Janine di Giovanni: What I saw in the war

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Tłumaczenie: Piotr Szczepankiewicz Korekta: Rysia Wand

This is how war starts.

Tak wybucha wojna:

One day you're living your ordinary life,

żyjesz swoim zwykłym życiem,

you're planning to go to a party,

planujesz imprezę,

you're taking your children to school,

zabierasz dzieci do szkoły,

you're making a dentist appointment.

umawiasz się na wizytę u dentysty.

The next thing, the telephones go out,

Nagle milkną telefony.

the TVs go out, there's armed men on the street,

Telewizor śnieży, a na ulicach są żołnierze.

there's roadblocks.

Ulice blokuje wojsko.

Your life as you know it goes into suspended animation.

Codzienne życie zamiera.

It stops.

Zatrzymuje się.

I'm going to steal a story from a friend of mine,

Przytoczę historię przyjaciółki,

a Bosnian friend, about what happened to her,

Bośniaczki, która przeżyła coś,

because I think it will illustrate for you exactly what it feels like.

co zilustruje, jakie to uczucie.

She was walking to work one day in April, 1992,

W kwietniu 1992 r. szła do pracy w banku,

in a miniskirt and high heels. She worked in a bank.

miała na sobie spódniczkę mini i obcasy.

She was a young mother. She was someone who liked to party.

Była młodą matką. Lubiła dobrą zabawę.

Great person.

Świetna dziewczyna.

And suddenly she sees a tank

Nagle znikąd pojawia się czołg.

ambling down the main road of Sarajevo

Z wolna posuwa się główną ulicą Sarajewa

knocking everything out of its path.

i niszczy wszystko na swej drodze.

She thinks she's dreaming, but she's not.

Chyba jej się to śni, ale nie.

And she runs as any of us would have done

Ucieka, jak każdy z nas by zrobił,

and takes cover, and she hides behind a trash bin,

chowa się za koszem na śmierci,

in her high heels and her miniskirt.

w swojej spódniczce i na obcasach.

And as she's hiding there, she's feeling ridiculous,

Czuje się idiotycznie w tej sytuacji,

but she's seeing this tank go by with soldiers

ale za czołgiem są żołnierze,

and people all over the place and chaos

a ludzie pierzchają w nieładzie.

and she thinks, "I feel like Alice in Wonderland

Myśli sobie, że jest Alicją w Krainie Czarów,

going down the rabbit hole,

wpadającą do króliczej nory,

down, down, down into chaos,

coraz niżej, w sam środek chaosu.

and my life will never be the same again."

a jej życie nigdy nie będzie takie samo.

A few weeks later, my friend was in a crowd of people

Kilka tygodni później przepychała się przez tłum,

pushing with her infant son in her arms

trzymając na rękach małego synka,

to give him to a stranger on a bus,

którego chciała dać nieznajomemu

which was one of the last buses leaving Sarajevo

w ostatnim autobusie

to take children out so they could be safe.

zabierającym dzieci z Sarajewa.

And she remembers struggling with her mother to the front,

Przepychała się wraz z matką przez tłum,

crowds and crowds of people, "Take my child! Take my child!"

krzycząc: "Ratuj moje dziecko!",

and passing her son to someone through a window.

i przekazała go komuś w oknie.

And she didn't see him for years.

Nie widziała go długie lata.

The siege went on for three and a half years,

Oblężenie trwało przez 3,5 roku.

and it was a siege without water,

Nie było wody, prądu,

without power, without electricity, without heat, without food,

nie było ogrzewania ani jedzenia.

in the middle of Europe, in the middle of the 20th century.

A był to środek Europy, w środku XX wieku.

I had the honor of being one of those reporters

Miałam zaszczyt być jednym z reporterów,

that lived through that siege,

którzy przeżyli to oblężenie.

and I say I have the honor and the privilege of being there

Mówię "zaszczyt",

because it's taught me everything,

bo nauczyło mnie to wszystkiego.

not just about being a reporter, but about being a human being.

Bycia nie tylko dziennikarzem, ale człowiekiem.

I learned about compassion.

Nauczyłam się o współczuciu,

I learned about ordinary people who could be heroes.

o zwykłych ludziach, którzy byli bohaterami,

I learned about sharing. I learned about camaraderie.

o dzieleniu się i o braterstwie.

Most of all, I learned about love.

Przede wszystkim - o miłości.

Even in the midst of terrible destruction and death and chaos,

Wśród zgliszczy, śmierci i chaosu

I learned how ordinary people could help their neighbors,

zobaczyłam, jak ludzie dzielą się jedzeniem,

share food, raise their children,

opiekują się nawzajem swoimi dziećmi,

drag someone who's being sniped at from the middle of the road

odciągają na bok niedoszłą ofiarę snajpera,

even though you yourself were endangering your life,

ryzykując własnym życiem,

helping people get into taxis who were injured

jak pomagają rannym wsiąść do auta

to try to take them to hospitals.

i próbują zabrać ich do szpitala.

I learned so much about myself.

Nauczyłam się wiele o sobie.

Martha Gellhorn, who's one of my heroes, once said,

Moja idolka, Martha Gellhorn, powiedziała:

"You can only love one war. The rest is responsibility."

"Można kochać tylko pierwszą wojnę. Późniejsze to odpowiedzialność".

I went on to cover many, many, many wars after that,

Po Bośni pisałam o tak wielu innych wojnach,

so many that I lost count,

że nie zdołam ich zliczyć,

but there was nothing like Sarajevo.

ale Sarajewo było inne od reszty.

Last April, I went back to a very strange --

W kwietniu zeszłego roku wróciłam tam.

what I called a deranged high school reunion.

Był zjazd, który nazwałam zjazdem szaleńców.

What it was, was the 20th anniversary of the siege,

Było to 20-lecie obchodów oblężenia,

the beginning of the siege of Sarajevo,

20 lat od jego wybuchu.

and I don't like the word "anniversary," because it sounds like a party,

Nigdy nie lubiłam słowa "obchody". Brzmi jak "święto", a nim nie jest.

and this was not a party.

Nigdy nie lubiłam słowa "obchody". Brzmi jak "święto", a nim nie jest.

It was a very somber gathering of the reporters

Był to zjazd reporterów i wolontariuszy,

that worked there during the war, humanitarian aid workers,

którzy tam wtedy pracowali,

and of course the brave and courageous people of Sarajevo themselves.

i oczywiście dzielnych mieszkańców Sarajewa.

And the thing that struck me the most,

Najbardziej wstrząsnęło mną,

that broke my heart,

złamało mi serce,

was walking down the main street of Sarajevo,

przejście główną ulicą Sarajewa,

where my friend Aida saw the tank coming 20 years ago,

na której 20 lat temu Aida ujrzała czołg.

and in that road were more than 12,000 red chairs,

Na ulicy rozstawiono 12 tys. czerwonych krzeseł.

empty,

Pustych krzeseł.

and every single one of them symbolized

Każde symbolizowało osobę

a person who had died during the siege,

zabitą w trakcie oblężenia.

just in Sarajevo, not in all of Bosnia,

A mowa o Sarajewie, nie całej Bośni.

and it stretched from one end of the city

Ciągnęły się z jednego końca miasta na drugi.

to a large part of it,

Ciągnęły się z jednego końca miasta na drugi.

and the saddest for me were the tiny little chairs

Najbardziej wzruszały małe krzesełka poświęcone dzieciom.

for the children.

Najbardziej wzruszały małe krzesełka poświęcone dzieciom.

I now cover Syria,

Prowadzę teraz relacje z Syrii.

and I started reporting it because I believed that

Zaczęłam robić reportaże,

it needs to be done.

bo wiedziałam, że tak trzeba.

I believe a story there has to be told.

Tę historię też ktoś musi opowiedzieć.

I see, again, a template of the war in Bosnia.

Widzę to samo, co widziałam w Bośni.

And when I first arrived in Damascus,

Kiedy przyjechałam do Damaszku,

I saw this strange moment where people

ludzie mieli to dziwne przeświadczenie,

didn't seem to believe that war was going to descend,

że wojna wcale nie nadejdzie,

and it was exactly the same in Bosnia

zupełnie jak w Bośni,

and nearly every other country I've seen where war comes.

i w innych krajach dotkniętych wojną.

People don't want to believe it's coming,

Ludzie nie chcą wierzyć, że nadejdzie,

so they don't leave, they don't leave before they can.

więc nie uciekają, choć mogą, nie wybierają pieniędzy z banków.

They don't get their money out.

więc nie uciekają, choć mogą, nie wybierają pieniędzy z banków.

They stay because you want to stay in your home.

Zostają, bo chcą pozostać w domu.

And then war and chaos descend.

A wtedy nadchodzi wojna i chaos.

Rwanda is a place that haunts me a lot.

Często prześladuje mnie myśl o Rwandzie.

In 1994, I briefly left Sarajevo to go report the genocide in Rwanda.

W 1994 na chwilę opuściłam Sarajewo, żeby opowiedzieć o ludobójstwie w Rwandzie.

Between April and August, 1994,

Między kwietniem a sierpniem

one million people were slaughtered.

zamordowano milion osób.

Now if those 12,000 chairs freaked me out

Jeśli 12 tys. krzeseł

with the sheer number,

porażało swoją ilością,

I want you just for a second to think of a million people.

pomyślcie o milionie.

And to give you some example, I remember

Pamiętam na przykład drogę

standing and looking down a road as far as I could see,

ciągnącą się co najmniej na 2 kilometry,

at least a mile, and there were bodies piled twice my height

pokrytą stosem ciał dwa razy wyższym ode mnie.

of the dead.

pokrytą stosem ciał dwa razy wyższym ode mnie.

And that was just a small percentage of the dead.

Był to mały procent ofiar.

And there were mothers holding their children

Były tam matki,

who had been caught in their last death throes.

tulące w agonii swoje dzieci.

So we learn a lot from war,

Wojna może wiele nauczyć,

and I mention Rwanda

a wspominam o Rwandzie,

because it is one place, like South Africa,

bo tylko tutaj, jak w Południowej Afryce,

where nearly 20 years on, there is healing.

po 20 latach widać poprawę.

Fifty-six percent of the parliamentarians are women,

56% parlamentu stanowią kobiety,

which is fantastic,

co mnie bardzo cieszy,

and there's also within the national constitution now,

a w ich konstytucji istnieje zapis

you're actually not allowed to say Hutu or Tutsi.

zakazujący mówienia "Hutu" i "Tutsi".

You're not allowed to identify anyone by ethnicity,

Nie wolno identyfikować ludzi według pochodzenia.

which is, of course, what started the slaughter in the first place.

W końcu właśnie to rozpoczęło rzeź.

And an aid worker friend of mine told me the most beautiful story,

Zaprzyjaźniony wolontariusz opowiedział mi piękną historię.

or I find it beautiful.

Zaprzyjaźniony wolontariusz opowiedział mi piękną historię.

There was a group of children, mixed Hutus and Tutsis,

Widział grupkę dzieci, i Hutu i Tutsi,

and a group of women who were adopting them,

oraz grupkę kobiet chętnych do adopcji.

and they lined up and one was just given to the next.

Dzieci ustawiły się obok siebie,

There was no kind of compensation for, you're a Tutsi,

nie bacząc na to czy są Hutu czy Tutsi,

you're a Hutu, you might have killed my mother,

nie oskarżając się nawzajem

you might have killed my father.

o morderstwa.

They were just brought together in this kind of reconciliation,

Stały ramię w ramię w geście pojednania,

and I find this remarkable.

to było wspaniałe.

So when people ask me how I continue to cover war,

Gdy pytają mnie

and why I continue to do it,

dlaczego relacjonuję wojny,

this is why.

to jest przyczyna.

When I go back to Syria, next week in fact,

Gdy jestem w Syrii,

what I see is incredibly heroic people,

widzę ludzi o heroicznej odwadze,

some of them fighting for democracy,

którzy walczą o demokrację,

for things we take for granted every single day.

o rzeczy, które uważamy za oczywiste.

And that's pretty much why I do it.

Właśnie dlatego to robię.

In 2004, I had a little baby boy,

W 2004 r. urodziłam dziecko,

and I call him my miracle child,

mój mały cud.

because after seeing so much death

Po tym, co widziałam,

and destruction and chaos and darkness in my life,

po śmierci, zniszczeniu i chaosie,

this ray of hope was born.

jest on moim promykiem nadziei.

And I called him Luca, which means "The bringer of light,"

Nazwałam go Luca, "niosący światło",

because he does bring light to my life.

bo to właśnie on rozjaśnia mi życie.

But I'm talking about him because when he was four months old,

Wspominam o nim, bo gdy miał 4 miesiące,

my foreign editor forced me to go back to Baghdad

mój redaktor kazał mi wrócić do Bagdadu,

where I had been reporting all throughout the Saddam regime

gdzie relacjonowałam reżim Saddama Husajna

and during the fall of Baghdad and afterwards,

oraz upadek Bagdadu.

and I remember getting on the plane in tears,

Weszłam na pokład samolotu

crying to be separated from my son,

zalazana łzami, że opuszczam syna.

and while I was there,

Na miejscu zaprzyjaźniony polityk zapytał mnie:

a quite famous Iraqi politician who was a friend of mine

Na miejscu zaprzyjaźniony polityk zapytał mnie:

said to me, "What are you doing here?

"Co ty tutaj robisz?"

Why aren't you home with Luca?"

"Czemu nie jesteś z Lucą?"

And I said, "Well, I have to see." It was 2004

Odpowiedziałam, że muszę tu być.

which was the beginning of the incredibly bloody time in Iraq,

Był to początek krwawych czasów Iraku.

"I have to see, I have to see what is happening here.

"Muszę wiedzieć, co tu się dzieje,

I have to report it."

zdać raport".

And he said, "Go home,

A on na to: "Wróć do domu.

because if you miss his first tooth,

Jeśli postawi swój pierwszy krok,

if you miss his first step, you'll never forgive yourself.

a ciebie nie będzie - nie wybaczysz sobie.

But there will always be another war."

A kolejna wojna zawsze przyjdzie".

And there, sadly, will always be wars.

Niestety, wojny będą zawsze.

And I am deluding myself if I think, as a journalist,

Oszukiwałabym się, gdybym myślała,

as a reporter, as a writer,

że jako dziennikarka

what I do can stop them. I can't.

mogę je powstrzymać. Nie mogę.

I'm not Kofi Annan. He can't stop a war.

Nie jestem Kofi Annanem.

He tried to negotiate Syria and couldn't do it.

Nawet on nie powstrzymał wojny z Syrią.

I'm not a U.N. conflict resolution person.

Nie jestem specem od stosunków międzynarodowych.

I'm not even a humanitarian aid doctor,

Nie jestem nawet lekarzem.

and I can't tell you the times of how helpless I've felt

Nie muszę mówić, jak wiele razy

to have people dying in front of me, and I couldn't save them.

czułam się bezradna wobec śmierci innych.

All I am is a witness.

Jestem świadkiem, niczym więcej.

My role is to bring a voice to people who are voiceless.

Daję głos tym, którzy są tego głosu pozbawieni.

A colleague of mine described it as to shine a light

Kolega nazwał to rzucaniem światła

in the darkest corners of the world.

na najciemniejsze krańce świata.

And that's what I try to do.

Właśnie to próbuję robić.

I'm not always successful,

Nie zawsze mi się udaje,

and sometimes it's incredibly frustrating,

czasem napawa mnie to rozpaczą,

because you feel like you're writing into a void,

czuję, jakbym mówiła do ściany,

or you feel like no one cares.

jakby nikogo to nie obchodziło.

Who cares about Syria? Who cares about Bosnia?

Kogo obchodzi Syria i Bagdad?

Who cares about the Congo,

Kogo obchodzi Kongo, Liberia,

the Ivory Coast, Liberia, Sierra Leone,

Wybrzeże Kości Słoniowej,

all of these strings of places that

Sierra Leone i inne miejsca,

I will remember for the rest of my life?

które ja zapamiętam do końca swoich dni?

But my métier is to bear witness

Moim powołaniem jest bycie świadkiem,

and that is the crux, the heart of the matter,

a to jest sedno tego,

for us reporters who do this.

co robią dziennikarze.

And all I can really do is hope,

Mogę tylko żywić nadzieję.

not to policymakers or politicians,

Nie w polityków,

because as much as I'd like to have faith

choć chcę wierzyć,

that they read my words and do something,

że moje słowa zmuszą ich do akcji.

I don't delude myself.

Nie mogę się jednak oszukiwać.

But what I do hope is that if you remember anything I said

Pokładam nadzieję w tym,

or any of my stories tomorrow morning over breakfast,

że jeśli jutro rano obudzicie się

if you can remember the story of Sarajevo,

i będziecie pamiętać historię Sarajewa i Rwandy,

or the story of Rwanda,

i będziecie pamiętać historię Sarajewa i Rwandy,

then I've done my job.

to wykonałam swoje zadanie.

Thank you very much.

Dziękuję wam bardzo.

(Applause)

(Brawa)