Janine di Giovanni: What I saw in the war

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Ramyar Kamal Reviewer: Daban Q Jaff

This is how war starts.

بەم شێوەیه جەنگ دەستپێدەكات.

One day you're living your ordinary life,

ڕۆژێك تۆ له ژیانی ئاسایی خۆتدا دەژیت،

you're planning to go to a party,

پلان دادەنێیت تاكو بچیت بۆ ئاهەنگێك،

you're taking your children to school,

منداڵەكانت دەبەیت بۆ خوێندنگە،

you're making a dentist appointment.

چاوپێکەوتنی دكتۆری ددانت هەیه.

The next thing, the telephones go out,

لەدوای ئەوه، تەلەفۆنەكان نامێنن،

the TVs go out, there's armed men on the street,

تەلەڤزیۆنەكان نامێنن، چەكدارەكان له سەر شەقامەكەن،

there's roadblocks.

ڕیگەکان گیراون.

Your life as you know it goes into suspended animation.

ژیانی تۆ بەو جۆرەی دەیبینی دەچێتە باری سڕبوونەوە،

It stops.

دەوەستێت.

I'm going to steal a story from a friend of mine,

بەنیازم چیرۆكی هاوڕێیەكم بدزم،

a Bosnian friend, about what happened to her,

هاوڕێ بۆسنییكەم، سەبارەت بەوەی كه بەسەری هاتووە،

because I think it will illustrate for you exactly what it feels like.

چونكه پێموایه بەتەواوی ڕوونی دەكاتەوه چ هەستێکە.

She was walking to work one day in April, 1992,

ساڵی١٩٩٢له ڕۆژێكی مانگی ئایار دەچووه سەر كار،

in a miniskirt and high heels. She worked in a bank.

به تەنورەیەكی كورت و پاپوچی بن بەرز. له بانك كاری دەكرد.

She was a young mother. She was someone who liked to party.

دایكێكی گەنج بوو. كەسێك بوو حەزی له ئاهەنگ گێڕان بوو.

Great person.

كەسێكی مەزن.

And suddenly she sees a tank

لەناكاو تانكێكی بینی

ambling down the main road of Sarajevo

دەهاته خوارەوەی ڕێگەی سەرەكی سارایۆڤۆ

knocking everything out of its path.

له هەموو شتێکی سەر ڕێگەکەی دەدا.

She thinks she's dreaming, but she's not.

پێ وابوو خەون دەبینێت، بەڵام نەخێر خەون نەبوو.

And she runs as any of us would have done

و ڕایدەکرد وەك هەر یەكێك له ئێمەش ڕای دەکرد

and takes cover, and she hides behind a trash bin,

و خۆی له پشت تەنەكه خۆڵێكدا شاردەوه،

in her high heels and her miniskirt.

به پاپووچێكی بن بەرز و تەنووره كورتەكەی.

And as she's hiding there, she's feeling ridiculous,

و هەست دەكات كه زۆر پێكەنیناوییه، كه خۆی لەوێ شاردۆتەوه،

but she's seeing this tank go by with soldiers

بەڵام بینی ئەو تانکه سەربازیشی لەگەڵدایه

and people all over the place and chaos

و خەڵكی له هەموو لایەكە و ژاوەژاوە

and she thinks, "I feel like Alice in Wonderland

هەست دەکات 'ئەلیس لە جیهانی سەیروسەمەرەیە'

going down the rabbit hole,

چوونه ناو کونی كەروێشكەوە،

down, down, down into chaos,

ناوەوە، ناوەوە، بۆ ناو تاریکی،

and my life will never be the same again."

و هەرگیز جارێكی تر ژیانم وەك خۆی لێ نایەتەوه.

A few weeks later, my friend was in a crowd of people

دوای چەند هەفتەیەك، هاوڕێكەم له ناو قەڕەباڵغیەكدابوو

pushing with her infant son in her arms

كوڕه ساواكەی له ناو دەستەكانیدابوو پاڵی پێوەدەنا

to give him to a stranger on a bus,

تاكو بیدات به غەریبەیەك له ناو پاسەكه،

which was one of the last buses leaving Sarajevo

كه كۆتا پاس بوو ساراییڤۆی جێدەهێشت

to take children out so they could be safe.

تاوەكو منداڵەكەی بباته دەرەوه تا پارێزراو بن.

And she remembers struggling with her mother to the front,

و زەحمەتیەکانی دایکەکەی لەبیرە لە پێشەوە،

crowds and crowds of people, "Take my child! Take my child!"

لە ناو ئەو قەڕەباڵغیەدا ''منداڵەکەم لێوەرگرن''

and passing her son to someone through a window.

و لە پەنجەرەکەوە منداڵەکەی دا بە یەکێک

And she didn't see him for years.

و بۆ ماوەی چەند ساڵێک نەیبینیەوە.

The siege went on for three and a half years,

ئابڵوقەدانەکە ماوەی سێ ساڵ و نیوی خایاند،

and it was a siege without water,

و ئابڵوقەدانێک بەبێ ئاو،

without power, without electricity, without heat, without food,

بەبێ هێز، بەبێ کارەبا، بەبێ گەرم کەرەوە، بەبێ خۆراک،

in the middle of Europe, in the middle of the 20th century.

لە ناوەڕاستی ئەوروپا، لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم.

I had the honor of being one of those reporters

شاەرەفمەند بووم کە یەکێک بووم لەو پەیامنێرانەی

that lived through that siege,

کە لە ناو ئابڵوقەدانەکەدا ژیاین،

and I say I have the honor and the privilege of being there

و دەشڵێم شانازی دەکەم کە مافی ئەوەم هەبوو لەوێبم

because it's taught me everything,

لەبەرئەوەی هەموو شتێکی فێرکردم،

not just about being a reporter, but about being a human being.

نەک هەر دەربارەی بوون بە پەیامنێر، بەڵکو دەربارەی بوون بە مرۆڤ.

I learned about compassion.

فێری میهرەبانی بووم.

I learned about ordinary people who could be heroes.

فێربووم کە دەگونجێت پاڵەوانەکان خەڵکی ئاسایی بن.

I learned about sharing. I learned about camaraderie.

فێربووم ببەخشم. فێری هاوڕێیەتی بووم.

Most of all, I learned about love.

زیاتر لە هەمووان، فێری خۆشەویستی بووم.

Even in the midst of terrible destruction and death and chaos,

هەتا لە ناوەڕاستی وێرانکاری سامناک ومردن و ئاژاوەدا،

I learned how ordinary people could help their neighbors,

فێربووم چۆن خەڵکی ئاسایی یارمەتی دراوسێکانیان دەدا،

share food, raise their children,

بەخشینەوەی خواردن، بەخێوکردنی منداڵەکانیان،

drag someone who's being sniped at from the middle of the road

ڕاکێشانی یەکێک لە ناوەڕاستی شەقام کە بە قەناس پێکراوە

even though you yourself were endangering your life,

هەتا ژیانی خۆشت دەخەیتە مەترسییەوە،

helping people get into taxis who were injured

یارمەتیدانی خاڵکی برینداربوو بۆ سواربونی تەکسی

to try to take them to hospitals.

تاوەکو بیانبەن بۆ نەخۆشخانە.

I learned so much about myself.

زۆر شت فێربووم دەربارەی خۆم.

Martha Gellhorn, who's one of my heroes, once said,

جارێکیان مارثا گێلهۆرن، کە یەکێک بوو لە قارەمانەکانم پێی گوتم:-

"You can only love one war. The rest is responsibility."

تەنیا دەتوانیت جەنگێکت خۆشبوێت''، ''ئەوەی دەمێنێتەوە بەرپرسیاریەتییە

I went on to cover many, many, many wars after that,

لە دوای ئەوەوە، ڕوماڵی زۆر زۆر لە جەنگەکانم کردوە،

so many that I lost count,

ئەوەندە زۆرن لە ژماردن نایەن،

but there was nothing like Sarajevo.

بەڵام هیچ کامێکیان وەک ساراییڤۆ نەبوو.

Last April, I went back to a very strange --

ئایاری ڕابردوو، چوومەوە بۆ،

what I called a deranged high school reunion.

من پێی دەڵێم یەکتر بینینەوە زۆر نامۆ و شێتەکەی قوتابخانەی ئامادەیی.

What it was, was the 20th anniversary of the siege,

ئەوە چی بوو، یادی بیست ساڵەی ئابڵوقەدانەکە بوو،

the beginning of the siege of Sarajevo,

سەرەتاکانی ئابڵوقەدانەکەی سەر ساراییڤۆ،

and I don't like the word "anniversary," because it sounds like a party,

و حەز بە وشەی ''ساڵ یاد'' ناکەم، لەبەرئەوەی وەک ئاهەنگێک وایە،

and this was not a party.

و ئاهەنگیش نەبوو.

It was a very somber gathering of the reporters

کۆبونەوەیەکی زۆر خەمناکی پەیامنێرەکان بوو

that worked there during the war, humanitarian aid workers,

کە لە ماوەی جەنگدا کاریان کردبوو کارمەندەکانی هاوکاری مرۆیی،

and of course the brave and courageous people of Sarajevo themselves.

و بە دڵنیایەوەش خەڵکە ئازا و بوێرەکەی ساراییڤۆش.

And the thing that struck me the most,

ئەو شتەی زۆر پێی کاریگەر بووم،

that broke my heart,

کە دڵی شکاندم،

was walking down the main street of Sarajevo,

ڕۆیشتنبوو بۆ خوارەوەی شەقامی سەرەکی ساراییڤۆ،

where my friend Aida saw the tank coming 20 years ago,

ئەو شوێنەی کە ٢٠ ساڵ پێش ئێستا ئایدەی هاوڕێم تانکەکەی لێ بینی بوو،

and in that road were more than 12,000 red chairs,

و لەو شەقامەش زیاتر لە ١٢،٠٠٠ کورسی سوری لێبوو،

empty,

بە چۆڵی،

and every single one of them symbolized

و هەر یەکێکیشیان ئاماژەبوو بۆ

a person who had died during the siege,

کەسێک کە لە کاتی ئابڵوقەدانەکەدا مردبوو،

just in Sarajevo, not in all of Bosnia,

بە تەنیا لە ساراییڤۆ، نەک لە هەموو بۆسنە،

and it stretched from one end of the city

و لە کۆتایی شارەکەوە درێژ دەبێتەوە

to a large part of it,

بۆ بەشێکی گەورەی،

and the saddest for me were the tiny little chairs

و خەمبارترینیان بۆ من کورسییە بچووکەکان بوون

for the children.

بۆ منداڵەکان.

I now cover Syria,

ئێستا من ڕوماڵی سوریا دەکەم،

and I started reporting it because I believed that

و دەستم کردوە بە تۆمارکردن لەبەرئەوەی بڕوام وایە

it needs to be done.

پێویستە کە بکرێت.

I believe a story there has to be told.

بڕوام وایە کە چیرۆکێک هەیە دەبێت بگوترێت.

I see, again, a template of the war in Bosnia.

دوبارە ڕوکاری جەنگ لە بۆسنە دەبینم،

And when I first arrived in Damascus,

کە بۆ یەکەم جارگەیشتمە دیمەشق،

I saw this strange moment where people

ئەو دیمەنە نامۆیەیم بینی کە وا دەردەکەوت

didn't seem to believe that war was going to descend,

خەڵکەکەی بڕوایان نەدەکرد کە جەنگێک بەڕێوەیە،

and it was exactly the same in Bosnia

و لە بۆسنەش بە هەمان شێوە بوو

and nearly every other country I've seen where war comes.

بەنزیکەیی لە هەر وڵاتێک کە بینیومە کە جەنگ دەستی پێدەکرد.

People don't want to believe it's coming,

خەڵکەکە نەیان دەویست بڕوا بەوەبکەن جەنگ دەست پێدەکات،

so they don't leave, they don't leave before they can.

هەربۆیە نەدەڕۆیشتن، نەدەڕۆیشتن کە دەیان توانی.

They don't get their money out.

پارەکانیشیان لەگەڵ خۆیاندا نەبرد.

They stay because you want to stay in your home.

دەمێننەوە چونکە دەتەوێت لە ماڵی خۆتدا بمێنیەوە.

And then war and chaos descend.

و دواتر جەنگ و ئاژاوە دەستپێدەکات.

Rwanda is a place that haunts me a lot.

ڕواندا شوێنێکە هەمیشە وەک تارمایی بەدوامەوەیە.

In 1994, I briefly left Sarajevo to go report the genocide in Rwanda.

لەساڵی١٩٩٤بۆ ماوەیەکی کەم ساراییڤۆم جێهێشت تا بچم ڕوماڵی جینۆسایدی ڕواندا بکەم.

Between April and August, 1994,

لە نێوان مانگی ئایار و ئابی ١٩٩٤دا،

one million people were slaughtered.

یەک ملیۆن کەس سەبڕدران،

Now if those 12,000 chairs freaked me out

ئێستا ئەگەر ئەو ١٢،٠٠٠ کورسییە منیان شۆککردبێت

with the sheer number,

تەنیا بە ژمارەکەی،

I want you just for a second to think of a million people.

دەمەوێت بۆ تەنیا چرکەیەک بیر لە یەک ملیۆن کەس بکەیتەوە،

And to give you some example, I remember

و چەند نمونەیەکت پێبدەم کە لەبیرمە

standing and looking down a road as far as I could see,

وەستابووم و سەیری خوارەوەی ڕێگەکەم دەکرد ئەوەندەی دەمتوانی ببینم،

at least a mile, and there were bodies piled twice my height

بەلایەنی کەمەوە میلێک، دووهێندەی باڵام تەرمەکان لەسەر یەک داندرابوون

of the dead.

هی مردووەکان.

And that was just a small percentage of the dead.

ئەمەش ڕێژەیەکی کەمی مردووەکان بوو.

And there were mothers holding their children

هەروەها دایکەکان منداڵەکانیان هەڵگرتبوو

who had been caught in their last death throes.

کە گرفتاری دوا ئازارەکانی مەرگیان بووبوون.

So we learn a lot from war,

بۆیە زۆر شت لە جەنگەوە فێربووین،

and I mention Rwanda

و باسی ڕوانداشم کرد

because it is one place, like South Africa,

لەبەرئەوی شوێنێکە وەک ئەفریقیای باشوور،

where nearly 20 years on, there is healing.

شوێنێک دوای نزیکەی ٢٠ ساڵ چارەسەرێک هەیە.

Fifty-six percent of the parliamentarians are women,

٥٦% ی ئەندام پەرلەمانەکانی ئافرەتن

which is fantastic,

شتێکی نایابە،

and there's also within the national constitution now,

و ئێساش لە دەستووری نیشتیمانیدا هاتووە،

you're actually not allowed to say Hutu or Tutsi.

لە ڕاستیدا ڕێگەت پێنادرێت بڵییت Hutu یان Tutsi.

You're not allowed to identify anyone by ethnicity,

ڕێگەت پێنادرێت کەس بەناوی کەسی ترەوە ناو بنێی،

which is, of course, what started the slaughter in the first place.

کە بە دڵنیایەوە، لە یەکەم شوێنەوە دەستپێکی سەربڕین بوو.

And an aid worker friend of mine told me the most beautiful story,

کارمەندێکی هاوکاری مرۆیی کە هاوڕێم بوو جوانترین چیرۆکی پێگوتم،

or I find it beautiful.

یان بەلای منەوە جوان بوو.

There was a group of children, mixed Hutus and Tutsis,

کۆمەڵێک منداڵ بوون. یان تێکەڵدەکرد Hutus وTutsis،

and a group of women who were adopting them,

و کۆمەڵێ ئافرەتیش کە ئەوانیان هەڵگرتبووەوە،

and they lined up and one was just given to the next.

ڕیزیان بەستبوو و یەکیان دەیدا بە منداڵی دوای خۆی،

There was no kind of compensation for, you're a Tutsi,

هیچ چۆرێک لە بەراوردکاری نەبوو، یTutsi تۆ،

you're a Hutu, you might have killed my mother,

ی لەوانەیە دایکی منت کوشتبێت Hutu تۆ.

you might have killed my father.

لەوانەشە باوکی منت کوشتبێت.

They were just brought together in this kind of reconciliation,

ئەوان تازە هێنراونەتەوە ناو ئەم جۆرە ئاشتبوونەوەیە،

and I find this remarkable.

و پێم شتێکی سەرەنجڕاکێش بوو.

So when people ask me how I continue to cover war,

بۆیە کە خەڵکی لێم دەپرسن چۆنە بەردەوامم لە ڕوماڵکردنی جەنگ،

and why I continue to do it,

و بۆچیش بەردەوامم لە ڕوماڵکردنی،

this is why.

لە بەر ئەمەیە.

When I go back to Syria, next week in fact,

لەڕاستیدا کاتێک هەفتەی داهاتوو، دەگەڕێمەوە سوریا

what I see is incredibly heroic people,

ئەوەی دەیبینم خەڵکێکی پاڵەوانی باوەڕپێنەکراوە،

some of them fighting for democracy,

هەندێکیان لە پێناو دیموکراسیدا دەجەنگن،

for things we take for granted every single day.

بۆ شتێک کە ئێمە هەموو ڕۆژێك بە کەم سەیریان دەکەین.

And that's pretty much why I do it.

و بە زۆریش لەبەر ئەوەیە بۆچی ئەوە دەکەم.

In 2004, I had a little baby boy,

لە ساڵی ٢٠٠٤، کوڕێکی بچووکم بوو،

and I call him my miracle child,

بە کوڕە پەرجووەکەم بانگم دەکرد،

because after seeing so much death

لەبەرئەوەی دوای بینینی ئەو هەموو مەرگ

and destruction and chaos and darkness in my life,

و وێرانکاری و ئاژاوە وتاریکییە لەژیانمدا،

this ray of hope was born.

چرای هیوام لە دایک بوو.

And I called him Luca, which means "The bringer of light,"

ناوم ناوە لووکا کە بەمانای ''ڕوناکیهێنەر''دێت

because he does bring light to my life.

چونکە ڕوناکی هێنا بۆ ژیانم.

But I'm talking about him because when he was four months old,

بەڵام من باسی ئەو دەکەم چونکە کاتێک تەمەنی ٤ مانگان بوو،

my foreign editor forced me to go back to Baghdad

سەرنووسەرە بیانیەکەم زۆری لێکردم تاکوو بگەڕێمەوە بەغداد

where I had been reporting all throughout the Saddam regime

ئەو شوێنەی کە بەدرێژایی ڕژێمی سەددام و

and during the fall of Baghdad and afterwards,

لەکاتی کەوتنی بەغداد و دواتریش ڕوماڵم کردبوو،

and I remember getting on the plane in tears,

لەبیرمەو، بە فرمێسکەوە سواری فڕۆکەکە بووم،

crying to be separated from my son,

بە جیابوونەوە لە کوڕەکەم دەگریام،

and while I was there,

ئەو کاتەی لەوێش بووم،

a quite famous Iraqi politician who was a friend of mine

سیاسەتمەدارێکی بەناوبانگی عێڕاقی کە هاوڕێم بوو

said to me, "What are you doing here?

؟پێمی گووت:- '' تۆ چیدەکەیت لێرە

Why aren't you home with Luca?"

؟'' بۆچی لەگەڵ لووکا ناچیە ماڵەوە

And I said, "Well, I have to see." It was 2004

''منیش گووتم، ''پێویستە بیبینم ساڵی ٢٠٠٤ بوو

which was the beginning of the incredibly bloody time in Iraq,

کە سەرەتای قۆناغێکی خوێناوی باوەڕپێنەکراو بوو لە عێڕاق،

"I have to see, I have to see what is happening here.

پێویستە ببینم، لێرە چی دەگوزەرێت.

I have to report it."

دەبێت تۆماری بکەم.

And he said, "Go home,

ئەویش گووتی:- بڕۆ ماڵەوە،

because if you miss his first tooth,

چونکە گەر بینینی یەکەم ددانیت لە دەست بچێت

if you miss his first step, you'll never forgive yourself.

ئەگەر یەکەم هەنگاویت لە دەست بچێت، هەرگیز لە خۆت نابووریت.

But there will always be another war."

بەڵام هەمیشە جەنگێکی تر دەبێت.

And there, sadly, will always be wars.

و بەداخەوەش، هەمیشە جەنگ هەن.

And I am deluding myself if I think, as a journalist,

و فێڵ لە خۆم دەکەم، کە پێموایە، وەک ڕۆژنامەنوسێک،

as a reporter, as a writer,

وەک پەیامنێرێک، وەک نووسەرێک،

what I do can stop them. I can't.

دەتوانم بیانوەستێنم بەوەی ئەنجامی دەدەم. بەڵام ناتوانم.

I'm not Kofi Annan. He can't stop a war.

من کۆفی ئەنان نیم. ئەو ناتوانێت جەنگ بوەستێنێت.

He tried to negotiate Syria and couldn't do it.

هەوڵی دانوستانکردنی دا لە سوریا و نەشی توانی ئەنجامی بدات.

I'm not a U.N. conflict resolution person.

کەسی چارەسەری کێشەکان نیم لە یوو ئێن.

I'm not even a humanitarian aid doctor,

بگرە پزیشکێکی مرۆیش نیم،

and I can't tell you the times of how helpless I've felt

ناتوانم پێت بڵیم ئەو کاتانە چەند هەستم بە نائومێدی کردوە

to have people dying in front of me, and I couldn't save them.

لەبەردەممدا خەڵک دەمردن و ، نەم دەتوانی ڕزگاریان بکەم.

All I am is a witness.

من تەنیا گەواهیدەرێکم.

My role is to bring a voice to people who are voiceless.

ڕۆڵی من بریتییە لە هێنانی دەنگێک بۆ خەڵکانێک کە بێدەنگن.

A colleague of mine described it as to shine a light

هاوڕێیەکی زانکۆم وەک درەوشانەوەی ڕوناکییەک

in the darkest corners of the world.

لە تاریکترین گۆشەی جیهانەوە وەسفیکرد.

And that's what I try to do.

و ئەوە ئەو شتەیە کە هەڵی بۆ دەدەم.

I'm not always successful,

من هەمیشە سەرکەوتوو نابم،

and sometimes it's incredibly frustrating,

هەندێک جاریش بەڕاستی وەڕەسکەرە،

because you feel like you're writing into a void,

چونکە وا هەست دەکەیت بێ بەها دەنوسیت،

or you feel like no one cares.

یان وا هەست دەکەیت کە کەس گوێی پێنادات.

Who cares about Syria? Who cares about Bosnia?

کێ گوێ بە سوریا دەدات؟ کێ گوێ بە بۆسنە دەدات؟

Who cares about the Congo,

کێ گوێ بە کۆنگۆ دەدات،

the Ivory Coast, Liberia, Sierra Leone,

کۆدیڤوار، لیبیریا، سيراليون، دەدات،

all of these strings of places that

هەموو ئەو زنجیرە شوێنانەی کە

I will remember for the rest of my life?

بە درێژایی ژیانم لە یادم دەبێت؟

But my métier is to bear witness

بەڵام کاری من ئەوەیە شاهیدی ئەوە بدەم

and that is the crux, the heart of the matter,

و ئەوە ڕووکەشێکە، ناوەڕۆکی کێشەکە،

for us reporters who do this.

بۆ ئێمەی پەیامنێران کە ئەم کارە دەکەین.

And all I can really do is hope,

هەموو ئەوەی دەتوانم بیکەم هیوا خواستنە،

not to policymakers or politicians,

بە سیاسەتمەداران و یاسا ڕێکخەران نا،

because as much as I'd like to have faith

چونکە هەرچەندە زۆر حەزدەکەم باوەڕ بەوە بکەم

that they read my words and do something,

کە ئەوان نووسینەکانم دەخوێننەوە و شتێک دەکەن،

I don't delude myself.

بەڵام خۆم هەڵناخەڵەتێنم.

But what I do hope is that if you remember anything I said

بەڵام ئەوەی هیوای بۆ دەخوازم ئەوەیە ئەگەر هەر شتێکت بیرهاتەوە کە گوتم

or any of my stories tomorrow morning over breakfast,

یان سبەینێ دوای نانی بەیانی هەرکام لە چیرۆکەکانمت بیرهاتەوە،

if you can remember the story of Sarajevo,

گەر بتوانیت چیرۆکی ساراییڤۆت بیربێتەوە،

or the story of Rwanda,

یان چیرۆکەکەی ڕواندا،

then I've done my job.

ئەو کاتە من ئەرکی خۆم جێبەجێ کردووە.

Thank you very much.

زۆر سوپاستان دەکەم.

(Applause)

چەپڵەڕێزان