Munir Virani: Why I love vultures

Translator: Morton Bast Reviewer: Thu-Huong Ha

Translator: Razaw S. Bor Reviewer: Daban Q. Jaff

حەزدەکەم دەربارەی کۆمەلێکی زۆر

تایبەتی گیانەوەرەکان قسەتان بۆ بکەم.

١٠,٠٠٠جۆری باڵندە لەجیهاندا هەیە.

سیسارکەکان بەبەراورد بە گروپی باڵندەکانیتر لە ژێر مەترسیەکی زۆر لەناوچونن.

I would like to talk to you about

a very special group of animals.

کاتێک سیسارکێکی وەکو ئەمە دەبینی، یەکەم شت

There are 10,000 species of birds in the world.

کە بەمێشکت دادێت، ئەوانەن قیزەون، ناشرین،

Vultures are amongst the most threatened group of birds.

و باڵندەی چڵێسن کە تەنها بە دوای گۆشت وێڵن.

بە سیاسیەکان دەشوبهێنرێن. (چەپڵەڕێزان) (پێکەنین)

When you see a vulture like this, the first thing

that comes to your mind is, these are disgusting, ugly,

دەمەوێت ئەم دیدە بگۆرم، دەمەوێت

greedy creatures that are just after your flesh,

ئەم دیدانەی کە بۆ ئەم جۆرە باڵندانە هەیە بیگۆڕم، چونکە

associated with politicians. (Laughter) (Applause)

هاوسۆزی ئێمەیان پێویستەی. (بەجدی پێویستیان پێیە(پێکەنین

و پێتان دەڵێم بۆ.

پێش هەموو شتێک، بۆچی ئەوان ئەم جۆرە ناوبانگە خراپەیان هەیە؟

I want to change that perception. I want to change

those feelings you have for these birds, because

کاتێک چاڕڵز داروین بە ناو ئەتلەنتیکدا ڕۆیشت لە ساڵی ۱٨۳۲

they need our sympathy. They really do. (Laughter)

ڵەسەر بیگڵدا، قەڵەمونی دیت،

And I'll tell you why.

و گوتی،''ئەمانە باڵندەی قیزەونن

First of all, why do they have such a bad press?

سەرێکی کەچەڵی ڕەنگ سور کە پڕیەتی لە پیسی. (پێکەنین)

When Charles Darwin went across the Atlantic in 1832

on the Beagle, he saw the turkey vulture,

ناتوانی لەوە خراپتر ڕیسوای بکەی، هەرگیز وەک چاڕڵز داروین. (پێکەنین)

and he said, "These are disgusting birds

ئێوە دەزانن ، ئەم تێڕوانینەی گۆڕا کاتێک کە گەڕایەوە،

with bald scarlet heads that are formed to revel in putridity." (Laughter)

و پێتان دەڵێم بۆ.

(کۆمپانیایی دیزنیش بەکاریهێناون. (پێکەنین

You could not get a worse insult, and that from Charles Darwin. (Laughter)

بە کەسێکی گەوج، ڵاڵ ودەبەنگ وێنا دەکرێت.

You know, he changed his mind when he came back,

لەم دواییەدا ، ئەگەر تەماشای ڕۆژنامەیی کینیات کردبێت

and I'll tell you why.

They've also be associated with Disney — (Laughter) —

(پێکەنین) (چەپڵەڕێزان) (دڵخۆشی)

personified as goofy, dumb, stupid characters.

ئەندام پەرلەمانەکانی کینیا بە . تایبەتمەندیەکانی سیسارک

More recently, if you've been following the Kenyan press

بەراورد کراون. بەڵام دەمەوێت بەرەنگاری ئەمە ببمەوە.

— (Laughter) (Applause) (Cheers) —

دەمەوێت بەرەنگاری ئەمە ببمەوە. دەزانن بۆ؟

چونکە ئەندام پەڕلەمانەکان

these are the attributes that they associated

(ژینگە بە پاک و خاوێنی ڕاناگرن. (پێکەنین

the Kenyan MPs with. But I want to challenge that.

ئەندام پەڕلەمانەکان یارمەتیدەر نیین بۆ ڕێگری کردن لە بڵاوبونەوەی نەخۆشییەکان.

I want to challenge that. Do you know why?

Because MPs

بەسەختی دەتوانن یەک خێزانیان (هەبێت. (چەپڵەڕیزان) (پێکەنین

do not keep the environment clean. (Laughter)

باواڕ ناکەم مەترسی لەسەر ژیانیان وەک سیسارک هەبێت. (پێکەنین)

MPs do not help to prevent the spread of diseases.

لە هەموویان گرنگتر، سیسارک زۆر لە ئەندام پەرلەمانەکان جوانترن(پێکەنین و چەپڵەڕێزان)

They are hardly monogamous. (Laughter) (Applause)

هەروەها لەم هەسارەیەدا دوو جۆرسیسارک هەن.

They are far from being extinct. (Laughter)

لێرە سیسارکی جیهانی نوێ هەن تازە دۆزراونەتەوە

And, my favorite is, vultures are better looking. (Applause) (Laughter)

لە ئەمریکا ، وەکو کۆندۆرس و کاراکاس،

و سیسارکەکانی جیهانی کۆن، لەم شوێنە

لە ۱٦جۆرمان هەیە ، لەو ۱٦ جۆرە ، ۱۱ جۆریان

So there's two types of vultures in this planet.

بەشێوەیەکی زۆر گەورە مەترسی لە ناوچونیان لێدەکرێت.

There are the New World vultures that are mainly found

in the Americas, like the condors and the caracaras,

بۆچی سیسارکەکان گرنگن؟ پێش هەموو شتێک

and then the Old World vultures, where we have

خزمەتێکی گرنگی ژینگە دەکەن و پاککەرەوەن. سیسارکەکان

16 species. From these 16, 11 of them are facing

کۆمەڵێک کرێکاری سروشتی پاککردنەوەی خاشاکی ئێمەن

a high risk of extinction.

لاشەی ئاژەڵی مردوو تا سەر ئێسک دەخۆن و پاکی دەکەنەوە.

So why are vultures important? First of all,

جۆرەها بەکتریای مەترسیدار و پاشماوەی لاشە پاک دەکەنەوە.

they provide vital ecological services. They clean up.

ئەگەر ئەم پاشماوە و بەکتریایانە بمێننە و بڵاوببنەوە دەبنە هۆکاری

لە دەستدانی ژمارەیەکی گەورەی ئاژەڵ و تووشبونی ئاژەڵی تر بە نەخۆشی.

They're our natural garbage collectors.

They clean up carcasses right to the bone.

توێژینەوەکانی ئەم ماوەیە دەریانخستوە که لە شوێنێک

They help to kill all the bacteria. They help absorb anthrax

سیسارک نەبێت پاشماوەکان لاشەکان سێ بۆ چوار هێندە زیاد دەبن

that would otherwise spread and cause

هەتا شیدەبنەوە، و ئەمەش کاریگەری گەورەی دەبێت

huge livestock losses and diseases in other animals.

بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشی.

سیسارکەکان گرنگیەکی گەورەی مێژووییان هەیە.

Recent studies have shown that in areas where there are

no vultures, carcasses take up to three to four times

لە کلتووری میسری کۆن بونیان هەبووە.

to decompose, and this has huge ramifications

نخبەت هێمایی پارێزەر

for the spread of diseases.

و دایکایەتیە و پێکەوە لەگەڵ کوبڕا

Vultures also have tremendous historical significance.

بە هێمایی یەکگرتوویی لە نێوان میسری سەروو وخواروو دادەنران.

They have been associated in ancient Egyptian culture.

لە ئەفسانەی هیندۆسیدا، چاتاێۆ خواوەندی سیسارک بوو،

Nekhbet was the symbol of the protector

و ژیانی خۆی خستە مەترسی بۆ ئەوەیی خواوەندی سیتا بپارێزێت

and the motherhood, and together with the cobra,

symbolized the unity between Upper and Lower Egypt.

لە دەست ئەژدیهایی دەسەری ڕاڤن.

In Hindu mythology, Jatayu was the vulture god,

لە کلتوری خەلکی تیبت، سیسارکەکان کارێکی زۆر گرنگ جێ بەجێ دەکەن

خواردنی لاشەکان لە ئاسمان. لە شوێنێکی وەکو تیبت شوێنێک نییە

and he risked his life in order to save the goddess Sita

بۆ ناشتنی لاشەکان، یان دار بۆ سوتاندنیان،

from the 10-headed demon Ravana.

بۆیە سیسارکەکان سیستەمێکی سروشتی پاککەرەوە پێشکەش دەکەن.

In Tibetan culture, they are performing very important

کەواتە کێشەی ئێمە لەگەڵ سیسارکەکان چییە؟

sky burials. In places like Tibet, there are no places

هەشت جۆر سیسارکمان لە کینیا هەیە،

to bury the dead, or wood to cremate them,

شەش لەوانە مەترسیێکی زۆری لەناوچوونیان لەسەرە.

so these vultures provide a natural disposal system.

هۆکارەکە ئەوەیە کە ژەهر خوارد دەکرێن، و

So what is the problem with vultures?

ئەم ژەهر خواردنەشیان

We have eight species of vultures that occur in Kenya,

مرۆڤ لێی بەرپرسیارە.

of which six are highly threatened with extinction.

خەڵکی ئەو گوندانە ژەهر بەکار دەهێنن بە ئامانجی کوشتنی ئاژەڵە دڕندەکان.

و لەبەرامەردا، سیسارکەکان دەبنە قوربانی ژەهرخواردنە.

The reason is that they're getting poisoned, and the reason

that they're getting poisoned is because there's

لە باشوری ئاسیادا، لە هیندستان و پاکستان

human-wildlife conflicts. The pastoral communities

چوار جۆر لە سیسارکەکان مەترسی زۆر گەورەیان لەسەرە،

are using this poison to target predators,

واتە کەمتر لە ۱۰ یان ۱٥ ساڵیان ماوە بۆ ئەوەی لەناو بچن،

and in return, the vultures are falling victim to this.

و هۆکارەکە ئەوەیە چونکە کەوتوونەتە ناو داوەکە

In South Asia, in countries like India and Pakistan,

بەهۆی خواردنی ئاژەڵە ماڵیەکان کە پێش مردنیان کوتراون

four species of vultures are listed as critically endangered,

بە دەرمانی ئازارشکێنی وەک دیکلوفیناک.

which means they have less than 10 or 15 years to go extinct,

ئێستا ئەم دەرمانە لە هیندستان لە نەخۆشخانەی ئاژەڵان قەدەغەکراوە،

and the reason is because they are falling prey

و سنوورێکیان بۆ داناوە.

بەهۆی نەبوونی سیسارکێک، سەگی بەڕەڵا

by consuming livestock that has been treated

لە شوێنی فڕێدانی لاشەی مرداربوو بڵاو بوونەتەوە،

with a painkilling drug like Diclofenac.

کە سەگی هار بڵاودەبێتەوە وەک ئەوەیە موشەکێکی کاتکراوی گەورەی

This drug has now been banned for veterinary use in India,

and they have taken a stand.

نەخۆشی هاریت هەبیت، حاڵەتەکانی نەخۆشی هاری

بە ڕێژەیەکی یەکجار زۆر لە هیندستان زیادی کردووە.

Because there are no vultures, there's been a spread

in the numbers of feral dogs at carcass dump sites,

کینیا لە هەوڵی ئەوەدایە کە ببێتە خاوەنی گەورەترین ناوچەی با لە ئەفریقا:

and when you have feral dogs, you have a huge time bomb

تۆربینەی هەوایی ببەستێت تا بگاتە دەریاچەی تورکانا.

of rabies. The number of cases of rabies

دژی ئەو وزەی با نیم، بەڵام پێویستە کار بکەین

has increased tremendously in India.

لەگەڵ حکومەتەکان بکەین، چونکە تۆربۆنەکانی با

Kenya is going to have one of the largest wind farms in Africa:

ئەمە لە باڵندەکان دەکات، دەیانکات بە دوو بەشەوە.

353 wind turbines are going to be up at Lake Turkana.

ئامێری شێلانی باڵندەکانن.

I am not against wind energy, but we need to work

لە ڕۆژئاوایی ئەفریقا، بازرگانیەکی مەترسیداری.

سیسارکی مردوو هەیە کە بۆ جادو و دروست کردنی بت بەکاردەهێرین.

with the governments, because wind turbines

do this to birds. They slice them in half.

They are bird-blending machines.

کەواتە پێویستە ئێمە چی بیکەین؟ توێژینەوە لە سەر

ئەم باڵندانە دەکەین، هەندێک ئامێری پەیوەندیان لەسەر دەلکێنین.

In West Africa, there's a horrific trade

of dead vultures to serve the witchcraft and the fetish market.

شوێنە بنەڕەتیەکانی ئەو بڵندانە دیاری دەکەین،

تا بزانین کە بۆ کوێ دەچن.

So what's being done? Well, we're conducting research

دەبینین بۆ چەند ووڵاتێکی جیاواز گەشت دەکەن

ئەگەر بمانەوێت چارەسەرێکی بنەڕەتی لە ئاستی وڵاتێک بدۆزینەوە، ئەمە سەرناگرێت

on these birds. We're putting transmitters on them.

دەبێت لەسەر ئاستی هەرێمی لەگەڵ حوکمەتەکان کار بکەین.

We're trying to determine their basic ecology,

لەگەڵ کۆمەڵە ناوخۆیەکان کار دەکەین.

and see where they go.

قسەیان سەبارەت بە گرنگی سیسارکەکان بۆ دەکەین،

We can see that they travel different countries, so

if you focus on a problem locally, it's not going to help you.

باسی گرنگی هەبوونی سیسارکەکان و

خزمەتە بەرچاوەکانی ئەم باڵندە چاکەیان بۆ ڕوون دەکەینەوە.

We need to work with governments in regional levels.

We're working with local communities.

چۆن دەتوانی یارمەتیمان بدەیت؟ ببە بە ئەندامێکی کارا،

We're talking to them about appreciating vultures,

لە سەری بەدەنگ بە، نامە بۆ حوکمەت بنووسە

about the need from within to appreciate these

و پێ بڵێ ئێمە زۆر پێویستە گرنگی

بە ئەم باڵندە تێنەگەیشتراوانە بدەین. کات ببەخشە

wonderful creatures and the services that they provide.

بۆ بڵاوکردنەوەی ئەم زانیاریانە.

How can you help? You can become active,

کاتێک لەم ژوورە دەچیتە دەرەوە، ئەم شتانەی لەسەر سیسارک فێر بوویت

make noise. You can write a letter to your government

بۆ بنەماڵە و خێزان، مناڵەکانت.

and tell them that we need to focus on these very

بۆ دراوسێکانت باسیان بکە.

misunderstood creatures. Volunteer your time

سیسارکەکان زۆر بەخشندەن. چارڵز داروین ووتی

to spread the word. Spread the word.

تێڕوانینی گۆڕا چونکە بینی

When you walk out of this room, you will be informed

بە ئاسانی بەبێ وزە لە ئاسمانەکان دەفڕن.

about vultures, but speak to your families, to your children,

to your neighbors about vultures.

کینیا ،ئەم جیهانە، زۆر هەژارتر دەبێت

They are very graceful. Charles Darwin said

بەبێ ئەو جۆرە باڵندە جوانانە.

he changed his mind because he watched them fly

(زۆر سوپاس. (چەپڵە ڕێزان

effortlessly without energy in the skies.

Kenya, this world, will be much poorer

without these wonderful species.

Thank you very much. (Applause)