This could be why you're depressed or anxious | Johann Hari | TED

Translator: Zhila Mawlood Reviewer: Daban Q. Jaff

بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر درێژ،

دوو نهێنیم هه‌بوو كه‌ به‌سه‌رمدا خولیان خواردبۆوه‌.

لێیان تێنه‌ده‌گه‌یشتم

ڕاستگۆ بم له‌گه‌ڵتان، زۆر ده‌ترسام ته‌نانه‌ت لێیان بكۆڵمه‌وه‌.

For a really long time,

I had two mysteries that were hanging over me.

یه‌كه‌م نهێنی، من 40 ساڵ بووم،

I didn't understand them

به‌درێژایی ژیانم، ساڵ دوای ساڵ،

and, to be honest, I was quite afraid to look into them.

خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ڕاسته‌قینه‌ له‌به‌رزبوونه‌وه‌دا بوون،

The first mystery was, I'm 40 years old,

له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان، له‌ به‌ریتانیا،

and all throughout my lifetime, year after year,

له‌ ته‌واوی جیهانی ڕۆژئاوا.

ویستم له‌ هۆكاره‌كه‌ تێ بگه‌م.

serious depression and anxiety have risen,

in the United States, in Britain,

بۆچی ئه‌مه‌ بۆ ئێمه‌ ڕوو ده‌دات؟

بۆچی وایه‌ كه‌ هه‌ر ساڵێك تێده‌په‌ڕێت،

and across the Western world.

And I wanted to understand why.

زۆربه‌ی زۆرمان زه‌حمه‌ت ده‌یبینین بۆ تێپه‌ڕاندنی ڕۆژه‌كه‌؟

Why is this happening to us?

و من ویستم له‌مه‌ تێ بگه‌م زیاتر به‌هۆی نهێنییه‌كی كه‌سیی.

Why is it that with each year that passes,

كاتێك هه‌رزه‌كار بووم،

بیرم دێت ده‌چوومه‌ لای پزیشكه‌كه‌م و ڕوونم ده‌كرده‌وه‌

more and more of us are finding it harder to get through the day?

ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی ئازار له‌ جه‌سته‌م دێته‌ ده‌ره‌وه‌

And I wanted to understand this because of a more personal mystery.

نه‌مده‌توانی كۆنتڕۆڵی بكه‌م،

When I was a teenager,

I remember going to my doctor

تێنه‌ده‌گه‌یشتم بۆچی ئه‌مه‌ ڕووده‌دات،

and explaining that I had this feeling, like pain was leaking out of me.

به‌هۆیه‌وه‌ هه‌ستم به‌ شه‌رمێكی زۆر ده‌كرد.

و پزیشكه‌كه‌م چیڕۆكێكی بۆ گێڕامه‌وه‌

ئێستا بۆم ده‌رده‌كه‌وێت به‌ مه‌به‌ست بوو،

I couldn't control it,

I didn't understand why it was happening,

به‌ڵام زۆر ئاسان و ساده‌ بوو.

هه‌مووی هه‌ڵه‌ نه‌بوو.

I felt quite ashamed of it.

پزیشكه‌كه‌م گوتی،"ئێمه‌ ده‌زانین بۆچی خه‌ڵك وای به‌سه‌ردێت.

And my doctor told me a story

هه‌ندێك كه‌س سروشتییانه‌ تووشی ناهاوسه‌نگیی كیمیایی ده‌بن له‌ سه‌ریان--

that I now realize was well-intentioned,

but quite oversimplified.

ئاشكرایه‌ تۆ یه‌كێكی له‌وان.

Not totally wrong.

هه‌موو ئه‌وه‌ی پێویسته‌ ئه‌وه‌یه‌ چه‌ند ده‌رمانێكت پێبده‌ین،

My doctor said, "We know why people get like this.

هاوسه‌نگیی كیمیاییت ده‌گێڕێته‌وه‌ باری ئاسایی خۆی."

Some people just naturally get a chemical imbalance in their heads --

بۆیه‌ ده‌ستمكرد به‌ وه‌رگرتنی ده‌رمانێك به‌ناوی پاكسیڵ یاخود سێرۆكسات،

you're clearly one of them.

هه‌مان شته‌ له‌ژێر ناوی جیاواز و وڵاتی جیاوازه‌وه‌.

All we need to do is give you some drugs,

هه‌ستمكرد زۆر باشترم، پشتگیرییه‌كی ڕاسته‌قینه‌م بۆ دروست بوو.

it will get your chemical balance back to normal."

So I started taking a drug called Paxil or Seroxat,

به‌ڵام زۆری نه‌خایاند،

ئه‌م هه‌ستكردن به‌ ئازاره‌ گه‌ڕایه‌وه‌.

it's the same thing with different names in different countries.

ژه‌مه‌ده‌رمانی زیاتر و زیاترم وه‌رگرت

تاكو، بۆماوه‌ی 13 ساڵ، ئه‌وپه‌ڕی ژه‌مه‌ ده‌رمانی ڕێگه‌پێدراوم وه‌رده‌گرت

And I felt much better, I got a real boost.

But not very long afterwards,

كه‌وا یاسایی ڕێگه‌ت پێدراوه‌ وه‌ریبگریت.

this feeling of pain started to come back.

له‌ زۆربه‌ی ئه‌و 13 ساڵه‌دا، به‌ڕاده‌یه‌ك هه‌موو كاته‌كان له‌ كۆتاییدا،

So I was given higher and higher doses

until, for 13 years, I was taking the maximum possible dose

هێشتا له‌ ئازارێكی زۆردابووم.

ده‌ستمكرد به‌ پرسیاركردن له‌خۆم، "لێره‌ چی ڕووده‌دات؟

that you're legally allowed to take.

چونكه‌ هه‌موو شتێك ده‌كه‌یت

And for a lot of those 13 years, and pretty much all the time by the end,

كه‌ داوات لێكراوه‌ بیكه‌یت له‌ڕێی ئه‌و --چیڕۆكه‌ی به‌سه‌ر شارستانییه‌ت زاڵده‌بێت

I was still in a lot of pain.

And I started asking myself, "What's going on here?

بۆچی هێشتا هه‌ست به‌مه‌ ده‌كه‌یت؟"

بۆئه‌وه‌ی بگه‌ین به‌ بناغه‌ی ئه‌م دوو نهێنییه‌،

Because you're doing everything

you're told to do by the story that's dominating the culture --

له‌ په‌رتووكێك كه‌وا نووسیومه‌

كۆتاییم پێهات به‌ده‌ستكردن به‌گه‌شتێكی گه‌وره‌ به‌ هه‌موو جیهان،

why do you still feel like this?"

زیاتر له‌ 40 هه‌زارمیل گه‌شتم كرد.

So to get to the bottom of these two mysteries,

ویستم له‌گه‌ڵ شاره‌زا ڕێبه‌ره‌كانی جیهان دانیشم

له‌باره‌ی چی ده‌بێته‌ هۆی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

for a book that I've written

I ended up going on a big journey all over the world,

و گرنگترین شت، چی چاره‌سه‌ریان ده‌كات،

و ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ زاڵبوون به‌سه‌ر خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

I traveled over 40,000 miles.

I wanted to sit with the leading experts in the world

و له‌لایه‌كه‌یتر چوونه‌ ده‌ره‌وه‌ به‌ هه‌موو ڕێگه‌یه‌ك،

about what causes depression and anxiety

و بڕێكی زۆر فێربووم

له‌ خه‌ڵكه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌كه‌ كه‌ به‌ درێژای ڕێگه‌كه‌ ناسیمن.

and crucially, what solves them,

and people who have come through depression and anxiety

به‌ڵام وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ له‌ ناوه‌ڕۆكی ئه‌وه‌ی فێری بووم بریتییه‌ له‌،

and out the other side in all sorts of ways.

And I learned a huge amount

تاكو ئێستا، به‌ڵگه‌ی زانستییمان

from the amazing people I got to know along the way.

بۆ نۆ هۆكاری جیاوازی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی هه‌یه‌.

But I think at the heart of what I learned is,

دووانیان به‌ڕاستی له‌ بایه‌لۆجی ئێمه‌ن.

so far, we have scientific evidence

جیناته‌كاناتن ده‌توانن واتان لێبكه‌ن هه‌ستیارتربن بۆ ئه‌م كێشانه‌،

for nine different causes of depression and anxiety.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چاره‌نووستان نانووسنه‌وه‌.

و گۆڕانكاریی مێشكیی ڕاسته‌قینه‌ هه‌ن كه‌وا كاتێك خه‌مۆك ده‌بیت ڕووده‌ده‌ن

Two of them are indeed in our biology.

Your genes can make you more sensitive to these problems,

كه‌ ده‌كرێت زه‌حمه‌تتر بكات بۆ چوونه‌ ده‌ره‌وه‌.

به‌ڵام زۆربه‌ی ئه‌و فاكته‌رانه‌ی كه‌ سه‌لمێنراون

though they don't write your destiny.

ببنه‌ هۆكاری خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

And there are real brain changes that can happen when you become depressed

له‌ بایه‌لۆجی ئێمه‌ نین.

that can make it harder to get out.

ئه‌وانه‌ فاكته‌رن له‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ ده‌ژین.

But most of the factors that have been proven

هه‌ركه‌ تێیان بگه‌یت،

to cause depression and anxiety

ده‌رگای چه‌نده‌ها جۆری جیاوازی چاره‌سه‌ر ده‌كاته‌وه‌

are not in our biology.

كه‌ پێویسته‌ پێشكه‌شی خه‌ڵكی بكرێت

They are factors in the way we live.

شانبه‌شانی بژارده‌ی دژه‌كپكه‌ری كیمیایی.

And once you understand them,

بۆ نموونه‌،

it opens up a very different set of solutions

گه‌ر تۆ ته‌نیایت،زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ كه خه‌مۆك بیت.

that should be offered to people

گه‌ر، كاتێك ده‌چیته‌ سه‌ر كار، هیچ كۆنتڕۆڵێكت نییه‌ له‌سه‌ر ئیشه‌كه‌ت،

alongside the option of chemical antidepressants.

For example,

ته‌نیا ئه‌وه‌ ده‌كه‌یت كه‌ داوات لێده‌كرێت

if you're lonely, you're more likely to become depressed.

زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك بیت.

گه‌ر زۆر به‌ ده‌گمه‌ن بێیه‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ جیهانی سروشتی،

If, when you go to work, you don't have any control over your job,

زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك بیت.

you've just got to do what you're told,

و ته‌نیا شتێك كه‌ زۆربه‌ی هۆكاره‌كانی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ده‌به‌ستێته‌وه‌

you're more likely to become depressed.

كه‌ له‌باره‌یه‌وه‌ فێری بووم.

If you very rarely get out into the natural world,

هه‌موویان نا، به‌ڵام زۆربه‌یان.

هه‌موو كه‌سێك لێره‌ ده‌زانێت

you're more likely to become depressed.

And one thing unites a lot of the causes of depression and anxiety

ئێوه‌ هه‌مووتان پێویستیی ماددی سروشتیتان هه‌یه‌، ڕاسته‌؟

ئاشكرایه‌.

that I learned about.

پێویستیتان به‌ خواردنه‌، پێویستیتان به‌ ئاوه‌،

Not all of them, but a lot of them.

پێویستیان به‌ په‌ناگه‌یه‌، پێویستیتان به‌ هه‌وای پاكه‌.

Everyone here knows

you've all got natural physical needs, right?

گه‌ر من ئه‌و شتانه‌ له‌ ئێوه‌ دووربخه‌مه‌وه‌،

Obviously.

زۆر خێرا، تووشی كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌بن.

You need food, you need water,

به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا،

you need shelter, you need clean air.

هه‌موو مرۆڤێك پێویستیی ده‌روونی سروشتی هه‌یه‌.

If I took those things away from you,

پێویسته‌ هه‌ست به‌ بوون بكه‌یت.

you'd all be in real trouble, real fast.

پێویسته‌ هه‌ست بكه‌یت ژیانت ماناو مه‌به‌ستی هه‌یه‌.

But at the same time,

every human being has natural psychological needs.

پێویسته‌ هه‌ست بكه‌یت خه‌ڵك ده‌تبینن و ڕێزت ده‌گرن.

پێویسته‌ هه‌ست به‌وه‌ بكه‌یت داهاتوویه‌كت هه‌یه‌ كه‌ مانایه‌كی هه‌یه‌.

You need to feel you belong.

You need to feel your life has meaning and purpose.

و ئه‌و شارستانییه‌ته‌ی كه‌ بنیاتمان ناوه‌ له‌ زۆربه‌ی شته‌كان باشه‌.

You need to feel that people see you and value you.

و زۆربه‌ی شته‌كان باشترن -- وه‌ك له‌ ڕابردوو

You need to feel you've got a future that makes sense.

دڵخۆشم كه‌ ئه‌مڕۆ زیندووم.

به‌ڵام ئێمه‌ كه‌متر و كه‌متر باش بووین

And this culture we built is good at lots of things.

له‌ چاوپێكه‌وتنی ئه‌م پێویستییه‌ ده‌روونییه‌ بنچینه‌ییانه‌.

And many things are better than in the past --

I'm glad to be alive today.

و ئه‌مه‌ ته‌نیا شت نییه‌ كه‌ ڕووده‌دات،

But we've been getting less and less good

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ ئه‌مه‌ هۆكاری سه‌ره‌كیی به‌رده‌وام هه‌ڵكشانی ئه‌م قه‌یرانه‌یه‌.

at meeting these deep, underlying psychological needs.

ئه‌مه‌ زه‌حمه‌ت بوو بتوانم هه‌زمی بكه‌م.

And it's not the only thing that's going on,

به‌ڕاستی ململانێم له‌گه‌ڵ بیرۆكه‌ی بازدان

but I think it's the key reason why this crisis keeps rising and rising.

له‌و بیركردنه‌وه‌یه‌ی كه‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییم وه‌ك ته‌نیا كێشه‌یه‌ك له‌

And I found this really hard to absorb.

له‌ مێشكم بۆ یه‌كێك له‌گه‌ڵ چه‌نده‌ها هۆكار كرد،

I really wrestled with the idea

یه‌كێك له‌و چه‌ندانه‌ بریتییه‌ له‌و شێوازه‌ی كه‌ ده‌ژین.

of shifting from thinking of my depression as just a problem in my brain,

ئه‌و كاته‌ به‌ڕاستی بۆمن ئیشی كرد

كاتێك ڕۆژێكیان،چووم چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ پزیشكێكی ئه‌فریقیای باشوور بكه‌م

to one with many causes,

به‌ناوی دكتۆر دێرێك سه‌مه‌رفیڵد.

including many in the way we're living.

پیاوێكی زۆرباشه‌.

And it only really began to fall into place for me

و دكتۆر سه‌مه‌رفیڵد ساڵی 2001 به‌ڕێكه‌وت له‌ كه‌مبۆدیا بوو،

when one day, I went to interview a South African psychiatrist

كاتێك بۆ یه‌كه‌مجار دژه‌كپكه‌ری كیمیاییان ناساند

named Dr. Derek Summerfield.

He's a great guy.

بۆ خه‌ڵكی ئه‌و وڵاته‌.

And Dr. Summerfield happened to be in Cambodia in 2001,

پزیشكه‌ ناوخۆییه‌كان، كه‌مبۆدییه‌كان، هه‌رگیز گوێبیستی ئه‌و ده‌رمانانه‌.

when they first introduced chemical antidepressants

نه‌ببوون، وه‌كو ئه‌وه‌بوو بڵێن، ئه‌مانه‌ چین؟

ئه‌و ڕوونیكرده‌وه‌.

ئه‌وان پێیان گوت،

for people in that country.

"ئێمه‌ پێویستمان پێیان نییه‌، ئیمه‌ دژه‌كپكه‌ری خۆمانمان هه‌یه‌."

And the local doctors, the Cambodians, had never heard of these drugs,

وه‌كو ئه‌وه‌ بڵێت،"مه‌به‌ستتان چییه‌؟"

so they were like, what are they?

وای بیركرده‌وه‌ ئه‌وان باسی هه‌ندێك چاره‌سه‌ری گیایی ده‌كه‌ن.

And he explained.

And they said to him,

وه‌كو بالووكه‌ی قه‌شه‌ جۆن، گینكگۆی دووپه‌ل، شتی له‌و جۆره‌.

"We don't need them, we've already got antidepressants."

And he was like, "What do you mean?"

له‌بری ئه‌مه‌، چیڕۆكێكیان بۆ گێڕایه‌وه‌.

He thought they were going to talk about some kind of herbal remedy,

جوتیارێك هه‌بوو له‌ كۆمه‌ڵگاكه‌یان كه‌ له‌ كێڵگه‌ی برنج كاری ده‌كرد.

like St. John's Wort, ginkgo biloba, something like that.

ڕۆژێكیان، له‌سه‌ر زه‌وییه‌كی مین ڕاوه‌ستا

Instead, they told him a story.

كه‌ له‌ جه‌نگ له‌گه‌ڵ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان جێمابوو،

There was a farmer in their community who worked in the rice fields.

و لاقی فڕی.

بۆیه‌ لاقێكی ده‌ستكردیان پێ به‌خشی،

پاش ماوه‌یه‌ك، گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ كاركردن له‌ كێڵگه‌ی برنج.

And one day, he stood on a land mine

به‌ڵام ئاشكرایه‌، كاركردن له‌ژێر ئاودا هه‌ره‌ ئازاربه‌خشه‌

left over from the war with the United States,

and he got his leg blown off.

كاتێك په‌لێكی ده‌ستكردت هه‌بێت،

So they him an artificial leg,

من وای ده‌قه‌بڵێنم زۆر تینه‌بڕ بووه‌

and after a while, he went back to work in the rice fields.

بگه‌ڕێته‌وه‌ و له‌و كێڵگه‌یه‌ كاربكات كه‌ تێیدا ته‌قییه‌وه‌.

But apparently, it's super painful to work under water

گه‌نجه‌كه‌ به‌ درێژایی ڕۆژه‌كه‌ گریا،

when you've got an artificial limb,

ڕه‌تی كرده‌وه‌ له‌ جێگا بێته‌ ده‌ره‌وه‌،

and I'm guessing it was pretty traumatic

هه‌موو نیشانه‌كانی خه‌مۆكی كلاسیكی تێدا به‌ره‌وپێش چوو.

to go back and work in the field where he got blown up.

پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كه‌ گوتی،

The guy started to cry all day,

"ئه‌مه‌یه‌ كه‌ دژه‌كپكه‌رێكمان پێبه‌خشی."

he refused to get out of bed,

د. سه‌مه‌رفیڵد گوتی، "چی بوو؟"

he developed all the symptoms of classic depression.

ڕوونیان كرده‌وه‌ كه‌ چوون و له‌گه‌ڵی دانیشتن.

The Cambodian doctor said,

"This is when we gave him an antidepressant."

گوێیان لێگرت.

And Dr. Summerfield said, "What was it?"

--زانییان كه‌ ئازاره‌كه‌ی ماقووڵ بوو

They explained that they went and sat with him.

زه‌حمه‌ت بوو بۆ ئه‌وله‌ ئازاری ڕۆحی خه‌مۆكییه‌كه‌ی بیبینێت،

They listened to him.

به‌ڵام له‌راستیدا، ئازاره‌كه‌ هۆكاری ته‌واو تێگه‌یشتووی هه‌بوو له‌ ژیانیدا.

They realized that his pain made sense --

یه‌كێك له‌و پزیشكانه‌ی، قسه‌ی بۆ خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگاكه‌ ده‌كرد،وای دانا،

it was hard for him to see it in the throes of his depression,

"ئێوه‌ ده‌زانن، گه‌ر مانگایه‌كمان بۆ ئه‌م گه‌نجه‌ بكڕیبا،

but actually, it had perfectly understandable causes in his life.

ده‌یتوانی ببێته‌ جوتیاری شیره‌مه‌نیی،

له‌و باره‌ی ئێستای نه‌ده‌بوو كه‌ زۆر به‌ توندی ده‌یگوشی،

One of the doctors, talking to the people in the community, figured,

پێویستی نه‌ده‌كرد بچێت له‌ كێڵگه‌ی برنج كاربكات."

"You know, if we bought this guy a cow,

بۆیه‌ مانگایه‌كیان بۆ كڕی.

he could become a dairy farmer,

له‌ماوه‌ی دوو هه‌فته‌دا، گریانه‌كانی وه‌ستان،

he wouldn't be in this position that was screwing him up so much,

له‌ مانگێكدا، خه‌مۆكییه‌كه‌ی نه‌ما.

گوتیانه‌ د. سه‌مه‌رفیڵد،

he wouldn't have to go and work in the rice fields."

"بۆیه‌ ده‌بینیت، دكتۆر، ئه‌و مانگایه‌، ئه‌وه‌ دژه‌كپكه‌ر بوو،

So they bought him a cow.

Within a couple of weeks, his crying stopped,

مه‌به‌ستت ئه‌مه‌یه‌، وایه‌؟"

(پێكه‌نین)

within a month, his depression was gone.

(چه‌پڵه‌)

They said to doctor Summerfield,

گه‌ر ئێوه‌ گه‌وره‌بوون بیر له‌ خه‌مۆكیی بكه‌نه‌وه‌ به‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ من بیرم

"So you see, doctor, that cow, that was an antidepressant,

that's what you mean, right?"

لێده‌كرده‌وه‌، و زۆربه‌ی خه‌ڵكی ئێره‌ وابوون،

(Laughter)

وه‌كو گاڵته‌یه‌كی خراپ دێته‌به‌رچاو، وایه‌؟

(Applause)

"چوومه‌ لای پزیشكه‌كه‌م بۆ دژه‌كپكه‌رێك،

If you'd been raised to think about depression the way I was,

مانگایه‌كی پێدام."

به‌ڵام ئه‌وه‌ی پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كان به‌ ژیریی زانییان،

and most of the people here were,

that sounds like a bad joke, right?

به‌پشت به‌ستن به‌و سه‌رگوزه‌شته‌ نازانستییه‌ تاكه‌كه‌سییه‌،

"I went to my doctor for an antidepressant,

بریتییه‌ له‌وه‌ی ڕابه‌ری لێژنه‌ی پزیشكیی له‌ جیهان،

she gave me a cow."

But what those Cambodian doctors knew intuitively,

ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی،

based on this individual, unscientific anecdote,

ساڵانێكه‌ هه‌وڵیداوه‌ پێمان بڵێت،

بنیاتنراو له‌سه‌ر باشترین به‌ڵگه‌ی زانستیی.

is what the leading medical body in the world,

گه‌ر خه‌مۆكیت،

the World Health Organization,

گه‌ر نیگه‌رانیت،

has been trying to tell us for years,

تۆ بێهێز نیت، شێت نیت،

based on the best scientific evidence.

سه‌ره‌كیترین شت، مه‌كینه‌یه‌ك نیت له‌گه‌ڵ به‌شی تێكشكاو،

If you're depressed,

if you're anxious,

تۆ مرۆڤێكیت له‌گه‌ڵ پێویستیی ناڕازیی.

you're not weak, you're not crazy,

و ته‌نیا گرنگه‌ وابیربكه‌ینه‌وه‌ له‌باره‌ی پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كان و

you're not, in the main, a machine with broken parts.

ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی ناڵێن.

You're a human being with unmet needs.

نه‌یان گوت به‌ جوتیاره‌كه‌،

"سڵاو هاوڕێ، پێویسته‌ خۆت كۆبكه‌یته‌وه‌،

And it's just as important to think here about what those Cambodian doctors

ئه‌مه‌ كاری تۆیه‌ ئه‌م كێشه‌ بدۆزیته‌وه‌و بۆخۆت چاكی بكه‌یته‌وه‌."

and the World Health Organization are not saying.

They did not say to this farmer,

له‌به‌رامبه‌ردا، ئه‌وه‌ی كه‌ گوتیان ئه‌وه‌یه‌،

"Hey, buddy, you need to pull yourself together.

"ئێمه‌ لێره‌ین وه‌كو گرووپێك بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ تۆ كۆیبكه‌ینه‌وه‌،

It's your job to figure out and fix this problem on your own."

بۆیه‌ به‌یه‌كه‌وه‌، ده‌توانین ئه‌م كێشه‌یه‌ بدۆزینه‌وه‌و چاكی بكه‌ین."

On the contrary, what they said is,

"We're here as a group to pull together with you,

ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌سێكی خه‌مۆك پێویستییه‌تی،

so together, we can figure out and fix this problem."

و ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌سێكی خه‌مۆك شایه‌نییه‌تی.

له‌به‌ر ئه‌مه‌یه‌ یه‌كێك له‌ پزیشكه‌ ڕێبه‌ره‌كان له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان،

This is what every depressed person needs,

له‌ به‌یاننامه‌ فه‌رمییه‌كه‌یان بۆ ڕۆژی ته‌ندروستیی جیهانیی،

and it's what every depressed person deserves.

دوو ساڵ پێش ئێستا له‌ 2017،

گوتیان پێویسته‌ كه‌متر له‌باره‌ی ناهاوسه‌نگیی كیمیایی

This is why one of the leading doctors at the United Nations,

و زیاتر له‌باره‌ی ناهاوسه‌نگییه‌كان له‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ ده‌ژین قسه‌بكه‌ین.

in their official statement for World Health Day,

ده‌رمان حه‌سانه‌وه‌ی ڕاستیی ده‌به‌خشێته‌ هه‌ندێك كه‌س--

couple of years back in 2017,

said we need to talk less about chemical imbalances

بۆماوه‌یه‌ك حه‌سانه‌وه‌یان به‌ من به‌خشی--

and more about the imbalances in the way we live.

به‌ڵام به‌وردیی، چونكه‌ ئه‌م كێشه‌یه‌ له‌ بایه‌لۆجییان قووڵتره‌،

Drugs give real relief to some people --

چاره‌سه‌ره‌كانیش پێویسته‌ زۆر قوڵتربن.

they gave relief to me for a while --

به‌ڵام كاتێك بۆیه‌كه‌مجار ئه‌مه‌ فێربووم،

but precisely because this problem goes deeper than their biology,

بیرمه بیرم ده‌كرده‌وه‌،

"باشه‌، ده‌توانم هه‌موو به‌ڵگه‌نامه‌ زانستییه‌كان ببینم،

the solutions need to go much deeper, too.

ژماره‌یه‌كی زۆر توێژینه‌وه‌م خوێنده‌وه‌،

But when I first learned that,

چاوپێكه‌وتنم له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌كی زۆر شاره‌زا كرد كه‌ ئه‌مه‌یان ڕوونده‌كرده‌وه‌"

I remember thinking,

به‌ڵام به‌رده‌وامبووم له‌ بیركردنه‌وه‌، "چۆن ده‌توانین شیاوانه‌ ئه‌مه‌ بكه‌ین؟"

"OK, I could see all the scientific evidence,

I read a huge number of studies,

ئه‌و شتانه‌ی كه‌ وامان لێده‌كه‌ن خه‌مۆك بین

I interviewed a huge number of the experts who were explaining this,"

له‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كان زۆر ئالۆزترن له‌وشته‌ی كه‌ ڕوویده‌دا

but I kept thinking, "How can we possibly do that?"

له‌گه‌ڵ ئه‌م جوتیاره‌ كه‌مبۆدییه‌.

The things that are making us depressed

ته‌نانه‌ت له‌كوێ له‌گه‌ڵ ئه‌م وردبینییه‌ ده‌ست پێبكه‌ین؟

are in most cases more complex than what was going on

به‌ڵام دواتر، له‌ گه‌شته‌ درێژه‌كه‌م بۆ په‌رتووكه‌كه‌م،

with this Cambodian farmer.

له‌ هه‌موو جیهان،

Where do we even begin with that insight?

به‌رده‌وام چاوم به‌و كه‌سانه‌ ده‌كه‌وت كه‌ هه‌مان شتیان ده‌كرد،

But then, in the long journey for my book,

له‌ سیدنی، بۆ سان فرانسیسكۆ،

بۆ ساوپاولۆ.

به‌رده‌وام چاوم به‌و كه‌سانه‌ ده‌كه‌وت كه‌ تێده‌گه‌یشتن له‌

all over the world,

I kept meeting people who were doing exactly that,

هۆكاره‌ قووڵتره‌كانی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانی

from Sydney, to San Francisco,

و وه‌كو گرووپ، چاكیان ده‌كرد.

to São Paulo.

ئاشكرایه‌، ناتوانم له‌باره‌ی هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌ باستان بۆ بكه‌م

I kept meeting people who were understanding

كه‌ ناسیومن وله‌باره‌یان نووسیومه‌،

the deeper causes of depression and anxiety

یاخود هه‌موو ئه‌و نۆ هۆكاره‌ی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی كه‌ له‌باره‌یان فێربوومه‌،

and, as groups, fixing them.

Obviously, I can't tell you about all the amazing people

چونكه‌ ڕێگه‌م پێناده‌ن گفتوگۆیه‌كی 10 كاتژمێریی تێد پێشكه‌ش بكه‌م--

I got to know and wrote about,

ده‌توانن سكاڵایان لێبكه‌ن له‌باره‌ی ئه‌وه‌

or all of the nine causes of depression and anxiety that I learned about,

به‌ڵام ده‌مه‌وێت جه‌خت له‌سه‌ر دوو هۆكار بكه‌م

because they won't let me give a 10-hour TED Talk --

و دوو چاره‌سه‌ر كه‌ لێیان دێته‌ ده‌ره‌وه‌، گه‌ر ئاسایی بێت.

you can complain about that to them.

ئه‌مه‌ یه‌كه‌مینیانه‌.

But I want to focus on two of the causes

ئێمه‌ ته‌نیاترین كۆمه‌ڵگه‌ین له‌ مێژووی مرۆڤایه‌تیی.

and two of the solutions that emerge from them, if that's alright.

توێژینه‌وه‌یه‌كی نوێ هه‌بوو كه‌ پرسیاری له‌ ئه‌مریكییه‌كان كرد،

"وا هه‌ست ده‌كه‌یت كه‌ چیتر له‌ كه‌س نزیك نیت؟"

Here's the first.

We are the loneliest society in human history.

و 39 له‌سه‌دی خه‌ڵكه‌كه‌ گوتیان كه‌ ئه‌وه‌ وه‌سفی ئه‌مانی كردووه‌.

There was a recent study that asked Americans,

"چیتر له‌ كه‌س نزیك نین."

له‌ پێوانه‌ی جیهانیی بۆ ته‌نیایی،

"Do you feel like you're no longer close to anyone?"

به‌ریتانیا و به‌شه‌كانیتری ئه‌وروپا له‌دوای ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانن،

And 39 percent of people said that described them.

له‌ حاڵه‌تێك هیچ كه‌س لێره‌ هه‌ست به‌ له‌خۆباییبوون نه‌كات.

"No longer close to anyone."

(پێكه‌نین)

In the international measurements of loneliness,

كاتێكی زۆرم به‌سه‌ربرد گفتوگۆی ئه‌مه‌م ده‌كرد

Britain and the rest of Europe are just behind the US,

له‌گه‌ڵ شاره‌زای ڕێبه‌ر له‌ جیهان له‌سه‌ر ته‌نیایی

پیاوێكی بێوێنه‌ به‌ناوی پرۆفیسۆر جۆن كاسییۆپۆ،

in case anyone here is feeling smug.

له‌ شیكاگۆ بوو،

(Laughter)

زۆر بیرم له‌ یه‌ك پرسیاركرده‌وه‌ كاره‌كه‌ی ئه‌و نیشانمانی ده‌دات.

I spent a lot of time discussing this

with the leading expert in the world on loneliness,

پرۆفیسۆر كاسییۆپۆ پرسیاری كرد،

an incredible man named professor John Cacioppo,

"بۆچی ئێمه‌ هه‌ین؟

who was at Chicago,

بۆچی لێره‌ین، بۆچی زیندووین؟"

and I thought a lot about one question his work poses to us.

یه‌ك هۆكاری سه‌ره‌كیی

Professor Cacioppo asked,

ئه‌وه‌یه‌ باوانه‌كانمان له‌ ساڤانای ئه‌فریقیا

"Why do we exist?

ته‌نیا له‌ یه‌ك شت زۆر باش بوون.

Why are we here, why are we alive?"

گه‌وره‌تر نه‌بوون له‌و گیاندارانه‌ی زۆربه‌ی كات دایان ده‌ماڵین،

One key reason

is that our ancestors on the savannas of Africa

خێراتر نه‌بوون له‌و گیاندارانه‌ی زۆربه‌ی كات دایان ده‌ماڵین،

were really good at one thing.

به‌ڵام زۆرباشتر بوون له‌ یه‌كگرتن به‌یه‌كه‌وه‌ بۆ گرووپ

They weren't bigger than the animals they took down a lot of the time,

و هاوكاریكردن.

ئه‌مه‌ زلهێزی ئێمه‌ بوو وه‌كو جۆر--

they weren't faster than the animals they took down a lot of the time,

ئێمه‌ یه‌كده‌گرین،

but they were much better at banding together into groups

وه‌كو هه‌نگه‌كان گه‌شه‌ده‌كه‌ن له‌ كووره‌یه‌كی هه‌نگ بژین.

and cooperating.

مرۆڤه‌كان گه‌شه‌ده‌كه‌ن له‌ هۆزێكدا بژین.

This was our superpower as a species --

ئێمه‌ یه‌كه‌مینی مرۆڤه‌كانین تا ئێستا

we band together,

just like bees evolved to live in a hive,

بڵاوه‌ به‌ هۆزه‌كانمان بكه‌ین.

humans evolved to live in a tribe.

و ئه‌مه‌ وامان لێده‌كات هه‌ست به‌ سامناكیی بكه‌ین.

And we are the first humans ever

به‌ڵام ناكرێت به‌مشێوه‌یه‌ بێت.

یه‌كێك له‌ پاڵه‌وانه‌كانی په‌رتووكه‌كه‌م، له‌ڕاستیدا، له‌ ژیانم،

to disband our tribes.

پزیشكێكه‌ به‌ناوی سام ئێڤرینتۆن.

And it is making us feel awful.

پزیشكێكی گشتییه‌ له‌ به‌شێكی هه‌ژاری ڕۆژهه‌ڵاتی له‌نده‌ن،

But it doesn't have to be this way.

ئه‌و شوێنه‌ی كه‌ چه‌ندین ساڵ لێی ژیام.

One of the heroes in my book, and in fact, in my life,

سام به‌ڕاستی نامورتاح بوو،

is a doctor named Sam Everington.

چونكه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر نه‌خۆشی هه‌بوو

He's a general practitioner in a poor part of East London,

به‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییه‌كی زۆره‌وه‌ ده‌هاتنه‌ لای.

ئه‌ویش وه‌كو من، دژی دژه‌ كپكه‌ره‌ كیمیاییه‌كانه‌،

where I lived for many years.

And Sam was really uncomfortable,

وابیرده‌كاته‌وه‌ هه‌ندێك حه‌سانه‌وه‌ ده‌به‌خشنه‌ هه‌ندێك كه‌س.

because he had loads of patients

coming to him with terrible depression and anxiety.

به‌ڵام توانی دوو شت ببینێت.

یه‌كه‌میان، نه‌خۆشه‌كانی زۆربه‌ی كاته‌كان خه‌مۆك و نیگه‌ران بوون

And like me, he's not opposed to chemical antidepressants,

له‌به‌ر هۆكاری ته‌واو ماقووڵ، وه‌كو ته‌نیایی.

he thinks they give some relief to some people.

دووه‌میان، هه‌رچه‌نده‌ ده‌رمان هه‌ندێك حه‌سانه‌وه‌یان ده‌به‌خشیه‌ هه‌ندێك كه‌س،

But he could see two things.

Firstly, his patients were depressed and anxious a lot of the time

بۆ زۆربه‌ی خه‌ڵكی، چاره‌سه‌ری كێشه‌كه‌یان نه‌ده‌كرد.

for totally understandable reasons, like loneliness.

كێشه‌ بنچینه‌ییه‌كه‌.

And secondly, although the drugs were giving some relief to some people,

ڕۆژێكیان، سام بڕیاریدا پێشه‌وایه‌تیی بۆچوونێكی جیاواز بكات.

ژنێك هاته‌ ناوه‌نده‌كه‌ی، ناوه‌نده‌ پزیشكییه‌كه‌ی،

for many people, they didn't solve the problem.

ناوی لیسا كه‌نینگهام بوو،

The underlying problem.

من دواتر لیسام ناسی.

One day, Sam decided to pioneer a different approach.

لیسا له‌ماڵه‌كه‌ی خۆی خۆی قفڵ كردبوو له‌گه‌ڵ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییه‌كی زۆر

A woman came to his center, his medical center,

بۆماوه‌ی حه‌وت ساڵ.

called Lisa Cunningham.

I got to know Lisa later.

كاتێك هات بۆ ناوه‌نده‌كه‌ی سام، پێی گوترا،"خه‌م مه‌خۆ،

And Lisa had been shut away in her home with crippling depression and anxiety

به‌رده‌وام ده‌بین له‌ پێدانی ئه‌م ده‌رمانانه‌ بۆت،

به‌ڵام شتێكی تریشت بۆ ده‌نووسین،

for seven years.

And when she came to Sam's center, she was told, "Don't worry,

بۆت ده‌نووسین هه‌فته‌ی دووجار بێیه‌ ئه‌م ناوه‌نده‌

we'll carry on giving you these drugs,

بۆ ئه‌وه‌ی چاوت به‌ گرووپێك له‌ خه‌ڵكی تری خه‌مۆك و نیگه‌ران بكه‌وێت،

but we're also going to prescribe something else.

نه‌ك له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی چه‌ند خه‌مباری،

We're going to prescribe for you to come here to this center twice a week

به‌ڵكو بۆئه‌وه‌ی شتێكی به‌مانا بدۆزنه‌وه‌ هه‌مووتان به‌یه‌كه‌وه‌ بیكه‌ن

to meet with a group of other depressed and anxious people,

بۆیه‌ ته‌نیا نابن و هه‌ست ناكه‌ن ژیان بێ ئامانجه‌."

not to talk about how miserable you are,

یه‌كه‌مجار ئه‌م گرووپه‌ چاویان به‌یه‌ك كه‌وت،

but to figure out something meaningful you can all do together

لیسا به‌ته‌واه‌تی ده‌ستیكرد به‌ ڕشانه‌وه‌ به‌هۆی نیگه‌رانیی،

so you won't be lonely and you won't feel like life is pointless."

ئه‌مه‌ زۆر به‌هێزبوو بۆ ئه‌و.

به‌ڵام خه‌ڵكه‌كه‌ پشتیان شێلا، گرووپه‌كه‌ ده‌ستیانكرد به‌ گفتوگۆ،

The first time this group met,

وه‌كو ئه‌وه‌بوو بڵێن، "ئێمه‌ ده‌توانین چی بكه‌ین؟"

Lisa literally started vomiting with anxiety,

ئه‌مانه‌ خه‌ڵكی ناوه‌وه‌ن، خه‌ڵكی ڕۆژهه‌ڵاتی له‌نده‌ن وه‌كو من،

it was so overwhelming for her.

But people rubbed her back, the group started talking,

هیچ شتێكیان له‌باره‌ی باخه‌وانیی نه‌ده‌زانی.

گوتیان."بۆچی باخه‌وانیی فێرنه‌بین؟"

they were like, "What could we do?"

ناوچه‌یه‌ك هه‌بوو له‌پشت نووسینگه‌ی پزیشكه‌كان

These are inner-city, East London people like me,

كه‌ ته‌نیا ده‌غڵ بوو.

they didn't know anything about gardening.

"بۆچی نه‌یكه‌ین به‌ باخچه‌یه‌ك؟"

They were like, "Why don't we learn gardening?"

په‌رتووكیان له‌ په‌رتووكخانه‌ هێنا،

سه‌یری پارچه‌ی یوتیوبیان كرد.

There was an area behind the doctors' offices

په‌نجه‌یان له‌ خۆڵه‌كه‌ دا.

that was just scrubland.

"Why don't we make this into a garden?"

فێری ریتمه‌كانی وه‌رزه‌كان بوون.

They started to take books out of the library,

به‌ڵگه‌ی زۆر هه‌ن

started to watch YouTube clips.

كه‌ جیهانی سروشتی نیشانده‌دات

They started to get their fingers in the soil.

كه‌ به‌ڕاستی دژه‌كپكه‌رێكی به‌هێزه‌.

They started to learn the rhythms of the seasons.

به‌ڵام شتێكی زۆر گرنگتریان ئه‌نجامدا.

There's a lot of evidence

ده‌ستیانكرد به‌ دروستكردنی هۆزێك.

that exposure to the natural world

ده‌ستیان كرد به‌ دروستكردنی گرووپێك.

is a really powerful antidepressant.

ده‌ستیانكرد به‌ ئاگاداربوون له‌ یه‌كتر.

But they started to do something even more important.

گه‌ر یه‌كێكیان دیارنه‌بووایه‌،

ئه‌وانیتر ده‌چوون به‌دوایدا ده‌گه‌ڕان-- "تۆ باشیت؟"

They started to form a tribe.

They started to form a group.

یارمه‌تییان ده‌دا بزانن چ شتێك ئه‌و ڕۆژه‌ بێزاری كردوون.

They started to care about each other.

ئه‌وه‌ی كه‌ لیسا پێی گوتم،

If one of them didn't show up,

"هه‌ركه‌ باخچه‌كه‌ ده‌ستیكرد به‌ گوڵكردن،

the others would go looking for them -- "Are you OK?"

ئێمه‌ ده‌ستمانكرد به‌ گوڵكردن."

Help them figure out what was troubling them that day.

ئه‌م بۆچوونه‌ پێی ده‌گوترێت مه‌رجدانانی كۆمه‌ڵایه‌تیی،

The way Lisa put it to me,

له‌سه‌رانسه‌ی ئه‌وروپا بڵاوه‌.

"As the garden began to bloom,

كۆمه‌ڵه‌یه‌كی بچووك، به‌ڵام گه‌وره‌بوو له‌ به‌ڵگه‌ هه‌یه‌

we began to bloom."

پێشنیازده‌كات كه ده‌توانێت هه‌ڵه‌ی مانادار و ڕاسته‌قینه‌

This approach is called social prescribing,

له‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی به‌رهه‌مبێنێت.

it's spreading all over Europe.

بیرمه‌ ڕۆژێكیان له‌و باخچه‌یه‌ وه‌ستابووم

And there's a small, but growing body of evidence

suggesting it can produce real and meaningful falls

كه‌ لیسا وجارێك- هاوڕێ خه‌مۆكه‌كانی دروستیانكردبوو--

in depression and anxiety.

باخچه‌یه‌كی زۆر جوانه‌--

ئه‌م هه‌سته‌م هه‌یه‌،

And one day, I remember standing in the garden

زۆر ئیلهامبه‌خشه‌ له‌لایه‌ن پرۆفیسۆر هیو مه‌كای له‌ ئوسترالیا.

that Lisa and her once-depressed friends had built --

بیرم ده‌كرده‌وه‌، زۆربه‌ی جار كه‌ خه‌ڵك هه‌ست به‌ كه‌وتن ده‌كه‌ن له‌وكۆمه‌ڵگه‌یه‌

it's a really beautiful garden --

and having this thought,

it's very much inspired by a guy called professor Hugh Mackay in Australia.

ئه‌وه‌ی كه‌ پێیان ده‌ڵێین-- دڵنیام هه‌موو كه‌سێك لێره‌ گوتوویه‌تی، من--

ئێمه‌ ده‌ڵێین،"تۆ ته‌نیا پێویسته‌ تۆ بیت، خۆت بیت."

I was thinking, so often when people feel down in this culture,

بۆم ده‌ركه‌وت، ڕاستییه‌كه‌ی، ئه‌وه‌ی كه‌ پێویسته‌ بڵێینه‌ خه‌ڵك ئه‌وه‌یه‌،

what we say to them -- I'm sure everyone here said it, I have --

"تۆ مه‌به‌.

we say, "You just need to be you, be yourself."

خۆت مه‌به‌.

ببه‌ خۆمان. ببه‌ ئێمه‌.

And I've realized, actually, what we should say to people is,

ببه‌ به‌شێك له‌ گرووپێك."

(چه‌پڵه‌)

"Don't be you.

Don't be yourself.

چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشانه‌

Be us, be we.

ته‌واونابێت به‌ وێنه‌كێشانی زیاتر و زیاتر له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كانت

Be part of a group."

(Applause)

وه‌كو تاكێكی جیاكراوه‌--

ئه‌مه‌ به‌شێكه‌ له‌وه‌ی ئێمه‌ی تووشی ئه‌م قه‌یرانه‌ كردووه‌.

The solution to these problems

ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر دووباره‌ به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ستن له‌گه‌ڵ شتێك گه‌وره‌تر له‌ تۆ.

does not lie in drawing more and more on your resources

ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ یه‌ك له‌ هۆكاره‌كانیتری

as an isolated individual --

خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ده‌به‌ستێت كه‌ ویستم له‌باره‌یان قسه‌تان بۆ بكه‌م.

that's partly what got us in this crisis.

It lies on reconnecting with something bigger than you.

هه‌موو كه‌سێك ده‌زانێت

خواردنی خێرا زاڵبووه‌ به‌سه‌ر پارێزیمان له‌ڕووی جه‌سته‌ییه‌وه‌ نه‌خۆشی خستووین.

And that really connects to one of the other causes

of depression and anxiety that I wanted to talk to you about.

من به‌ هیچ هه‌ستێكی به‌رزی و بڵندیی ئه‌مه‌ ناڵێم،

ئه‌و قسه‌یه‌ی كه‌ ده‌یكه‌م ده‌قاوده‌ق له‌ (ماكدۆناڵدز) هێناومه‌.

So everyone knows

junk food has taken over our diets and made us physically sick.

هه‌مووتانم بینی ئه‌م ژه‌می به‌یانی ته‌ندر- وستی تێدتان ده‌خوارد، حه‌زم به‌مه‌ نه‌بوو.

I don't say that with any sense of superiority,

به‌ڵام هه‌روه‌كو ئه‌وه‌ی خواردنی خێرا زاڵ بووه‌ به‌سه‌ر پارێزیمان و له‌ڕووی جه‌سته‌

I literally came to give this talk from McDonald's.

I saw all of you eating that healthy TED breakfast, I was like no way.

نه‌خۆشی خستووین، جۆرێك له‌ به‌های خێرا به‌سه‌ر مێشكماندا زاڵبووه‌

But just like junk food has taken over our diets and made us physically sick,

و له‌روی بیرییه‌وه‌ نه‌خۆشی خستووین.

بۆماوه‌ی هه‌زاران ساڵ، فه‌یله‌سووفه‌كان گوتوویانه‌،

a kind of junk values have taken over our minds

گه‌ر وابیرده‌كه‌یته‌وه‌ ژیان ده‌رباره‌ی پاره‌، پایه‌ و شانازیكردنه‌،

and made us mentally sick.

وه‌كو گێلێك دیارده‌بیت.

For thousands of years, philosophers have said,

ئه‌وه‌ هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ ی شۆپن هاوه‌ر نییه‌،

if you think life is about money, and status and showing off,

به‌ڵام كورتكراوه‌ی قسه‌كانێتی.

نامۆییانه‌، زه‌حمه‌ت هیچ كه‌سێك زانستییا- نه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌مه‌ كردبێت.

you're going to feel like crap.

تاكو كه‌سێكی به‌ڕاستی سه‌یرم ناسی به‌ ناوی پرۆفیسۆر تیم كاسه‌،

That's not an exact quote from Schopenhauer,

but that is the gist of what he said.

له‌ كۆلێژی نۆكسه‌ له‌ ئیلینۆی،

But weirdly, hardy anyone had scientifically investigated this,

بۆماوه‌ی 30 ساڵ توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌مه‌ كردووه‌،

until a truly extraordinary person I got to know, named professor Tim Kasser,

توێژینه‌وه‌كه‌ی پێشنیازی چه‌نده‌ها شتی زۆر گرنگ ده‌كات.

یه‌كه‌میان، هه‌رچه‌ند بروات وابێت

who's at Knox College in Illinois,

and he's been researching this for about 30 years now.

ده‌توانیت ڕێگه‌ی خۆت بكڕی و پیشانی بده‌یت به‌بێ ناخۆشیی،

And his research suggests several really important things.

Firstly, the more you believe

و بۆ ژیانێكی باش،

ئه‌وه‌نده‌ ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك یان نیگه‌ران بیت.

you can buy and display your way out of sadness,

دووه‌میان،

وه‌كو كۆمه‌ڵگایه‌ك، زۆر زیاتر به‌و بیروباوه‌ڕانه‌ پاڵنراوین.

and into a good life,

the more likely you are to become depressed and anxious.

به‌درێژای هه‌موو ژیانم،

له‌ژیر قورسایی ڕاگه‌یاندن و ئینستگرام و هه‌ر شتێكی وه‌كو ئه‌وان.

And secondly,

as a society, we have become much more driven by these beliefs.

هه‌ركه‌ بیرم له‌مه‌ كرده‌وه‌،

بۆم ده‌ركه‌وت وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ هه‌موومان له له‌دایكبوونمانه‌وه‌ به‌ جۆرێك له‌ كه‌ی ئێف

All throughout my lifetime,

under the weight of advertising and Instagram and everything like them.

سی بۆ ڕۆح تێركراوین. ڕاهێنانمان پێكراوه‌ له‌ شوێنی هه‌ڵه‌ به‌دوای دڵخۆشی بگه‌ڕێین،

And as I thought about this,

I realized it's like we've all been fed since birth, a kind of KFC for the soul.

هه‌روه‌كو چۆن خواردنی خێرا پێویستیی خۆراكیت پڕناكاته‌وه‌

به‌ڵكو وات لێده‌كات هه‌ست به‌ ترسناكیی بكه‌یت،

We've been trained to look for happiness in all the wrong places,

به‌های خێرا پێویستیی ده‌روونیت پڕناكه‌نه‌وه‌،

and just like junk food doesn't meet your nutritional needs

له‌ ژیانێكی باش دوورت ده‌خه‌نه‌وه‌.

and actually makes you feel terrible,

به‌ڵام كه‌ بۆیه‌كه‌مجار له‌گه‌ڵ پرۆفیسۆر كاسه‌ كاتم به‌سه‌ربرد

junk values don't meet your psychological needs,

و هه‌موو ئه‌مانه‌ فێرده‌بووم،

هه‌ستم به‌ تێكه‌ڵه‌یه‌كی سه‌یر له‌ هه‌سته‌كان كرد.

and they take you away from a good life.

چونكه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌، وه‌كو به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ ده‌مبینی.

But when I first spent time with professor Kasser

توانیم تێبگه‌م چه‌ند جار له‌ ژیانم كاتێك هه‌ستم به‌ ماندوویی ده‌كرد،

and I was learning all this,

I felt a really weird mixture of emotions.

هه‌وڵمدا به‌ جۆرێك له‌ خۆ ده‌رخستن و چاره‌سه‌ری گه‌وره‌ی ده‌ره‌كیی تیماری بكه‌م

Because on the one hand, I found this really challenging.

I could see how often in my own life, when I felt down,

و توانیم تێبگه‌م بۆچی ئه‌مه‌ بۆمن به‌باشی ئیشی نه‌كرد.

I tried to remedy it with some kind of show-offy, grand external solution.

بیریشم كرده‌وه‌، ئه‌مه‌ جۆرێك له‌ ڕوونیی نییه‌؟

وه‌كو ئه‌وه‌ نییه‌ ئاسایی بێت، وایه‌؟

And I could see why that did not work well for me.

گه‌ر گوتمه‌ هه‌موو كه‌سێك لێ،ره‌

هیچ كامێكتان له‌سه‌ر پێخه‌فی مه‌رگ پاڵناكه‌وێت

I also thought, isn't this kind of obvious?

و بیر له‌هه‌موو ئه‌و پێڵاوانه‌ بكه‌وه‌ كه‌ كڕیوتن و هه‌موو ئه‌و تویتانه‌ی بۆت هاتووه‌

Isn't this almost like banal, right?

بیر له‌و ساتانه‌ی

If I said to everyone here,

خۆشه‌ویستیی،مانا و په‌یوه‌نیكردن له‌ ژیانت ده‌كه‌یته‌وه‌.

none of you are going to lie on your deathbed

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ زیاتر ئه‌مه‌ له‌ كڵێشه‌یه‌ك بچێت.

and think about all the shoes you bought and all the retweets you got,

به‌ڵام به‌رده‌وامبووم له‌ قسه‌كردن له‌گه‌ڵ پرۆفیسر كاسه‌ و گوتم،

you're going to think about moments

"بۆچی من هه‌ست به‌و دوولایه‌نییه‌ سه‌یره‌ ده‌كه‌م؟"

of love, meaning and connection in your life.

I think that seems almost like a cliché.

گوتی،"له‌ هه‌ندێك ئاستدا، هه‌موومان ئه‌و شتانه‌ ده‌زانین.

But I kept talking to professor Kasser and saying,

به‌ڵام له‌و شارستانییه‌ته‌، پێیان ناژین."

"Why am I feeling this strange doubleness?"

ئێمه‌ زۆرباش ده‌ینناسین ده‌زانین بوونه‌ته‌ كڵێشه‌.

And he said, "At some level, we all know these things.

به‌ڵام پێیان ناژین.

به‌رده‌وامبووم له‌ پرسیاركرنی بۆچی ئێمه‌ شتێكی زۆر قووڵ ده‌زانین،

But in this culture, we don't live by them."

به‌ڵام به‌و ناژین؟

دوای ماوه‌یه‌ك، پرۆفیسۆر كاسه‌ پێی گوتم،

We know them so well they've become clichés,

but we don't live by them.

I kept asking why, why would we know something so profound,

"چونكه‌ ئێمه‌ له‌ناو مه‌كینه‌یه‌ك ده‌ژین

كه‌ دیزاینكراوه‌ وامان لێبكات ئه‌و شته‌ی گرنگه‌ له‌باره‌ی ژیان پشتگوێی بخه‌ین."

but not live by it?

And after a while, professor Kasser said to me,

ده‌بوو به‌ڕاستی بیر له‌مه‌ بكه‌مه‌وه‌،

"Because we live in a machine

"چونكه‌ ئێمه‌ له‌ناو مه‌كینه‌یه‌ك ده‌ژین

كه‌ دیزاینكراوه‌ وامان لێبكات ئه‌و شته‌ی گرنگه‌ له‌باره‌ی ژیان پشتگوێی بخه‌ین."

that is designed to get us to neglect what is important about life."

پرۆفیسۆر كاسه‌ ویستی ڕوونی بكاته‌وه‌ گه‌ر بتوانین ئه‌و مه‌كینه‌یه‌ تێكبشكێنین.

I had to really think about that.

"Because we live in a machine

ژماره‌یه‌كی زۆر توێژینه‌وه‌ی بۆئه‌مه‌ زیادكردووه‌:

that is designed to get us to neglect what is important about life."

نموونه‌یه‌كتان پێ ده‌ڵێم،

هه‌موو كه‌سێك لێره‌ هانده‌ده‌م ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵ هاوڕێ و خێزانیان تاقیبكه‌نه‌وه‌.

And professor Kasser wanted to figure out if we can disrupt that machine.

له‌گه‌ڵ گه‌نجێك ناوی نه‌یسن ده‌نگن بوو، گرووپێك له‌ هه‌رزه‌كار و گه‌نجی هێنا

He's done loads of research into this;

I'll tell you about one example,

بۆ ئه‌وه‌ی به‌یه‌كه‌وه‌ كۆببنه‌وه‌ بۆ زنجیره‌ دانیشتنێك بۆ ماوه‌یه‌ك.

and I really urge everyone here to try this with their friends and family.

و به‌شێك له‌ خالی گرووپه‌كه‌

With a guy called Nathan Dungan, he got a group of teenagers and adults

بریتیبوو له‌وه‌ی وا له‌ خه‌ڵكه‌كه‌ بكرێت بیر له‌و ساتانه‌ی ژیانیان بكه‌نه‌وه‌

to come together for a series of sessions over a period of time, to meet up.

كه‌ به‌ڕاستی مانا و مه‌به‌ستیان تێدا دۆزیبۆوه‌.

And part of the point of the group

بۆ هه‌ركه‌سه‌ و شتێكی جیاواز بوو.

was to get people to think about a moment in their life

بۆ هه‌ندێكیان، ژه‌نینی مۆسیقا، نووسین، یارمه‌تیدانی كه‌سێك بوو--

they had actually found meaning and purpose.

دڵنیام هه‌ركه‌سێك لێره‌ ده‌توانێت شتێك بێنێته‌ پێش چاوی، وایه‌؟

For different people, it was different things.

و به‌شێك له‌ خاڵی گرووپه‌كه‌ بریتیبوو له‌ وا له‌ خه‌ڵكه‌كه‌ بكرێت پرسیاربكه‌ن،

For some people, it was playing music, writing, helping someone --

"باشه‌، چۆن زۆرتر ژیانی خۆت ته‌رخانده‌كه‌یت

I'm sure everyone here can picture something, right?

بۆ شوێنكه‌وتنی ئه‌و ساتانه‌ی مانا و مه‌به‌ست،

And part of the point of the group was to get people to ask,

و كه‌متر بۆ، نازانم، كڕینی شتی بێمانا كه‌ پێویستت پێیان نییه‌

له‌ تۆری كۆمه‌ڵایه‌تی دایبنێیت و هه‌وڵده‌یت خه‌ڵك پێت بڵێن،

"OK, how could you dedicate more of your life

to pursuing these moments of meaning and purpose,

"ئای خوایه‌، زۆر حه‌سووده‌!"

ئه‌وه‌ی دۆزییانه‌وه‌ بریتیبوو له‌،

and less to, I don't know, buying crap you don't need,

ته‌نیا ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌،

وه‌كو جۆرێك له‌ ئاڵووده‌ نه‌ناسراوه‌كانی كحول بوو بۆ پاراستنی مافی كڕیار، وایه‌؟

putting it on social media and trying to get people to go,

'OMG, so jealous!'"

هێنانی خه‌ڵك بۆ ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌، ڕه‌وانی ئه‌م به‌هایانه‌ دیاریده‌كات،

And what they found was,

just having these meetings,

كاری له‌سه‌ر بكه‌ن و لێیبكۆڵنه‌وه‌ به‌یه‌كه‌وه‌،

it was like a kind of Alcoholics Anonymous for consumerism, right?

بووه‌ هۆی گۆڕانێكی دیار له‌به‌های خه‌ڵكی.

Getting people to have these meetings, articulate these values,

دووری خستنه‌وه‌ له‌ گه‌رده‌لوولی ئه‌و نامانه‌ی خوڵقاندنی خه‌مۆكیی

determine to act on them and check in with each other,

ڕاهێنانمان پێبكه‌ن بۆ گه‌ڕان به‌دوای دڵخۆشی له‌ شوێنی هه‌ڵه‌،

led to a marked shift in people's values.

به‌ره‌و به‌های مانادارتر و وزه‌پێدراو

It took them away from this hurricane of depression-generating messages

كه‌وا له‌ خه‌مۆكیی سه‌رمان ده‌خات.

training us to seek happiness in the wrong places,

به‌ڵام له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌رانه‌ی بینیم و له‌باره‌یان نووسیوومه‌،

and towards more meaningful and nourishing values

و زۆربه‌ی كه‌ ناتوانم لێره‌ باسی بكه‌م،

that lift us out of depression.

به‌رده‌وامبووم له‌ بیركردنه‌وه‌،

ده‌زانن: بۆچی زۆری خایاند تاكو ئه‌م پێشبینییانه‌ بینم؟

But with all the solutions that I saw and have written about,

چونكه‌ كاتێك بۆ خه‌ڵكی ڕوونیانده‌كه‌یته‌وه‌--

and many I can't talk about here,

هه‌ندێكیان زۆر ئالۆزن، به‌ڵام هه‌مووی نا--

I kept thinking,

you know: Why did it take me so long to see these insights?

كاتێك بۆ خه‌ڵكی ڕوونیده‌كه‌یته‌وه‌، وه‌كو زانستی مووشه‌كیی نییه‌، وایه‌؟

له‌ هه‌ندێك ئاستدا، ئێمه‌ به‌ڕاستی ئه‌و شتانه‌ ده‌زانین.

Because when you explain them to people --

some of them are more complicated, but not all --

بۆچی زۆر زه‌حمه‌ت ده‌یبینین تێیبگه‌ین؟

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ هۆكاری زۆر هه‌یه‌.

when you explain this to people, it's not like rocket science, right?

به‌ڵام هۆكارێك ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێویسته‌ تێگه‌یشتنمان بگۆڕین

At some level, we already know these things.

Why do we find it so hard to understand?

كه‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی له‌ڕاستیدا چین.

I think there's many reasons.

ژماریه‌یه‌كی زۆر هاوبه‌شیكردنی بایه‌لۆجی ڕاسته‌قینه‌

But I think one reason is that we have to change our understanding

بۆ خه‌مۆكی و نیگه‌رانیی هه‌ن.

of what depression and anxiety actually are.

به‌ڵام گه‌ر ڕێگه‌ به‌ بایه‌لۆجی بده‌ین ببێته‌ ته‌واوی وێنه‌كه‌،

There are very real biological contributions

وه‌ك چۆن من بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر وامكرد،

to depression and anxiety.

له‌و كاته‌ی كه‌ ده‌دوێم شارستانییه‌ته‌كه مان له‌زۆربه‌ی كاته‌كانی ژیانم زۆریكردووه‌

But if we allow the biology to become the whole picture,

ئه‌وه‌ی كه‌ ناڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێینه‌ خه‌ڵكی ئه‌وه‌یه‌، خواستی هه‌موو كه‌سێكیش نییه‌،

as I did for so long,

به‌ڵام ئه‌وه‌ی ناڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێینه‌ خه‌ڵكی ئه‌وه‌یه‌،

as I would argue our culture has done pretty much most of my life,

"ئازاره‌كه‌ت هیچ مانایه‌كی نییه‌.

what we're implicitly saying to people is, and this isn't anyone's intention,

ته‌نیا باش كارنه‌كردنێكه‌.

وه‌كو كه‌لێنێكه‌ له‌ پرۆگرامێكی كۆمپیوته‌ر

but what we're implicitly saying to people is,

ته‌نیا كێشه‌یه‌كی وایه‌ركارییه‌ له‌ سه‌رتدا."

"Your pain doesn't mean anything.

به‌ڵام ته‌نیا توانیم ژیانم بگۆڕم

It's just a malfunction.

It's like a glitch in a computer program,

كاتێك بۆمده‌ركه‌وت خه‌مۆكییه‌كه‌ت خراپ كاركردن نییه‌.

it's just a wiring problem in your head."

But I was only able to start changing my life

ئاماژه‌یه‌كه‌.

خه‌مۆكییه‌كه‌ت ئاماژه‌یه‌كه‌.

when I realized your depression is not a malfunction.

شتێكت پێ ده‌ڵێت.

(چه‌پڵه‌)

It's a signal.

Your depression is a signal.

ئێمه‌ هه‌ست به‌مه‌ ده‌كه‌ین له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك،

It's telling you something.

زه‌حمه‌ته‌ ببینرێن له‌ كاتی ئازاركێشانی خه‌مۆكیی--

(Applause)

من زۆر به‌باشی له‌مه‌ تێده‌گه‌م له‌ ئه‌زموونی كه‌سییه‌وه‌.

به‌ڵام به‌ یارمه‌تیی ڕاست، ده‌توانین له‌م كێشانه‌ تێبگه‌ین

We feel this way for reasons,

and they can be hard to see in the throes of depression --

و ده‌توانین به‌یه‌كه‌وه‌ چاره‌سه‌ریان بكه‌ین.

I understand that really well from personal experience.

به‌ڵام بۆ كردنی ئه‌مه‌،

یه‌كه‌م هه‌نگاو

But with the right help, we can understand these problems

ئه‌وه‌یه‌ ده‌ست هه‌ڵگرین له‌ ڕیسواكردنی ئه‌م ئاماژانه‌

and we can fix these problems together.

به‌وه‌ی بڵێین ئه‌مانه‌ ئاماژه‌ی بێهێزیی، یاخود شێتیی یان ته‌واو بایه‌لۆجین،

But to do that,

the very first step

جگه‌ له‌ ژماره‌یه‌كی كه‌م له‌ خه‌ڵكی.

is we have to stop insulting these signals

پێویسته‌ ده‌ستبكه‌ین به‌ گوێگرتن له‌و ئاماژانه‌،

by saying they're a sign of weakness, or madness or purely biological,

چونكه‌ شتێكمان پێده‌ڵێن كه‌ به‌ڕاستی پێویسته‌ گوێمان لێیبێت.

except for a tiny number of people.

ته‌نیا ئه‌و كاته‌ی كه‌ به‌ڕاستی گوێ له‌و ئاماژانه‌ ده‌گرین،

We need to start listening to these signals,

because they're telling us something we really need to hear.

و خه‌ڵاتی ئه‌و ئاماژانه‌ ده‌كه‌ین ڕێز له‌و ئاماژانه‌ ده‌گرین،

It's only when we truly listen to these signals,

كه‌وا ده‌ست ده‌كه‌ین به‌ بینینی

دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ره‌ قووڵتره‌كان كه‌ هێز و ئازادیمان پێده‌به‌خشن

and we honor these signals and respect these signals,

ئه‌و مانگایانه‌ی له‌ هه‌موو شوێنێك چاوه‌ڕێمان ده‌كه‌ن.

that we're going to begin to see

the liberating, nourishing, deeper solutions.

سوپاس.

(چه‌پڵه‌)

The cows that are waiting all around us.

Thank you.

(Applause)