

Your distant ancestors loved that shape

Вашите далечни претци го сакале тој облик

and found beauty in the skill needed to make it,

и наоѓале убавина во вештината потребна да се изработи,

even before

дури и пред да

they could put their love into words.

можат да ја изразат својата восхит преку зборови.

Is beauty in the eye of the beholder?

Дали убавината е во очите на набљудувачот?

No, it's deep in our minds.

Не, таа лежи длабоко во нашиот мозок.

It's a gift handed down from the intelligent skills

Се работи за дарба, која е плoд на интелигенцијата, вештините

and rich emotional lives

и богатите емотивни животи

of our most ancient ancestors.

на нашите најстари претци.

Our powerful reaction to images,

Нашите силни реакции предизвикани од сликите,

to the expression of emotion in art,

од експресијата на емоции во уметноста,

to the beauty of music, to the night sky,

од убавината на музиката под ѕвездено небо

will be with us and our descendants

ќе останат со нас и со нашите потомци

for as long as the human race exists.

се додека постои човечката раса.

Thank you.

Ви благодарам.

(Applause)

(Аплауз)