A Darwinian theory of beauty | Denis Dutton

Tłumaczenie: Kinga Skorupska Korekta: Marcin Kasiak

Delighted to be here

Opowiem wam o temacie

and to talk to you about a subject dear to my heart,

bliskim mojemu sercu,

which is beauty.

czyli o pięknie.

I do the philosophy of art, aesthetics,

Z zawodu jestem filozofem

actually, for a living.

sztuki i estetyki.

I try to figure out intellectually,

Staram się zrozumieć,

philosophically, psychologically,

dzięki filozofii i psychologii,

what the experience of beauty is,

czym jest doświadczanie piękna,

what sensibly can be said about it

co można o tym powiedzieć,

and how people go off the rails in trying to understand it.

w jaki sposób staramy się je zrozumieć.

Now this is an extremely complicated subject,

To bardzo skomplikowany temat,

in part because the things that we call beautiful

bo rzeczy, które uważamy za piękne

are so different.

bardzo się różnią.

I mean just think of the sheer variety --

Pomyślcie tylko,

a baby's face,

twarz dziecka,

Berlioz's "Harold in Italy,"

"Harold we Włoszech" Berlioza,

movies like "The Wizard of Oz"

filmy jak "Czarnoksiężnik z krainy Oz"

or the plays of Chekhov,

sztuki Czechowa,

a central California landscape,

krajobraz centralnej Kalifornii,

a Hokusai view of Mt. Fuji,

widok na górę Fuji,

"Der Rosenkavalier,"

"Kawaler Srebrnej Róży"

a stunning match-winning goal

wspaniały gol,

in a World Cup soccer match,

podczas Mistrzostw Świata,

Van Gogh's "Starry Night,"

"Gwieździsta Noc" Van Gogh'a

a Jane Austen novel,

powieść Jane Austen,

Fred Astaire dancing across the screen.

tańczący Fred Astaire,

This brief list includes human beings,

W skład tej listy wchodzą,

natural landforms,

ludzie, pejzaże,

works of art and skilled human actions.

dzieła sztuki, świadectwa ludzkich umiejętności.

An account that explains the presence of beauty

Wyjaśnienie zjawiska piękna

in everything on this list

dla każdej wymienionej rzeczy

is not going to be easy.

nie będzie proste,

I can, however, give you at least a taste

jednakże dam wam przedsmak

of what I regard

czegoś co uważam

as the most powerful theory of beauty

za najważniejszą teorię piękna

we yet have.

nam dostępną.

And we get it not from a philosopher of art,

Nie stworzył jej filozof sztuki,

not from a postmodern art theorist

ani postmodernista,

or a bigwig art critic.

albo przemądrzały krytyk sztuki.

No, this theory

Ta teoria została

comes from an expert

sformułowana przez eksperta

on barnacles and worms and pigeon breeding,

od robaków i hodowli gołębi

and you know who I mean:

Wiecie kogo mam na myśli...

Charles Darwin.

Karola Darwina.

Of course, a lot of people think they already know

Wielu ludzi sądzi, ze już znają

the proper answer to the question,

odpowiedź na pytanie

"What is beauty?"

czym jest piękno?

It's in the eye of the beholder.

Piękno leży w oku patrzącego.

It's whatever moves you personally.

To coś co cię porusza.

Or, as some people,

Albo, jak twierdzą niektórzy,

especially academics prefer,

szczególnie kręgi akademickie,

beauty is in the culturally conditioned

piękno jest uwarunkowane kulturowo.

eye of the beholder.

piękno jest uwarunkowane kulturowo.

People agree that paintings or movies or music

Obrazy, filmy i muzyka

are beautiful

wydają się piękne

because their cultures determine a uniformity of aesthetic taste.

z powodu warunkowania kulturowego.

Taste for both natural beauty and for the arts

Miłość do naturalnego piękna i sztuki

travel across cultures

podróżuje między kulturami

with great ease.

bez przeszkód.

Beethoven is adored in Japan.

Japończycy kochają Beethovena,

Peruvians love Japanese woodblock prints.

W Peru modne są drewniane pieczęcie.

Inca sculptures are regarded as treasures

A rzeźby Inków są skarbami

in British museums,

w angielskich muzeach,

while Shakespeare is translated

Szekspira tłumaczy się

into every major language of the Earth.

na wszystkie języki świata.

Or just think about American jazz

A amerykański jazz

or American movies --

i Amerykańskie filmy...

they go everywhere.

są wszędzie.

There are many differences among the arts,

Jest dużo różnic w sztuce,

but there are also universal,

ale są też uniwersalne

cross-cultural aesthetic pleasures

międzykulturowe przyjemności

and values.

i wartości.

How can we explain

Jak inaczej wyjaśnić

this universality?

tą uniwersalność?

The best answer lies in trying to reconstruct

Najlepszą odpowiedzią jest próba

a Darwinian evolutionary history

odtworzenia historii ewolucji

of our artistic and aesthetic tastes.

naszych estetycznych preferencji.

We need to reverse-engineer

Rozłożymy na czynniki pierwsze

our present artistic tastes and preferences

nasze upodobania i wyjaśnimy

and explain how they came

w jaki sposób zostały

to be engraved in our minds

wpisane w naszą świadomość.

by the actions of both our prehistoric,

Poprzez wpływ prehistorycznego

largely pleistocene environments,

środowiska naturalnego

where we became fully human,

gdzie staliśmy się ludźmi,

but also by the social situations

oraz dzięki sytuacjom towarzyskim

in which we evolved.

w których wyewoluowaliśmy.

This reverse engineering

W tej analizie

can also enlist help

można się wspomóc

from the human record

prehistorycznym zapisem ewolucji.

preserved in prehistory.

Chodzi o skamieliny,

I mean fossils, cave paintings and so forth.

rysunki na ścianach jaskiń.

And it should take into account

Trzeba też wziąć pod uwagę

what we know of the aesthetic interests

zamiłowania estetyczne

of isolated hunter-gatherer bands

grup myśliwych zbieraczy

that survived into the 19th and the 20th centuries.

które przetrwały do XIX i XX wieku.

Now, I personally

Osobiście nie wątpię,

have no doubt whatsoever

Osobiście nie wątpię,

that the experience of beauty,

że przyjemność

with its emotional intensity and pleasure,

z doświadczania piękna

belongs to our evolved human psychology.

jest częścią rozwiniętej psychiki.

The experience of beauty is one component

To fragment serii

in a whole series of Darwinian adaptations.

adaptacji darwinowskich.

Beauty is an adaptive effect,

Piękno jest efektem

which we extend

adaptacji, który rozwineliśmy

and intensify

i wzmocniliśmy przy wytwarzaniu

in the creation and enjoyment

i docenianiu dzieł sztuki

of works of art and entertainment.

i wydarzeń rozrywkowych.

As many of you will know,

Ewolucja posługuje się dwoma

evolution operates by two main primary mechanisms.

głównymi mechanizmami.

The first of these is natural selection --

Pierwszym jest dobór naturalny,

that's random mutation and selective retention --

losowe mutacje i wybiórcze zapamiętanie,

along with our basic anatomy and physiology --

oraz nasza anatomia i fizjologia,

the evolution of the pancreas or the eye or the fingernails.

ewolucja oka, trzustki czy paznokci.

Natural selection also explains

Dobór naturalny wyjaśnia

many basic revulsions,

uczucie odrazy

such as the horrid smell of rotting meat,

na zapach gnijącego mięsa,

or fears, such as the fear of snakes

fobie, jak strach przed wężami

or standing close to the edge of a cliff.

czy lęk wysokości.

Natural selection also explains pleasures --

Dobór naturalny wyjaśnia przyjemności,

sexual pleasure,

przyjemność seksualną,

our liking for sweet, fat and proteins,

apetyt na słodycze, tłuszcz, proteiny,

which in turn explains a lot of popular foods,

co pokazuje czemu lubimy niektóre potrawy,

from ripe fruits through chocolate malts

dojrzałe owoce, czekoladę

and barbecued ribs.

czy żeberka z grilla.

The other great principle of evolution

Drugą zasadą ewolucji

is sexual selection,

jest selekcja seksualna,

and it operates very differently.

która działa inaczej.

The peacock's magnificent tail

Piękny pawi ogon

is the most famous example of this.

jest najlepszym przykładem.

It did not evolve for natural survival.

Nie pomaga w przetrwaniu.

In fact, it goes against natural survival.

Właściwie tylko przeszkadza.

No, the peacock's tail

Jest za to wynikiem

results from the mating choices

wyborów partnerów

made by peahens.

przez samice pawia.

It's quite a familiar story.

To typowe.

It's women who actually push history forward.

Kobiety napędzają historię.

Darwin himself, by the way,

Sam Darwin

had no doubts that the peacock's tail

nie miał wątpliwości, że pawi ogon

was beautiful in the eyes of the peahen.

jest piękny w oczach partnerki.

He actually used that word.

Tak właśnie powiedział.

Now, keeping these ideas firmly in mind,

Pamiętając to wszystko,

we can say that the experience of beauty

można powiedzieć, że piękno

is one of the ways that evolution has

jest jednym ze sposobów

of arousing and sustaining

na jaki ewolucja podtrzymuje

interest or fascination,

zainteresowanie czy nawet obsesję

even obsession,

zainteresowanie czy nawet obsesję

in order to encourage us

by zachęcić nas do podjęcia

toward making the most adaptive decisions

najlepszej decyzji z punktu widzenia

for survival and reproduction.

przetrwania gatunku.

Beauty is nature's way

Piękno jest narzędziem

of acting at a distance,

jakie ewolucja wykorzystuje

so to speak.

na odległość.

I mean, you can't expect to eat

Nie można się najeść

an adaptively beneficial landscape.

przepięknym krajobrazem.

It would hardly do to eat your baby

A co z dzieckiem, czy kochankiem?

or your lover.

A co z dzieckiem, czy kochankiem?

So evolution's trick

Ewolucja sprawia,

is to make them beautiful,

że wydają się piękni

to have them exert a kind of magnetism

by roztaczali magnetyzm

to give you the pleasure of simply looking at them.

i przyjemność dzięki samemu patrzeniu.

Consider briefly an important source of aesthetic pleasure,

Zatrzymajmy się na źródle

the magnetic pull

zadowolenia estetycznego

of beautiful landscapes.

z pięknych krajobrazów.

People in very different cultures

Ludzie z różnych kultur

all over the world

na całym świecie

tend to like a particular kind of landscape,

lubią podobny rodzaj krajobrazu,

a landscape that just happens to be similar

przypadkowo typowy dla plejstoceńskiej

to the pleistocene savannas where we evolved.

sawanny z kolebki życia ludzi.

This landscape shows up today

Ten krajobraz widać

on calendars, on postcards,

na kalendarzach, pocztówkach

in the design of golf courses and public parks

polach golfowych i parkach,

and in gold-framed pictures

w oprawionych obrazach

that hang in living rooms

wiszących w salonach

from New York to New Zealand.

od Nowego Jorku aż po Nową Zelandię.

It's a kind of Hudson River school landscape

To krajobraz szkoły Hudson River:

featuring open spaces

otwarte przestrzenie,

of low grasses

niewysoka trawa,

interspersed with copses of trees.

a pomiędzy nią drzewa.

The trees, by the way, are often preferred

Drzewa powinny być pochylone,

if they fork near the ground,

z gałęziami blisko ziemi,

that is to say, if they're trees you could scramble up

tak żeby można się wspiąć

if you were in a tight fix.

w razie potrzeby.

The landscape shows the presence

Krajobraz pokazuje

of water directly in view,

pobliskie źródło wody,

or evidence of water in a bluish distance,

lub woda błyszczy w oddali,

indications of animal or bird life

są ślady życia zwierzęcego

as well as diverse greenery

i różnorodna roślinność,

and finally -- get this --

koniecznie jest też

a path

ścieżka lub droga.

or a road,

ścieżka lub droga,

perhaps a riverbank or a shoreline,

wzdłuż rzeki lub wybrzeża

that extends into the distance,

która niknie w oddali,

almost inviting you to follow it.

aż chce się nią przejść.

This landscape type is regarded as beautiful,

Ten typ krajobrazu jest piękny

even by people in countries

nawet dla mieszkańców krajów

that don't have it.

w których nie występuje.

The ideal savanna landscape

Idealny krajobraz sawanny

is one of the clearest examples

jest jasnym przykładem

where human beings everywhere

tego, że wszyscy ludzie

find beauty

znajdują piękno

in similar visual experience.

w podobnych doświadczeniach.

But, someone might argue,

Można argumentować,

that's natural beauty.

że to piękno naturalne.

How about artistic beauty?

Ale co ze sztuką?

Isn't that exhaustively cultural?

Czy nie zależy od kultury?

No, I don't think it is.

Nie sądzę.

And once again, I'd like to look back to prehistory

Wróćmy do prehistorii,

to say something about it.

żeby to zbadać.

It is widely assumed

Zakłada się, że najwcześniejsze

that the earliest human artworks

dzieła sztuki

are the stupendously skillful cave paintings

to rysunki naskalne,

that we all know from Lascaux

w miejscach jak Lascaux

and Chauvet.

oraz jaskiniach Chauvet

Chauvet caves

oraz jaskiniach Chauvet

are about 32,000 years old,

mające ponad 32,000 lat,

along with a few small, realistic sculptures

razem z kilkoma rzeźbami

of women and animals from the same period.

kobiet i zwierząt z tego okresu.

But artistic and decorative skills

Ale zdolności artystyczne

are actually much older than that.

są jeszcze starsze.

Beautiful shell necklaces

Naszyjniki z muszelek

that look like something you'd see at an arts and crafts fair,

zupełnie jak ze straganów z biżuterią

as well as ochre body paint,

ochrę używaną do malowania

have been found

ciała znaleziono

from around 100,000 years ago.

sprzed 100 tys. lat.

But the most intriguing prehistoric artifacts

Ale najciekawsze przedmioty

are older even than this.

są jeszcze starsze.

I have in mind

Mam na myśli

the so-called Acheulian hand axes.

aszelskie narzędzia.

The oldest stone tools are choppers

Najstarszymi są siekierki

from the Olduvai Gorge in East Africa.

z Wąwozu Olduvai we wschodniej Afryce.

They go back about two-and-a-half-million years.

Mają dwa i pół miliona lat.

These crude tools

Te prymitywne narzędzia

were around for thousands of centuries,

istniały od tysięcy wieków

until around 1.4 million years ago

aż do 1.4 miliona lat temu,

when Homo erectus

kiedy Homo erectus

started shaping

zaczął wytwarzać

single, thin stone blades,

cienkie ostrza z kamienia

sometimes rounded ovals,

owalne i zaokrąglone.

but often in what are to our eyes

Czasem, coś co wygląda

an arresting, symmetrical pointed leaf

jak symetryczny liść

or teardrop form.

lub kropla wody.

These Acheulian hand axes --

Te aszelskie ostrza,

they're named after St. Acheul in France,

nazwane od St. Acheul we Francji

where finds were made in 19th century --

gdzie znaleziono je w XIX wieku...

have been unearthed in their thousands,

Wykopano ich tysiące

scattered across Asia, Europe and Africa,

w Azji, Europie i Afryce,

almost everywhere Homo erectus

wszędzie gdzie żyli Homo erectus

and Homo ergaster roamed.

i Homo ergaster.

Now, the sheer numbers of these hand axes

Liczebność tych narzędzi wskazuje,

shows that they can't have been made

że nie używano ich

for butchering animals.

do oprawiania zwierząt.

And the plot really thickens when you realize

Co ciekawsze, w przeciwieństwie

that, unlike other pleistocene tools,

do innych narzędzi z tego okresu

the hand axes often exhibit

nie wykazują one

no evidence of wear

śladów użytkowania

on their delicate blade edges.

na delikatnych ostrzach.

And some, in any event, are too big

Niektóre są za duże by mogły

to use for butchery.

służyć do oprawiania zwierząt.

Their symmetry, their attractive materials

Ich symetria, materiały użyte,

and, above all,

oraz co najważniejsze

their meticulous workmanship

dokładne wykonanie

are simply quite beautiful

są przepiękne

to our eyes, even today.

nawet dla nas.

So what were these ancient --

Są bardzo stare,

I mean, they're ancient, they're foreign,

są też trochę obce,

but they're at the same time

ale jednocześnie

somehow familiar.

są nam bliskie.

What were these artifacts for?

Do czego się ich używało?

The best available answer

Najlepszą odpowiedzią,

is that they were literally

jest to, że były dosłownie

the earliest known works of art,

najwcześniejszymi dziełami sztuki,

practical tools transformed

narzędziami, które stały się

into captivating aesthetic objects,

urzekającymi artefaktami,

contemplated both for their elegant shape

dzięki eleganckim kształtom

and their virtuoso craftsmanship.

i mistrzowskiemu wykonaniu.

Hand axes mark

Te siekierki świadczą

an evolutionary advance in human history --

o postępie w historii ewolucji.

tools fashioned to function

Funkcjonują jako

as what Darwinians call "fitness signals" --

Darwinowskie świadectwo zdrowia,

that is to say, displays

to pokaz,

that are performances

przedstawienie,

like the peacock's tail,

jak pawi ogon,

except that, unlike hair and feathers,

ale w przeciwieństwie do włosów

the hand axes are consciously

i piór, siekierki są świadomie

cleverly crafted.

i sprytnie wytwarzane.

Competently made hand axes

Właściwie wytworzone siekierki

indicated desirable personal qualities --

wskazywały na zdolności twórcy:

intelligence, fine motor control,

inteligencję, zdolności manualne

planning ability,

zdolność planowania,

conscientiousness

sumienność oraz dostęp

and sometimes access to rare materials.

do rzadkich materiałów.

Over tens of thousands of generations,

Przez dziesiątki tysięcy pokoleń,

such skills increased the status

te umiejętności podnosiły

of those who displayed them

status ludzi, którzy dzięki

and gained a reproductive advantage

nim mieli przewagę nad innymi

over the less capable.

przy wydawaniu potomstwa.

You know, it's an old line,

To stara prawda,

but it has been shown to work --

ale wydaje się działać:

"Why don't you come up to my cave, so I can show you my hand axes?"

"Wpadnij do mojej jaskini, to pokażę ci moje siekierki"

(Laughter)

(Śmiech)

Except, of course, what's interesting about this

Nie możemy być pewni

is that we can't be sure how that idea was conveyed,

w jaki sposób to się odbywało

because the Homo erectus

bo Homo erectus,

that made these objects

którzy je wytwarzali,

did not have language.

nie znali języka.

It's hard to grasp,

Trudno to sobie wyobrazić,

but it's an incredible fact.

ale to prawda.

This object was made

Ten przedmiot był zrobiony

by a hominid ancestor,

przez naszego przodka,

Homo erectus or Homo ergaster,

Homo erectus lub Homo eraster,

between 50,000 and 100,000 years

na 50-100 tys. lat

before language.

przed powstaniem mowy.

Stretching over a million years,

Żywa przez ponad milion lat

the hand axe tradition

tradycja tworzenia siekierek

is the longest artistic tradition

jest najdłuższą tradycją artystyczną

in human and proto-human history.

w całej historii ludzkości.

By the end of the hand axe epic, Homo sapiens --

Na sam koniec, Homo sapiens,

as they were then called, finally --

jak ich nazywano,

were doubtless finding new ways

znajdowali nowe rodzaje rozrywki

to amuse and amaze each other

znajdowali nowe rodzaje rozrywki

by, who knows, telling jokes,

jak opowiadanie kawałów,

storytelling, dancing, or hairstyling.

historii, taniec czy stylizacja włosów.

Yes, hairstyling -- I insist on that.

Właśnie tak, stylizacja.

For us moderns,

Dla ludzi współczesnych

virtuoso technique

technologia jest używana

is used to create imaginary worlds

do tworzenia fikcyjnych światów

in fiction and in movies,

w powieściach i filmach

to express intense emotions

by przekazać głębokie

with music, painting and dance.

emocje w muzyce, obrazie i tańcu.

But still,

Ale nadal istnieje

one fundamental trait

jedna podstawowa cecha

of the ancestral personality persists

naszej dawnej osobowości

in our aesthetic cravings:

i gustów estetycznych:

the beauty we find

Piękno jakie widzimy

in skilled performances.

w umiejętnych pokazach.

From Lascaux to the Louvre

Od Lascaux, przez Luwr,

to Carnegie Hall,

aż do Carnegie Hall,

human beings

ludzie gustują

have a permanent innate taste

niezmiennie w przedstawieniach,

for virtuoso displays in the arts.

które wymagają umiejętności.

We find beauty

Piękno jest w rzeczach

in something done well.

umiejętnie wykonanych.

So the next time you pass a jewelry shop window

Następnym razem przechodząc

displaying a beautifully cut

obok oszlifowanego kamienia

teardrop-shaped stone,

u jubilera, nie bądźcie pewni

don't be so sure

że to tylko kultura

it's just your culture telling you

mówi nam, że ten błyszczący,

that that sparkling jewel is beautiful.

kształtny klejnot jest piękny.

Your distant ancestors loved that shape

Nasi przodkowie uwielbiali ten kształt

and found beauty in the skill needed to make it,

i widzieli piękno w umiejętności jego

even before

odtworzenia nawet przed czasem gdy

they could put their love into words.

mogli dać temu wyraz w słowach.

Is beauty in the eye of the beholder?

Czy piękno jest względne?

No, it's deep in our minds.

Nie, jest w naszych umysłach.

It's a gift handed down from the intelligent skills

To dar od naszych przodków,

and rich emotional lives

świadectwo ich umiejętności

of our most ancient ancestors.

i życia emocjonalnego.

Our powerful reaction to images,

Silne reakcje na obrazy,

to the expression of emotion in art,

wyrażanie emocji w sztuce,

to the beauty of music, to the night sky,

piękno muzyki i nocnego nieba

will be with us and our descendants

zostaną z nami i naszymi potomkami

for as long as the human race exists.

tak długo jak istnieje rasa ludzka.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)