This could be why you're depressed or anxious | Johann Hari | TED

Translator: zhila mawlood Reviewer: Daban Q Jaff

For a really long time,

بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر درێژ،

I had two mysteries that were hanging over me.

دوو نهێنیم هه‌بوو كه‌ به‌سه‌رمدا خولیان خواردبۆوه‌.

I didn't understand them

لێیان تێنه‌ده‌گه‌یشتم

and, to be honest, I was quite afraid to look into them.

ڕاستگۆ بم له‌گه‌ڵتان، زۆر ده‌ترسام ته‌نانه‌ت لێیان بكۆڵمه‌وه‌.

The first mystery was, I'm 40 years old,

یه‌كه‌م نهێنی، من 40 ساڵ بووم،

and all throughout my lifetime, year after year,

به‌درێژایی ژیانم، ساڵ دوای ساڵ،

serious depression and anxiety have risen,

خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ڕاسته‌قینه‌ له‌به‌رزبوونه‌وه‌دا بوون،

in the United States, in Britain,

له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان، له‌ به‌ریتانیا،

and across the Western world.

له‌ ته‌واوی جیهانی ڕۆژئاوا.

And I wanted to understand why.

ویستم له‌ هۆكاره‌كه‌ تێ بگه‌م.

بۆچی ئه‌مه‌ بۆ ئێمه‌ ڕوو ده‌دات؟

Why is this happening to us?

Why is it that with each year that passes,

بۆچی وایه‌ كه‌ هه‌ر ساڵێك تێده‌په‌ڕێت،

more and more of us are finding it harder to get through the day?

زۆربه‌ی زۆرمان زه‌حمه‌ت ده‌یبینین بۆ تێپه‌ڕاندنی ڕۆژه‌كه‌؟

And I wanted to understand this because of a more personal mystery.

و من ویستم له‌مه‌ تێ بگه‌م زیاتر به‌هۆی نهێنییه‌كی كه‌سیی.

When I was a teenager,

كاتێك هه‌رزه‌كار بووم،

I remember going to my doctor

بیرم دێت ده‌چوومه‌ لای پزیشكه‌كه‌م و ڕوونم ده‌كرده‌وه‌

and explaining that I had this feeling, like pain was leaking out of me.

ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی ئازار له‌ جه‌سته‌م دێته‌ ده‌ره‌وه‌

I couldn't control it,

نه‌مده‌توانی كۆنتڕۆڵی بكه‌م،

I didn't understand why it was happening,

تێنه‌ده‌گه‌یشتم بۆچی ئه‌مه‌ ڕووده‌دات،

I felt quite ashamed of it.

به‌هۆیه‌وه‌ هه‌ستم به‌ شه‌رمێكی زۆر ده‌كرد.

And my doctor told me a story

و پزیشكه‌كه‌م چیڕۆكێكی بۆ گێڕامه‌وه‌

that I now realize was well-intentioned,

ئێستا بۆم ده‌رده‌كه‌وێت به‌ مه‌به‌ست بوو،

but quite oversimplified.

به‌ڵام زۆر ئاسان و ساده‌ بوو.

Not totally wrong.

هه‌مووی هه‌ڵه‌ نه‌بوو.

My doctor said, "We know why people get like this.

پزیشكه‌كه‌م گوتی،"ئێمه‌ ده‌زانین بۆچی خه‌ڵك وای به‌سه‌ردێت.

Some people just naturally get a chemical imbalance in their heads --

هه‌ندێك كه‌س سروشتییانه‌ تووشی --ناهاوسه‌نگیی كیمیایی ده‌بن له‌ سه‌ریان

ئاشكرایه‌ تۆ یه‌كێكی له‌وان.

you're clearly one of them.

هه‌موو ئه‌وه‌ی پێویسته‌ ئه‌وه‌یه‌ چه‌ند ده‌رمانێكت پێبده‌ین،

All we need to do is give you some drugs,

هاوسه‌نگیی كیمیاییت ده‌گێڕێته‌وه‌ باری ئاسایی خۆی."

it will get your chemical balance back to normal."

So I started taking a drug called Paxil or Seroxat,

بۆیه‌ ده‌ستمكرد به‌ وه‌رگرتنی ده‌رمانێك به‌ناوی پاكسیڵ یاخود سێرۆكسات،

it's the same thing with different names in different countries.

هه‌مان شته‌ له‌ژێر ناوی جیاواز و وڵاتی جیاوازه‌وه‌.

And I felt much better, I got a real boost.

هه‌ستمكرد زۆر باشترم، پشتگیرییه‌كی ڕاسته‌قینه‌م بۆ دروست بوو.

But not very long afterwards,

به‌ڵام زۆری نه‌خایاند،

this feeling of pain started to come back.

ئه‌م هه‌ستكردن به‌ ئازاره‌ گه‌ڕایه‌وه‌.

So I was given higher and higher doses

ژه‌مه‌ده‌رمانی زیاتر و زیاترم وه‌رگرت

until, for 13 years, I was taking the maximum possible dose

تاكو، بۆماوه‌ی 13 ساڵ، ئه‌وپه‌ڕی ژه‌مه‌ ده‌رمانی ڕێگه‌پێدراوم وه‌رده‌گرت

that you're legally allowed to take.

كه‌وا یاسایی ڕێگه‌ت پێدراوه‌ وه‌ریبگریت.

And for a lot of those 13 years, and pretty much all the time by the end,

له‌ زۆربه‌ی ئه‌و 13 ساڵه‌دا، به‌ڕاده‌یه‌ك هه‌موو كاته‌كان له‌ كۆتاییدا،

I was still in a lot of pain.

هێشتا له‌ ئازارێكی زۆردابووم.

And I started asking myself, "What's going on here?

ده‌ستمكرد به‌ پرسیاركردن له‌خۆم، "لێره‌ چی ڕووده‌دات؟

Because you're doing everything

چونكه‌ هه‌موو شتێك ده‌كه‌یت

you're told to do by the story that's dominating the culture --

كه‌ داوات لێكراوه‌ بیكه‌یت له‌ڕێی ئه‌و --چیڕۆكه‌ی به‌سه‌ر شارستانییه‌ت زاڵده‌بێت

why do you still feel like this?"

بۆچی هێشتا هه‌ست به‌مه‌ ده‌كه‌یت؟"

So to get to the bottom of these two mysteries,

بۆئه‌وه‌ی بگه‌ین به‌ بناغه‌ی ئه‌م دوو نهێنییه‌،

له‌ په‌رتووكێك كه‌وا نووسیومه‌

for a book that I've written

I ended up going on a big journey all over the world,

كۆتاییم پێهات به‌ده‌ستكردن به‌گه‌شتێكی گه‌وره‌ به‌ هه‌موو جیهان،

I traveled over 40,000 miles.

زیاتر له‌ 40 هه‌زارمیل گه‌شتم كرد.

I wanted to sit with the leading experts in the world

ویستم له‌گه‌ڵ شاره‌زا ڕێبه‌ره‌كانی جیهان دانیشم

about what causes depression and anxiety

له‌باره‌ی چی ده‌بێته‌ هۆی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

and crucially, what solves them,

و گرنگترین شت، چی چاره‌سه‌ریان ده‌كات،

and people who have come through depression and anxiety

و ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ زاڵبوون به‌سه‌ر خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

and out the other side in all sorts of ways.

و له‌لایه‌كه‌یتر چوونه‌ ده‌ره‌وه‌ به‌ هه‌موو ڕێگه‌یه‌ك،

And I learned a huge amount

و بڕێكی زۆر فێربووم

from the amazing people I got to know along the way.

له‌ خه‌ڵكه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌كه‌ كه‌ به‌ درێژای ڕێگه‌كه‌ ناسیمن.

But I think at the heart of what I learned is,

به‌ڵام وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ له‌ ناوه‌ڕۆكی ئه‌وه‌ی فێری بووم بریتییه‌ له‌،

so far, we have scientific evidence

تاكو ئێستا، به‌ڵگه‌ی زانستییمان

for nine different causes of depression and anxiety.

بۆ نۆ هۆكاری جیاوازی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی هه‌یه‌.

Two of them are indeed in our biology.

دووانیان به‌ڕاستی له‌ بایه‌لۆجی ئێمه‌ن.

Your genes can make you more sensitive to these problems,

جیناته‌كاناتن ده‌توانن واتان لێبكه‌ن هه‌ستیارتربن بۆ ئه‌م كێشانه‌،

though they don't write your destiny.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چاره‌نووستان نانووسنه‌وه‌.

And there are real brain changes that can happen when you become depressed

و گۆڕانكاریی مێشكیی ڕاسته‌قینه‌ هه‌ن كه‌وا كاتێك خه‌مۆك ده‌بیت ڕووده‌ده‌ن

that can make it harder to get out.

كه‌ ده‌كرێت زه‌حمه‌تتر بكات بۆ چوونه‌ ده‌ره‌وه‌.

But most of the factors that have been proven

به‌ڵام زۆربه‌ی ئه‌و فاكته‌رانه‌ی كه‌ سه‌لمێنراون

to cause depression and anxiety

ببنه‌ هۆكاری خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی

are not in our biology.

له‌ بایه‌لۆجی ئێمه‌ نین.

They are factors in the way we live.

ئه‌وانه‌ فاكته‌رن له‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ ده‌ژین.

And once you understand them,

هه‌ركه‌ تێیان بگه‌یت،

it opens up a very different set of solutions

ده‌رگای چه‌نده‌ها جۆری جیاوازی چاره‌سه‌ر ده‌كاته‌وه‌

that should be offered to people

كه‌ پێویسته‌ پێشكه‌شی خه‌ڵكی بكرێت

alongside the option of chemical antidepressants.

شانبه‌شانی بژارده‌ی دژه‌كپكه‌ری كیمیایی.

For example,

بۆ نموونه‌،

if you're lonely, you're more likely to become depressed.

گه‌ر تۆ ته‌نیایت،زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ كه خه‌مۆك بیت.

If, when you go to work, you don't have any control over your job,

گه‌ر، كاتێك ده‌چیته‌ سه‌ر كار، هیچ كۆنتڕۆڵێكت نییه‌ له‌سه‌ر ئیشه‌كه‌ت،

you've just got to do what you're told,

ته‌نیا ئه‌وه‌ ده‌كه‌یت كه‌ داوات لێده‌كرێت

you're more likely to become depressed.

زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك بیت.

If you very rarely get out into the natural world,

گه‌ر زۆر به‌ ده‌گمه‌ن بێیه‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ جیهانی سروشتی،

you're more likely to become depressed.

زیاتر ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك بیت.

And one thing unites a lot of the causes of depression and anxiety

و ته‌نیا شتێك كه‌ زۆربه‌ی هۆكاره‌كانی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ده‌به‌ستێته‌وه‌

that I learned about.

كه‌ له‌باره‌یه‌وه‌ فێری بووم.

Not all of them, but a lot of them.

هه‌موویان نا، به‌ڵام زۆربه‌یان.

Everyone here knows

هه‌موو كه‌سێك لێره‌ ده‌زانێت

you've all got natural physical needs, right?

ئێوه‌ هه‌مووتان پێویستیی ماددی سروشتیتان هه‌یه‌، ڕاسته‌؟

Obviously.

ئاشكرایه‌.

You need food, you need water,

پێویستیتان به‌ خواردنه‌، پێویستیتان به‌ ئاوه‌،

you need shelter, you need clean air.

پێویستیان به‌ په‌ناگه‌یه‌، پێویستیتان به‌ هه‌وای پاكه‌.

If I took those things away from you,

گه‌ر من ئه‌و شتانه‌ له‌ ئێوه‌ دووربخه‌مه‌وه‌،

you'd all be in real trouble, real fast.

زۆر خێرا، تووشی كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌بن.

But at the same time,

به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا،

every human being has natural psychological needs.

هه‌موو مرۆڤێك پێویستیی ده‌روونی سروشتی هه‌یه‌.

You need to feel you belong.

پێویسته‌ هه‌ست به‌ بوون بكه‌یت.

You need to feel your life has meaning and purpose.

پێویسته‌ هه‌ست بكه‌یت ژیانت ماناو مه‌به‌ستی هه‌یه‌.

You need to feel that people see you and value you.

پێویسته‌ هه‌ست بكه‌یت خه‌ڵك ده‌تبینن و ڕێزت ده‌گرن.

You need to feel you've got a future that makes sense.

پێویسته‌ هه‌ست به‌وه‌ بكه‌یت داهاتوویه‌كت هه‌یه‌ كه‌ مانایه‌كی هه‌یه‌.

And this culture we built is good at lots of things.

و ئه‌و شارستانییه‌ته‌ی كه‌ بنیاتمان ناوه‌ له‌ زۆربه‌ی شته‌كان باشه‌.

And many things are better than in the past --

و زۆربه‌ی شته‌كان باشترن -- وه‌ك له‌ ڕابردوو

I'm glad to be alive today.

دڵخۆشم كه‌ ئه‌مڕۆ زیندووم.

But we've been getting less and less good

به‌ڵام ئێمه‌ كه‌متر و كه‌متر باش بووین

at meeting these deep, underlying psychological needs.

له‌ چاوپێكه‌وتنی ئه‌م پێویستییه‌ ده‌روونییه‌ بنچینه‌ییانه‌.

And it's not the only thing that's going on,

و ئه‌مه‌ ته‌نیا شت نییه‌ كه‌ ڕووده‌دات،

but I think it's the key reason why this crisis keeps rising and rising.

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ ئه‌مه‌ هۆكاری سه‌ره‌كیی به‌رده‌وام هه‌ڵكشانی ئه‌م قه‌یرانه‌یه‌.

And I found this really hard to absorb.

ئه‌مه‌ زه‌حمه‌ت بوو بتوانم هه‌زمی بكه‌م.

I really wrestled with the idea

به‌ڕاستی ململانێم له‌گه‌ڵ بیرۆكه‌ی بازدان

of shifting from thinking of my depression as just a problem in my brain,

له‌و بیركردنه‌وه‌یه‌ی كه‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییم وه‌ك ته‌نیا كێشه‌یه‌ك له‌

له‌ مێشكم بۆ یه‌كێك له‌گه‌ڵ چه‌نده‌ها هۆكار كرد،

to one with many causes,

including many in the way we're living.

یه‌كێك له‌و چه‌ندانه‌ بریتییه‌ له‌و شێوازه‌ی كه‌ ده‌ژین.

And it only really began to fall into place for me

ئه‌و كاته‌ به‌ڕاستی بۆمن ئیشی كرد

when one day, I went to interview a South African psychiatrist

كاتێك ڕۆژێكیان،چووم چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ پزیشكێكی ئه‌فریقیای باشوور بكه‌م

named Dr. Derek Summerfield.

به‌ناوی دكتۆر دێرێك سه‌مه‌رفیڵد.

He's a great guy.

پیاوێكی زۆرباشه‌.

And Dr. Summerfield happened to be in Cambodia in 2001,

و دكتۆر سه‌مه‌رفیڵد ساڵی 2001 به‌ڕێكه‌وت له‌ كه‌مبۆدیا بوو،

when they first introduced chemical antidepressants

كاتێك بۆ یه‌كه‌مجار دژه‌كپكه‌ری كیمیاییان ناساند

for people in that country.

بۆ خه‌ڵكی ئه‌و وڵاته‌.

And the local doctors, the Cambodians, had never heard of these drugs,

پزیشكه‌ ناوخۆییه‌كان، كه‌مبۆدییه‌كان، هه‌رگیز گوێبیستی ئه‌و ده‌رمانانه‌ .

so they were like, what are they?

نه‌ببوون، وه‌كو ئه‌وه‌بوو بڵێن، ئه‌مانه‌ چین؟

And he explained.

ئه‌و ڕوونیكرده‌وه‌.

And they said to him,

ئه‌وان پێیان گوت،

"We don't need them, we've already got antidepressants."

"ئێمه‌ پێویستمان پێیان نییه‌، ئیمه‌ دژه‌كپكه‌ری خۆمانمان هه‌یه‌."

And he was like, "What do you mean?"

وه‌كو ئه‌وه‌ بڵێت،"مه‌به‌ستتان چییه‌؟"

He thought they were going to talk about some kind of herbal remedy,

وای بیركرده‌وه‌ ئه‌وان باسی هه‌ندێك چاره‌سه‌ری گیایی ده‌كه‌ن.

like St. John's Wort, ginkgo biloba, something like that.

وه‌كو بالووكه‌ی قه‌شه‌ جۆن،گینكگۆی دووپه‌ل، شتی له‌و جۆره‌.

Instead, they told him a story.

له‌بری ئه‌مه‌، چیڕۆكێكیان بۆ گێڕایه‌وه‌.

There was a farmer in their community who worked in the rice fields.

جوتیارێك هه‌بوو له‌ كۆمه‌ڵگاكه‌یان كه‌ له‌ كێڵگه‌ی برنج كاری ده‌كرد.

And one day, he stood on a land mine

ڕۆژێكیان، له‌سه‌ر زه‌وییه‌كی مین ڕاوه‌ستا

left over from the war with the United States,

كه‌ له‌ جه‌نگ له‌گه‌ڵ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان جێمابوو،

and he got his leg blown off.

و لاقی فڕی.

So they him an artificial leg,

بۆیه‌ لاقێكی ده‌ستكردیان پێ به‌خشی،

and after a while, he went back to work in the rice fields.

پاش ماوه‌یه‌ك، گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ كاركردن له‌ كێڵگه‌ی برنج.

But apparently, it's super painful to work under water

به‌ڵام ئاشكرایه‌، كاركردن له‌ژێر ئاودا هه‌ره‌ ئازاربه‌خشه‌

when you've got an artificial limb,

كاتێك په‌لێكی ده‌ستكردت هه‌بێت،

and I'm guessing it was pretty traumatic

من وای ده‌قه‌بڵێنم زۆر تینه‌بڕ بووه‌

to go back and work in the field where he got blown up.

بگه‌ڕێته‌وه‌ و له‌و كێڵگه‌یه‌ كاربكات كه‌ تێیدا ته‌قییه‌وه‌.

The guy started to cry all day,

گه‌نجه‌كه‌ به‌ درێژایی ڕۆژه‌كه‌ گریا،

he refused to get out of bed,

ڕه‌تی كرده‌وه‌ له‌ جێگا بێته‌ ده‌ره‌وه‌،

he developed all the symptoms of classic depression.

هه‌موو نیشانه‌كانی خه‌مۆكی كلاسیكی تێدا به‌ره‌وپێش چوو.

The Cambodian doctor said,

پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كه‌ گوتی،

"This is when we gave him an antidepressant."

"ئه‌مه‌یه‌ كه‌ دژه‌كپكه‌رێكمان پێبه‌خشی."

And Dr. Summerfield said, "What was it?"

د. سه‌مه‌رفیڵد گوتی، "چی بوو؟"

They explained that they went and sat with him.

ڕوونیان كرده‌وه‌ كه‌ چوون و له‌گه‌ڵی دانیشتن.

They listened to him.

گوێیان لێگرت.

They realized that his pain made sense --

--زانییان كه‌ ئازاره‌كه‌ی ماقووڵ بوو

it was hard for him to see it in the throes of his depression,

زه‌حمه‌ت بوو بۆ ئه‌وله‌ ئازاری ڕۆحی خه‌مۆكییه‌كه‌ی بیبینێت،

but actually, it had perfectly understandable causes in his life.

به‌ڵام له‌راستیدا، ئازاره‌كه‌ هۆكاری ته‌واو تێگه‌یشتووی هه‌بوو له‌ ژیانیدا.

One of the doctors, talking to the people in the community, figured,

یه‌كێك له‌و پزیشكانه‌ی، قسه‌ی بۆ خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگاكه‌ ده‌كرد،وای دانا،

"ئێوه‌ ده‌زانن، گه‌ر مانگایه‌كمان بۆ ئه‌م گه‌نجه‌ بكڕیبا،

"You know, if we bought this guy a cow,

he could become a dairy farmer,

ده‌یتوانی ببێته‌ جوتیاری شیره‌مه‌نیی،

he wouldn't be in this position that was screwing him up so much,

له‌و باره‌ی ئێستای نه‌ده‌بوو كه‌ زۆر به‌ توندی ده‌یگوشی،

he wouldn't have to go and work in the rice fields."

پێویستی نه‌ده‌كرد بچێت له‌ كێڵگه‌ی برنج كاربكات."

So they bought him a cow.

بۆیه‌ مانگایه‌كیان بۆ كڕی.

Within a couple of weeks, his crying stopped,

له‌ماوه‌ی دوو هه‌فته‌دا، گریانه‌كانی وه‌ستان،

within a month, his depression was gone.

له‌ مانگێكدا، خه‌مۆكییه‌كه‌ی نه‌ما.

They said to doctor Summerfield,

گوتیانه‌ د. سه‌مه‌رفیڵد،

"So you see, doctor, that cow, that was an antidepressant,

"بۆیه‌ ده‌بینیت، دكتۆر، ئه‌و مانگایه‌، ئه‌وه‌ دژه‌كپكه‌ر بوو،

that's what you mean, right?"

مه‌به‌ستت ئه‌مه‌یه‌، وایه‌؟"

(Laughter)

(پێكه‌نین)

(Applause)

(چه‌پڵه‌)

گه‌ر ئێوه‌ گه‌وره‌بوون بیر له‌ خه‌مۆكیی بكه‌نه‌وه‌ به‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ من بیرم

If you'd been raised to think about depression the way I was,

and most of the people here were,

لێده‌كرده‌وه‌، و زۆربه‌ی خه‌ڵكی ئێره‌ وابوون،

that sounds like a bad joke, right?

وه‌كو گاڵته‌یه‌كی خراپ دێته‌به‌رچاو، وایه‌؟

"I went to my doctor for an antidepressant,

"چوومه‌ لای پزیشكه‌كه‌م بۆ دژه‌كپكه‌رێك،

she gave me a cow."

But what those Cambodian doctors knew intuitively,

مانگایه‌كی پێدام."

به‌ڵام ئه‌وه‌ی پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كان به‌ ژیریی زانییان،

based on this individual, unscientific anecdote,

به‌پشت به‌ستن به‌و سه‌رگوزه‌شته‌ نازانستییه‌ تاكه‌كه‌سییه‌،

is what the leading medical body in the world,

بریتییه‌ له‌وه‌ی ڕابه‌ری لێژنه‌ی پزیشكیی له‌ جیهان،

the World Health Organization,

ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی،

has been trying to tell us for years,

ساڵانێكه‌ هه‌وڵیداوه‌ پێمان بڵێت،

based on the best scientific evidence.

بنیتنراو له‌سه‌ر باشترین به‌ڵگه‌ی زانستیی.

If you're depressed,

گه‌ر خه‌مۆكیت،

if you're anxious,

گه‌ر نیگه‌رانیت،

you're not weak, you're not crazy,

تۆ بێهێز نیت،شێت نیت،

you're not, in the main, a machine with broken parts.

سه‌ره‌كیترین شت، مه‌كینه‌یه‌ك نیت له‌گه‌ڵ به‌شی تێكشكاو،

You're a human being with unmet needs.

تۆ مرۆڤێكیت له‌گه‌ڵ پێویستیی ناڕازیی.

And it's just as important to think here about what those Cambodian doctors

و ته‌نیا گرنگه‌ وابیربكه‌ینه‌وه‌ له‌باره‌ی پزیشكه‌ كه‌مبۆدییه‌كان و

and the World Health Organization are not saying.

ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی ناڵێن.

They did not say to this farmer,

نه‌یان گوت به‌ جوتیاره‌كه‌،

"Hey, buddy, you need to pull yourself together.

"سڵاو هاوڕێ، پێویسته‌ خۆت كۆبكه‌یته‌وه‌،

It's your job to figure out and fix this problem on your own."

ئه‌مه‌ كاری تۆیه‌ ئه‌م كێشه‌ بدۆیته‌وه‌و بۆخۆت چاكی بكه‌یته‌وه‌."

On the contrary, what they said is,

له‌به‌رامبه‌ردا، ئه‌وه‌ی كه‌ گوتیان ئه‌وه‌یه‌،

"We're here as a group to pull together with you,

"ئێمه‌ لێره‌ین وه‌كو گرووپێك بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ تۆ كۆیبكه‌ینه‌وه‌،

so together, we can figure out and fix this problem."

بۆیه‌ به‌یه‌كه‌وه‌، ده‌توانین ئه‌م كێشه‌یه‌ بدۆزینه‌وه‌و چاكی بكه‌ین."

This is what every depressed person needs,

ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌سێكی خه‌مۆك پێویستییه‌تی،

and it's what every depressed person deserves.

و ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌سێكی خه‌مۆك شایه‌نییه‌تی.

This is why one of the leading doctors at the United Nations,

له‌به‌ر ئه‌مه‌یه‌ یه‌كێك له‌ پزیشكه‌ ڕێبه‌ره‌كان له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان،

in their official statement for World Health Day,

له‌ به‌یاننامه‌ فه‌رمییه‌كه‌یان بۆ ڕۆژی ته‌ندروستیی جیهانیی،

couple of years back in 2017,

دوو ساڵ پێش ئێستا له‌ 2017،

said we need to talk less about chemical imbalances

گوتیان پێویسته‌ كه‌متر له‌باره‌ی ناهاوسه‌نگیی كیمیایی

and more about the imbalances in the way we live.

و زیاتر له‌باره‌ی ناهاوسه‌نگییه‌كان له‌و ڕێگه‌یه‌ی كه‌ ده‌ژین قسه‌بكه‌ین.

Drugs give real relief to some people --

ده‌رمان حه‌سانه‌وه‌ی ڕاستیی --ده‌به‌خشێته‌ هه‌ندێك كه‌س

they gave relief to me for a while --

بۆماوه‌یه‌ك حه‌سانه‌وه‌یان --به‌ من به‌خشی

but precisely because this problem goes deeper than their biology,

به‌ڵام به‌وردیی، چونكه‌ ئه‌م كێشه‌یه‌ له‌ بایه‌لۆجییان قووڵتره‌،

the solutions need to go much deeper, too.

چاره‌سه‌ره‌كانیش پێویسته‌ زۆر قوڵتربن.

But when I first learned that,

به‌ڵام كاتێك بۆیه‌كه‌مجار ئه‌مه‌ فێربووم،

بیرمه بیرم ده‌كرده‌وه‌،

I remember thinking,

"OK, I could see all the scientific evidence,

"باشه‌، ده‌توانم هه‌موو به‌ڵگه‌نامه‌ زانستییه‌كان ببینم،

ژماره‌یه‌كی زۆر توێژینه‌وه‌م خوێنده‌وه‌،

I read a huge number of studies,

I interviewed a huge number of the experts who were explaining this,"

چاوپێكه‌وتنم له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌كی زۆر شاره‌زا كرد كه‌ ئه‌مه‌یان ڕوونده‌كرده‌وه‌"

but I kept thinking, "How can we possibly do that?"

به‌ڵام به‌رده‌وامبووم له‌ بیركردنه‌وه‌، "چۆن ده‌توانین شیاوانه‌ ئه‌مه‌ بكه‌ین؟"

The things that are making us depressed

are in most cases more complex than what was going on

ئه‌و شتانه‌ی كه‌ وامان لێده‌كه‌ن خه‌مۆك بین

with this Cambodian farmer.

له‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كان زۆر ئالۆزترن له‌وشته‌ی كه‌ ڕوویده‌دا

Where do we even begin with that insight?

له‌گه‌ڵ ئه‌م جوتیاره‌ كه‌مبۆدییه‌.

But then, in the long journey for my book,

ته‌نانه‌ت له‌كوێ له‌گه‌ڵ ئه‌م وردبینییه‌ ده‌ست پێبكه‌ین؟

به‌ڵام دواتر، له‌ گه‌شته‌ درێژه‌كه‌م بۆ په‌رتووكه‌كه‌م،

all over the world,

I kept meeting people who were doing exactly that,

له‌ هه‌موو جیهان،

به‌رده‌وام چاوم به‌و كه‌سانه‌ ده‌كه‌وت كه‌ هه‌مان شتیان ده‌كرد،

from Sydney, to San Francisco,

to São Paulo.

له‌ سیدنی، بۆ سان فرانسیسكۆ،

I kept meeting people who were understanding

بۆ ساوپاولۆ.

به‌رده‌وام چاوم به‌و كه‌سانه‌ ده‌كه‌وت كه‌ تێده‌گه‌یشتن له‌

the deeper causes of depression and anxiety

هۆكاره‌ قووڵتره‌كانی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانی

and, as groups, fixing them.

و وه‌كو گرووپ،چاكیان ده‌كرد.

Obviously, I can't tell you about all the amazing people

ئاشكرایه‌، ناتوانم له‌باره‌ی هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌ باستان بۆ بكه‌م

I got to know and wrote about,

كه‌ ناسیومن وله‌باره‌یان نووسیومه‌،

or all of the nine causes of depression and anxiety that I learned about,

یاخود هه‌موو ئه‌و نۆ هۆكاره‌ی خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی كه‌ له‌باره‌یان فێربوومه‌،

because they won't let me give a 10-hour TED Talk --

چونكه‌ ڕێگه‌م پێناده‌ن گفتوگۆیه‌كی 10 --كاتژمێریی تێد پێشكه‌ش بكه‌م

you can complain about that to them.

But I want to focus on two of the causes

ده‌توانن سكاڵایان لێبكه‌ن له‌باره‌ی ئه‌وه‌

and two of the solutions that emerge from them, if that's alright.

به‌ڵام ده‌مه‌وێت جه‌خت له‌سه‌ر دوو هۆكار بكه‌م

و دوو چاره‌سه‌ر كه‌ لێیان دێته‌ ده‌ره‌وه‌، گه‌ر ئاسایی بێت.

Here's the first.

ئه‌مه‌ یه‌كه‌مینیانه‌.

We are the loneliest society in human history.

ئێمه‌ ته‌نیاترین كۆمه‌ڵگه‌ین له‌ مێژووی مرۆڤایه‌تیی.

There was a recent study that asked Americans,

توێژینه‌وه‌یه‌كی نوێ هه‌بوو كه‌ پرسیاری له‌ ئه‌مریكییه‌كان كرد،

"Do you feel like you're no longer close to anyone?"

"وا هه‌ست ده‌كه‌یت كه‌ چیتر له‌ كه‌س نزیك نیت؟"

And 39 percent of people said that described them.

و 39 له‌سه‌دی خه‌ڵكه‌كه‌ گوتیان كه‌ ئه‌وه‌ وه‌سفی ئه‌مانی كردووه‌.

"No longer close to anyone."

"چیتر له‌ كه‌س نزیك نین."

In the international measurements of loneliness,

له‌ پێوانه‌ی جیهانیی بۆ ته‌نیایی،

به‌ریتانیا و به‌شه‌كانیتری ئه‌وروپا له‌دوای ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانن،

Britain and the rest of Europe are just behind the US,

in case anyone here is feeling smug.

له‌ حاڵه‌تێك هیچ كه‌س لێره‌ هه‌ست به‌ له‌خۆباییبوون نه‌كات.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

I spent a lot of time discussing this

كاتێكی زۆرم به‌سه‌ربرد گفتوگۆی ئه‌مه‌م ده‌كرد

with the leading expert in the world on loneliness,

له‌گه‌ڵ شاره‌زای ڕێبه‌ر له‌ جیهان له‌سه‌ر ته‌نیایی

an incredible man named professor John Cacioppo,

پیاوێكی بێوێنه‌ به‌ناوی پرۆفیسۆر جۆنكاسییۆپۆ،

who was at Chicago,

له‌ شیكاگۆ بوو،

and I thought a lot about one question his work poses to us.

زۆر بیرم له‌ یه‌ك پرسیاركرده‌وه‌ كاره‌كه‌ی ئه‌و نیشانمانی ده‌دات.

Professor Cacioppo asked,

پرۆفیسۆر كاسییۆپۆ پرسیاری كرد،

"Why do we exist?

"بۆچی ئێمه‌ هه‌ین؟

Why are we here, why are we alive?"

بۆچی لێره‌ین، بۆچی زیندووین؟"

One key reason

یه‌ك هۆكاری سه‌ره‌كیی

is that our ancestors on the savannas of Africa

ئه‌وه‌یه‌ باوانه‌كانمان له‌ ساڤانای ئه‌فریقیا

were really good at one thing.

ته‌نیا له‌ یه‌ك شت زۆر باش بوون.

They weren't bigger than the animals they took down a lot of the time,

گه‌وره‌تر نه‌بوون له‌و گیاندارانه‌ی زۆربه‌ی كات دایان ده‌ماڵین،

they weren't faster than the animals they took down a lot of the time,

خێراتر نه‌بوون له‌و گیاندارانه‌ی زۆربه‌ی كات دایان ده‌ماڵین،

but they were much better at banding together into groups

به‌ڵام زۆرباشتر بوون له‌ یه‌كگرتن به‌یه‌كه‌وه‌ بۆ گرووپ

and cooperating.

و هاوكاریكردن.

This was our superpower as a species --

--ئه‌مه‌ زلهێزی ئێمه‌ بوو وه‌كو جۆر

we band together,

ئێمه‌ یه‌كده‌گرین،

وه‌كو هه‌نگه‌كان گه‌شه‌ده‌كه‌ن له‌ كووره‌یه‌كی هه‌نگ بژین.

just like bees evolved to live in a hive,

humans evolved to live in a tribe.

مرۆڤه‌كان گه‌شه‌ده‌كه‌ن له‌ هۆزێكدا بژین.

And we are the first humans ever

ئێمه‌ یه‌كه‌مینی مرۆڤه‌كانین تا ئێستا

to disband our tribes.

بڵاوه‌ به‌ هۆزه‌كانمان بكه‌ین.

And it is making us feel awful.

و ئه‌مه‌ وامان لێده‌كات هه‌ست به‌ سامناكیی بكه‌ین.

But it doesn't have to be this way.

به‌ڵام ناكرێت به‌مشێوه‌یه‌ بێت.

یه‌كێك له‌ پاڵه‌وانه‌كانی په‌رتووكه‌كه‌م، له‌ڕاستیدا، له‌ ژیانم،

One of the heroes in my book, and in fact, in my life,

is a doctor named Sam Everington.

پزیشكێكه‌ به‌ناوی سام ئێڤرینتۆن.

He's a general practitioner in a poor part of East London,

پزیشكێكی گشتییه‌ له‌ به‌شێكی هه‌ژاری ڕۆژهه‌ڵاتی له‌نده‌ن،

where I lived for many years.

ئه‌و شوێنه‌ی كه‌ چه‌ندین ساڵ لێی ژیام.

And Sam was really uncomfortable,

سام به‌ڕاستی نامورتاح بوو،

because he had loads of patients

چونكه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر نه‌خۆشی هه‌بوو

coming to him with terrible depression and anxiety.

به‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییه‌كی زۆره‌وه‌ ده‌هاتنه‌ لای.

And like me, he's not opposed to chemical antidepressants,

ئه‌ویش وه‌كو من، دژی دژه‌ كپكه‌ره‌ كیمیاییه‌كانه‌،

he thinks they give some relief to some people.

وابیرده‌كاته‌وه‌ هه‌ندێك حه‌سانه‌وه‌ ده‌به‌خشنه‌ هه‌ندێك كه‌س.

But he could see two things.

به‌ڵام توانی دوو شت ببینێت.

Firstly, his patients were depressed and anxious a lot of the time

یه‌كه‌میان،نه‌خۆشه‌كانی زۆربه‌ی كاته‌كان خه‌مۆك و نیگه‌ران بوون

for totally understandable reasons, like loneliness.

له‌به‌ر هۆكاری ته‌واو ماقووڵ، وه‌كو ته‌نیایی.

And secondly, although the drugs were giving some relief to some people,

دووه‌میان، هه‌رچه‌نده‌ ده‌رمان هه‌ندێك حه‌سانه‌وه‌یان ده‌به‌خشیه‌ هه‌ندێك كه‌س،

for many people, they didn't solve the problem.

بۆ زۆربه‌ی خه‌ڵكی، چاره‌سه‌ری كێشه‌كه‌یان نه‌ده‌كرد.

The underlying problem.

كێشه‌ بنچینه‌ییه‌كه‌.

One day, Sam decided to pioneer a different approach.

ڕۆژێكیان،سام بڕیاریدا پێشه‌وایه‌تیی بۆچوونێكی جیاواز بكات.

A woman came to his center, his medical center,

ژنێك هاته‌ ناوه‌نده‌كه‌ی، ناوه‌نده‌ پزیشكییه‌كه‌ی،

called Lisa Cunningham.

ناوی لیسا كه‌نینگهام بوو،

I got to know Lisa later.

من دواتر لیسام ناسی.

And Lisa had been shut away in her home with crippling depression and anxiety

لیسا له‌ماڵه‌كه‌ی خۆی خۆی قفڵ كردبوو له‌گه‌ڵ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانییه‌كی زۆر

for seven years.

بۆماوه‌ی حه‌وت ساڵ.

And when she came to Sam's center, she was told, "Don't worry,

كاتێك هات بۆ ناوه‌نده‌كه‌ی سام، پێی گوترا،"خه‌م مه‌خۆ،

we'll carry on giving you these drugs,

به‌رده‌وام ده‌بین له‌ پێدانی ئه‌م ده‌رمانانه‌ بۆت،

but we're also going to prescribe something else.

به‌ڵام شتێكی تریشت بۆ ده‌نووسین،

We're going to prescribe for you to come here to this center twice a week

بۆت ده‌نووسین هه‌فته‌ی دووجار بێیه‌ ئه‌م ناوه‌نده‌

to meet with a group of other depressed and anxious people,

بۆ ئه‌وه‌ی چاوت به‌ گرووپێك له‌ خه‌ڵكی تری خه‌مۆك و نیگه‌ران بكه‌وێت،

not to talk about how miserable you are,

نه‌ك له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی چه‌ند خه‌مباری،

but to figure out something meaningful you can all do together

به‌ڵكو بۆئه‌وه‌ی شتێكی به‌مانا بدۆزنه‌وه‌ هه‌مووتان به‌یه‌كه‌وه‌ بیكه‌ن

so you won't be lonely and you won't feel like life is pointless."

بۆیه‌ ته‌نیا نابن و هه‌ست ناكه‌ن ژیان بێ ئامانجه‌."

The first time this group met,

یه‌كه‌مجار ئه‌م گرووپه‌ چاویان به‌یه‌ك كه‌وت،

Lisa literally started vomiting with anxiety,

لیسا به‌ته‌واه‌تی ده‌ستیكرد به‌ ڕشانه‌وه‌ به‌هۆی نیگه‌رانیی،

it was so overwhelming for her.

ئه‌مه‌ زۆر به‌هێزبوو بۆ ئه‌و.

But people rubbed her back, the group started talking,

به‌ڵام خه‌ڵكه‌كه‌ پشتیان شێلا، گرووپه‌كه‌ ده‌ستیانكرد به‌ گفتوگۆ،

they were like, "What could we do?"

وه‌كو ئه‌وه‌بوو بڵێن، "ئێمه‌ ده‌توانین چی بكه‌ین؟"

These are inner-city, East London people like me,

ئه‌مانه‌ خه‌ڵكی ناوه‌وه‌ن، خه‌ڵكی ڕۆژهه‌ڵاتی له‌نده‌ن وه‌كو من،

they didn't know anything about gardening.

هیچ شتێكیان له‌باره‌ی باخه‌وانیی نه‌ده‌زانی.

They were like, "Why don't we learn gardening?"

گوتیان."بۆچی باخه‌وانیی فێرنه‌بین؟"

There was an area behind the doctors' offices

ناوچه‌یه‌ك هه‌بوو له‌پشت نووسینگه‌ی پزیشكه‌كان

that was just scrubland.

"Why don't we make this into a garden?"

كه‌ ته‌نیا ده‌غڵ بوو.

"بۆچی نه‌یكه‌ین به‌ باخچه‌یه‌ك؟"

They started to take books out of the library,

په‌رتووكیان له‌ په‌رتووكخانه‌ هێنا،

started to watch YouTube clips.

سه‌یری پارچه‌ی یوتیوبیان كرد.

They started to get their fingers in the soil.

په‌نجه‌یان له‌ خۆڵه‌كه‌ دا.

They started to learn the rhythms of the seasons.

فێری ریتمه‌كانی وه‌رزه‌كان بوون.

There's a lot of evidence

به‌ڵگه‌ی زۆر هه‌ن

that exposure to the natural world

كه‌ جیهانی سروشتی نیشانده‌دات

is a really powerful antidepressant.

كه‌ به‌ڕاستی دژه‌كپكه‌رێكی به‌هێزه‌.

But they started to do something even more important.

به‌ڵام شتێكی زۆر گرنگتریان ئه‌نجامدا.

They started to form a tribe.

ده‌ستیانكرد به‌ دروستكردنی هۆزێك.

They started to form a group.

ده‌ستیان كرد به‌ دروستكردنی گرووپێك.

They started to care about each other.

ده‌ستیانكرد به‌ ئاگاداربوون له‌ یه‌كتر.

If one of them didn't show up,

گه‌ر یه‌كێكیان دیارنه‌بووایه‌،

the others would go looking for them -- "Are you OK?"

--ئه‌وانیتر ده‌چوون به‌دوایدا ده‌گه‌ڕان "تۆ باشیت؟"

Help them figure out what was troubling them that day.

یارمه‌تییان ده‌دا بزانن چ شتێك ئه‌و ڕۆژه‌ بێزاری كردوون.

The way Lisa put it to me,

ئه‌وه‌ی كه‌ لیسا پێی گوتم،

"As the garden began to bloom,

"هه‌ركه‌ باخچه‌كه‌ ده‌ستیكرد به‌ گوڵكردن،

we began to bloom."

ئێمه‌ ده‌ستمانكرد به‌ گوڵكردن."

This approach is called social prescribing,

ئه‌م بۆچوونه‌ پێی ده‌گوترێت مه‌رجدانانی كۆمه‌ڵایه‌تیی،

it's spreading all over Europe.

له‌سه‌رانسه‌ی ئه‌وروپا بڵاوه‌.

And there's a small, but growing body of evidence

كۆمه‌ڵه‌یه‌كی بچووك، به‌ڵام گه‌وره‌بوو له‌ به‌ڵگه‌ هه‌یه‌

suggesting it can produce real and meaningful falls

پێشنیازده‌كات كه ده‌توانێت هه‌ڵه‌ی مانادار و ڕاسته‌قینه‌

in depression and anxiety.

له‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی به‌رهه‌مبێنێت.

And one day, I remember standing in the garden

بیرمه‌ ڕۆژێكیان له‌و باخچه‌یه‌ وه‌ستابووم

that Lisa and her once-depressed friends had built --

كه‌ لیسا وجارێك- هاوڕێ --خه‌مۆكه‌كانی دروستیانكردبوو

it's a really beautiful garden --

--باخچه‌یه‌كی زۆر جوانه‌

and having this thought,

ئه‌م هه‌سته‌م هه‌یه‌،

it's very much inspired by a guy called professor Hugh Mackay in Australia.

زۆر ئیلهامبه‌خشه‌ له‌لایه‌ن پرۆفیسۆر هیو مه‌كای له‌ ئوسترالیا.

I was thinking, so often when people feel down in this culture,

بیرم ده‌كرده‌وه‌، زۆربه‌ی جار كه‌ خه‌ڵك هه‌ست به‌ كه‌وتن ده‌كه‌ن له‌وكۆمه‌ڵگه‌یه‌

what we say to them -- I'm sure everyone here said it, I have --

ئه‌وه‌ی كه‌ پێیان ده‌ڵێین-- دڵنیام هه‌موو --كه‌سێك لێره‌ گوتوویه‌تی، من

we say, "You just need to be you, be yourself."

ئێمه‌ ده‌ڵێین،"تۆ ته‌نیا پێویسته‌ تۆ بیت، خۆت بیت."

And I've realized, actually, what we should say to people is,

بۆم ده‌ركه‌وت، ڕاستییه‌كه‌ی، ئه‌وه‌ی كه‌ پێویسته‌ بڵێینه‌ خه‌ڵك ئه‌وه‌یه‌،

"Don't be you.

"تۆ مه‌به‌.

Don't be yourself.

خۆت مه‌به‌.

Be us, be we.

ببه‌ خۆمان. ببه‌ ئێمه‌.

Be part of a group."

ببه‌ به‌شێك له‌ گرووپێك."

(Applause)

(چه‌پڵه‌)

The solution to these problems

چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشانه‌

does not lie in drawing more and more on your resources

ته‌واونابێت به‌ وێنه‌كێشانی زیاتر و زیلتر له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كانت

as an isolated individual --

--وه‌كو تاكێكی جیاكراوه‌

ئه‌مه‌ به‌شێكه‌ له‌وه‌ی ئێمه‌ی تووشی ئه‌م قه‌یرانه‌ كردووه‌.

that's partly what got us in this crisis.

It lies on reconnecting with something bigger than you.

ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر دووباره‌ به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ستن له‌گه‌ڵ شتێك گه‌وره‌تر له‌ تۆ.

And that really connects to one of the other causes

ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ یه‌ك له‌ هۆكاره‌كانیتری

of depression and anxiety that I wanted to talk to you about.

خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی ده‌به‌ستێت كه‌ ویستم له‌باره‌یان قسه‌تان بۆ بكه‌م.

So everyone knows

هه‌موو كه‌سێك ده‌زانێت

junk food has taken over our diets and made us physically sick.

خواردنی خێرا زاڵبووه‌ به‌سه‌ر پارێزیمان له‌ڕووی جه‌سته‌ییه‌وه‌ نه‌خۆشی خستووین.

I don't say that with any sense of superiority,

من به‌ هیچ هه‌ستێكی به‌رزی و بڵندیی ئه‌مه‌ ناڵێم،

I literally came to give this talk from McDonald's.

ئه‌و قسه‌یه‌ی كه‌ ده‌یكه‌م ده‌قاوده‌ق له‌ (ماكدۆناڵدز) هێناومه‌.

I saw all of you eating that healthy TED breakfast, I was like no way.

-هه‌مووتانم بینی ئه‌م ژه‌می به‌یانی ته‌ندر وستی تێدتان ده‌خوارد، حه‌زم به‌مه‌ نه‌بوو.

But just like junk food has taken over our diets and made us physically sick,

به‌ڵام هه‌روه‌كو ئه‌وه‌ی خواردنی خێرا زاڵ بووه‌ به‌سه‌ر پارێزیمان و له‌ڕووی جه‌سته‌

a kind of junk values have taken over our minds

نه‌خۆشی خستووین، جۆرێك له‌ به‌های خێرا به‌سه‌ر مێشكماندا زاڵبووه‌

and made us mentally sick.

و له‌روی بیرییه‌وه‌ نه‌خۆشی خستووین.

For thousands of years, philosophers have said,

بۆماوه‌ی هه‌زاران ساڵ، فه‌یله‌سووفه‌كان گوتوویانه‌،

if you think life is about money, and status and showing off,

گه‌ر وابیرده‌كه‌یته‌وه‌ ژیان ده‌رباره‌ی پاره‌، پایه‌ و شانازیكردنه‌،

you're going to feel like crap.

وه‌كو گێلێك دیارده‌بیت.

That's not an exact quote from Schopenhauer,

ئوه‌ هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ ی شۆپن هاوه‌ر نییه‌،

but that is the gist of what he said.

به‌ڵام كورتكراوه‌ی قسه‌كانێتی.

But weirdly, hardy anyone had scientifically investigated this,

-نامۆییانه‌، زه‌حمه‌ت هیچ كه‌سێك زانستییا نه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌مه‌ كردبێت.

until a truly extraordinary person I got to know, named professor Tim Kasser,

تاكو كه‌سێكی به‌ڕاستی سه‌یرم ناسی به‌ ناوی پرۆفیسۆر تیم كاسه‌،

who's at Knox College in Illinois,

له‌ كۆلێژی نۆكسه‌ له‌ ئیلینۆی،

and he's been researching this for about 30 years now.

بۆماوه‌ی 30 ساڵ توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌مه‌ كردووه‌،

And his research suggests several really important things.

توێژینه‌وه‌كه‌ی پێشنیازی چه‌نده‌ها شتی زۆر گرنگ ده‌كات.

Firstly, the more you believe

یه‌كه‌میان،هه‌رچه‌ند بروات وابێت

you can buy and display your way out of sadness,

ده‌توانیت ڕێگه‌ی خۆت بكڕی و پیشانی بده‌یت به‌بێ ناخۆشیی،

and into a good life,

و بۆ ژیانێكی باش،

the more likely you are to become depressed and anxious.

ئه‌وه‌نده‌ ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ خه‌مۆك یان نیگه‌ران بیت.

And secondly,

دووه‌میان،

as a society, we have become much more driven by these beliefs.

وه‌كو كۆمه‌ڵگایه‌ك، زۆر زیاتر به‌و بیروباوه‌ڕانه‌ پاڵنراوین.

All throughout my lifetime,

به‌درێژای هه‌موو ژیانم،

under the weight of advertising and Instagram and everything like them.

له‌ژیر قورسایی ڕاگه‌یاندن و ئینستگرام و هه‌ر شتێكی وه‌كو ئه‌وان.

And as I thought about this,

هه‌كه‌ بیرم له‌مه‌ كرده‌وه‌،

I realized it's like we've all been fed since birth, a kind of KFC for the soul.

بۆم ده‌ركه‌وت وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ هه‌موومان له له‌دایكبوونمانه‌وه‌ به‌ جۆرێك له‌ كه‌ی ئێف

We've been trained to look for happiness in all the wrong places,

سی بۆ ڕۆح تێركراوین. ڕاهێنانمان پێكراوه‌ له‌ شوێنی هه‌ڵه‌ به‌دوای دڵخۆشی بگه‌ڕێین،

and just like junk food doesn't meet your nutritional needs

هه‌روه‌كو چۆن خواردنی خێرا پێویستیی خۆراكیت پڕناكاته‌وه‌

and actually makes you feel terrible,

به‌ڵكو وات لێده‌كات هه‌ست به‌ ترسناكیی بكه‌یت،

junk values don't meet your psychological needs,

به‌های خێرا پێویستیی ده‌روونیت پڕناكه‌نه‌وه‌،

and they take you away from a good life.

له‌ ژیانێكی باش دوورت ده‌خه‌نه‌وه‌.

But when I first spent time with professor Kasser

به‌ڵام كه‌ بۆیه‌كه‌مجار له‌گه‌ڵ پرۆفیسۆر كاسه‌ كاتم به‌سه‌ربرد

and I was learning all this,

و هه‌موو ئه‌مانه‌ فێرده‌بووم،

I felt a really weird mixture of emotions.

هه‌ستم به‌ تێكه‌ڵه‌یه‌كی سه‌یر له‌ هه‌سته‌كان كرد.

Because on the one hand, I found this really challenging.

چونكه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌، وه‌كو به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ ده‌مبینی.

I could see how often in my own life, when I felt down,

توانیم تێبگه‌م چه‌ند جار له‌ ژیانم كاتێك هه‌ستم به‌ ماندوویی ده‌كرد،

I tried to remedy it with some kind of show-offy, grand external solution.

هه‌وڵمدا به‌ جۆرێك له‌ خۆ ده‌رخستن و چاره‌سه‌ری گه‌وره‌ی ده‌ره‌كیی تیماری بكه‌م

And I could see why that did not work well for me.

و توانیم تێبگه‌م بۆچی ئه‌مه‌ بۆمن به‌باشی ئیشی نه‌كرد.

I also thought, isn't this kind of obvious?

بیریشم كرده‌وه‌، ئه‌مه‌ جۆرێك له‌ ڕوونیی نییه‌؟

Isn't this almost like banal, right?

وه‌كو ئه‌وه‌ نییه‌ ئاسایی بێت، وایه‌؟

If I said to everyone here,

گه‌ر گوتمه‌ هه‌موو كه‌سێك لێ،ره‌

none of you are going to lie on your deathbed

هیچ كامێكتان له‌سه‌ر پێخه‌فی مه‌رگ پاڵناكه‌وێت

and think about all the shoes you bought and all the retweets you got,

و بیر له‌هه‌موو ئه‌و پێڵاوانه‌ بكه‌وه‌ كه‌ كڕیوتن و هه‌موو ئه‌و تویتانه‌ی بۆت هاتووه‌

you're going to think about moments

بیر له‌و ساتانه‌ی

of love, meaning and connection in your life.

خۆشه‌ویستیی،مانا و په‌یوه‌نیكردن له‌ ژیانت ده‌كه‌یته‌وه‌.

I think that seems almost like a cliché.

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ زیاتر ئه‌مه‌ له‌ كڵێشه‌یه‌ك بچێت.

But I kept talking to professor Kasser and saying,

به‌ڵام به‌رده‌وامبووم له‌ قسه‌كردن له‌گه‌ڵ پرۆفیسر كاسه‌ و گوتم،

"Why am I feeling this strange doubleness?"

"بۆچی من هه‌ست به‌و دوولایه‌نییه‌ سه‌یره‌ ده‌كه‌م؟"

And he said, "At some level, we all know these things.

گوتی،"له‌ هه‌ندێك ئاستدا، هه‌موومان ئه‌و شتانه‌ ده‌زانین.

But in this culture, we don't live by them."

به‌ڵام له‌و شارستانییه‌ته‌، پێیان ناژین."

We know them so well they've become clichés,

ئێمه‌ زۆرباش ده‌ینناسین ده‌زانین بوونه‌ته‌ كڵێشه‌.

but we don't live by them.

به‌ڵام پێیان ناژین.

I kept asking why, why would we know something so profound,

به‌رده‌وامبووم له‌ پرسیاركرنی بۆچی ئێمه‌ شتێكی زۆر قووڵ ده‌زانین،

but not live by it?

به‌ڵام به‌و ناژین؟

And after a while, professor Kasser said to me,

دوای ماوه‌یه‌ك، پرۆفیسۆر كاسه‌ پێی گوتم،

"Because we live in a machine

"چونكه‌ ئێمه‌ له‌ناو مه‌كینه‌یه‌ك ده‌ژین

that is designed to get us to neglect what is important about life."

كه‌ دیزاینكراوه‌ وامان لێبكات ئه‌و شته‌ی گرنگه‌ له‌باره‌ی ژیان پشتگوێی بخه‌ین."

I had to really think about that.

ده‌بوو به‌ڕاستی بیر له‌مه‌ بكه‌مه‌وه‌،

"Because we live in a machine

"چونكه‌ ئێمه‌ له‌ناو مه‌كینه‌یه‌ك ده‌ژین

that is designed to get us to neglect what is important about life."

كه‌ دیزاینكراوه‌ زامن لێبكات ئه‌و شته‌ی گرنگه‌ له‌باره‌ی ژیان پشتگوێی بخه‌ین."

And professor Kasser wanted to figure out if we can disrupt that machine.

پرۆفیسۆر كاسه‌ ویستی ڕوونی بكاته‌وه‌ گه‌ر بتوانین ئه‌و مه‌كینه‌یه‌ تێكبشكێنین.

He's done loads of research into this;

ژماره‌یه‌كی زۆر توێژینه‌وه‌ی بۆئه‌مه‌ زیادكردووه‌:

I'll tell you about one example,

نموونه‌یه‌كتان پێ ده‌ڵێم،

and I really urge everyone here to try this with their friends and family.

هه‌موو كه‌سێك لێره‌ هانده‌ده‌م ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵ هاوڕێ و خێزانیان تاقیبكه‌نه‌وه‌.

With a guy called Nathan Dungan, he got a group of teenagers and adults

له‌گه‌ڵ گه‌نجێك ناوی نه‌یسن ده‌نگن بوو، گرووپێك له‌ هه‌رزه‌كار و گه‌نجی هێنا

to come together for a series of sessions over a period of time, to meet up.

بۆ ئه‌وه‌ی به‌یه‌كه‌وه‌ كۆببنه‌وه‌ بۆ زنجیره‌ دانیشتنێك بۆ ماوه‌یه‌ك.

And part of the point of the group

و به‌شێك له‌ خالی گرووپه‌كه‌

was to get people to think about a moment in their life

بریتیبوو له‌وه‌ی وا له‌ خه‌ڵكه‌كه‌ بكرێت بیر له‌و ساتانه‌ی ژیانیان بكه‌نه‌وه‌

they had actually found meaning and purpose.

كه‌ به‌ڕاستی مانا و مه‌به‌ستیان تێدا دۆزیبۆوه‌.

For different people, it was different things.

بۆ هه‌ركه‌سه‌ و شتێكی جیاواز بوو.

For some people, it was playing music, writing, helping someone --

بۆ هه‌ندێكیان،ژه‌نینی مۆسیقا . --نووسین،یارمه‌تیدانی كه‌سێك بوو

دڵنیام هه‌ركه‌سێك لێره‌ ده‌توانێت شتێك بێنێته‌ پێش چاوی، وایه‌؟

I'm sure everyone here can picture something, right?

و به‌شێك له‌ خاڵی گرووپه‌كه‌ بریتیبوو له‌ وا له‌ خه‌ڵكه‌كه‌ بكرێت پرسیاربكه‌ن،

And part of the point of the group was to get people to ask,

"OK, how could you dedicate more of your life

"باشه‌، چۆن زۆرتر ژیانی خۆت ته‌رخانده‌كه‌یت

to pursuing these moments of meaning and purpose,

بۆ شوێنكه‌وتنی ئه‌و ساتانه‌ی مانا و مه‌به‌ست،

and less to, I don't know, buying crap you don't need,

و كه‌متر بۆ، نازانم، كڕینی شتی بێمانا كه‌ پێویستت پێیان نییه‌

putting it on social media and trying to get people to go,

له‌ تۆری كۆمه‌ڵایه‌تی دایبنێیت و هه‌وڵده‌یت خه‌ڵك پێت بڵێن،

'OMG, so jealous!'"

"ئای خوایه‌، زۆر حه‌سووده‌!"

And what they found was,

ئه‌وه‌ی دۆزییانه‌وه‌ بریتیبوو له‌،

just having these meetings,

ته‌نیا ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌،

it was like a kind of Alcoholics Anonymous for consumerism, right?

وه‌كو جۆرێك له‌ ئاڵووده‌ نه‌ناسراوه‌كانی كحول بوو بۆ پاراستنی مافی كڕیار، وایه‌؟

Getting people to have these meetings, articulate these values,

هێنانی خه‌ڵك بۆ ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌، ڕه‌وانی ئه‌م به‌هایانه‌ دیاریده‌كات،

determine to act on them and check in with each other,

كاری له‌سه‌ر بكه‌ن و لێیبكۆڵنه‌وه‌ به‌یه‌كه‌وه‌،

led to a marked shift in people's values.

بووه‌ هۆی گۆرانیكی دیار له‌به‌های خه‌ڵكی.

It took them away from this hurricane of depression-generating messages

دووری خستنه‌وه‌ له‌ گه‌رده‌لوولی ئه‌و نامانه‌ی خوڵقاندنی خه‌مۆكیی

training us to seek happiness in the wrong places,

ڕاهێنانمان پێبكه‌ن بۆ گه‌ڕان به‌دوای دڵخۆشی له‌ شوێنی هه‌ڵه‌،

and towards more meaningful and nourishing values

به‌ره‌و به‌های مانادارتر و وزه‌پێدراو

that lift us out of depression.

كه‌وا له‌ خه‌مۆكیی سه‌رمان ده‌خات.

But with all the solutions that I saw and have written about,

بڵام له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌رانه‌ی بینیم و له‌باره‌یان نووسیوومه‌،

and many I can't talk about here,

و زۆربه‌ی كه‌ ناتوانم لێره‌ باسی بكه‌م،

I kept thinking,

به‌رده‌وامبووم له‌ بیركردنه‌وه‌،

you know: Why did it take me so long to see these insights?

ده‌زانن: بۆچی زۆری خایاند تاكو ئه‌م پێشبینییانه‌ بینم؟

Because when you explain them to people --

چونكه‌ كاتێك بۆ خه‌ڵكی --ڕوونیانده‌كه‌یته‌وه‌

some of them are more complicated, but not all --

--هه‌ندێكیان زۆر ئالۆزن، به‌ڵام هه‌مووی نا

كاتێك بۆ خه‌ڵكی ڕوونیده‌كه‌یته‌وه‌، وه‌كو زانستی مووشه‌كیی نییه‌، وایه‌؟

when you explain this to people, it's not like rocket science, right?

At some level, we already know these things.

له‌ هه‌ندێك ئاستدا، ئێمه‌ به‌ڕاستی ئه‌و شتانه‌ ده‌زانین.

Why do we find it so hard to understand?

بۆچی زۆر زه‌حمه‌ت ده‌یبینین تێیبگه‌ین؟

I think there's many reasons.

وابیرده‌كه‌مه‌وه‌ هۆكاری زۆر هه‌یه‌.

But I think one reason is that we have to change our understanding

به‌ڵام هۆكارێك ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێویسته‌ تێگه‌یشتنمان بگۆڕین

of what depression and anxiety actually are.

كه‌ خه‌مۆكیی و نیگه‌رانیی له‌ڕاستیدا چین.

There are very real biological contributions

ژماریه‌یه‌كی زۆر هاوبه‌شیكردنی بایه‌لۆجی ڕاسته‌قینه‌

to depression and anxiety.

بۆ خه‌مۆكی و نیگه‌رانیی هه‌ن.

But if we allow the biology to become the whole picture,

به‌ڵام گه‌ر ڕێگه‌ به‌ بایه‌لۆجی بده‌ین ببێته‌ ته‌واوی وێنه‌كه‌،

as I did for so long,

وه‌ك چۆن من بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر وامكرد،

as I would argue our culture has done pretty much most of my life,

له‌و كاته‌ی كه‌ ده‌دوێم شارستانییه‌ته‌كه مان له‌زۆربه‌ی كاته‌كانی ژیانم زۆریكردووه‌

what we're implicitly saying to people is, and this isn't anyone's intention,

ئه‌وه‌ی كه‌ ناڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێینه‌ خه‌ڵكی ئه‌وه‌یه‌، خواستی هه‌موو كه‌سێكیش نییه‌،

but what we're implicitly saying to people is,

به‌ڵام ئه‌وه‌ی ناڕاسته‌وخۆ ده‌ڵێینه‌ خه‌ڵكی ئه‌وه‌یه‌،

"Your pain doesn't mean anything.

"ئازاره‌كه‌ت هیچ مانایه‌كی نییه‌.

It's just a malfunction.

ته‌نیا باش كارنه‌كردنێكه‌.

It's like a glitch in a computer program,

وه‌كو كه‌لێنێكه‌ له‌ پرۆگرامێكی كۆمپیوته‌ر

it's just a wiring problem in your head."

ته‌نیا كێشه‌یه‌كی وایه‌ركارییه‌ له‌ سه‌رتدا."

But I was only able to start changing my life

به‌ڵام ته‌نیا توانیم ژیانم بگۆڕم

when I realized your depression is not a malfunction.

كاتێك بۆمده‌ركه‌وت خه‌مۆكییه‌كه‌ت خراپ كاركردن نییه‌.

It's a signal.

ئاماژه‌یه‌كه‌.

Your depression is a signal.

خه‌مۆكییه‌كه‌ت ئاماژه‌یه‌كه‌.

It's telling you something.

شتێكت پێ ده‌ڵێت.

(Applause)

(چه‌پڵه‌)

We feel this way for reasons,

ئێمه‌ هه‌ست به‌مه‌ ده‌كه‌ین له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك،

and they can be hard to see in the throes of depression --

زه‌حمه‌ته‌ ببینرێن --له‌ كاتی ئازاركێشانی خه‌مۆكیی

I understand that really well from personal experience.

من زۆر به‌باشی له‌مه‌ تێده‌گه‌م له‌ ئه‌زموونی كه‌سییه‌وه‌.

But with the right help, we can understand these problems

به‌ڵام به‌ یارمه‌تیی ڕاست، ده‌توانین له‌م كێشانه‌ تێبگه‌ین

and we can fix these problems together.

و ده‌توانین به‌یه‌كه‌وه‌ چاره‌سه‌ریان بكه‌ین.

But to do that,

به‌ڵام بۆ كردنی ئه‌مه‌،

the very first step

یه‌كه‌م هه‌نگاو

is we have to stop insulting these signals

ئه‌وه‌یه‌ ده‌ست هه‌ڵگرین له‌ ڕیسواكردنی ئه‌م ئاماژانه‌

by saying they're a sign of weakness, or madness or purely biological,

به‌وه‌ی بڵێین ئه‌مانه‌ ئاماژه‌ی بێهێزیی، یاخود شێتیی یان ته‌واو بایه‌لۆجین،

except for a tiny number of people.

جگه‌ له‌ ژمالاه‌یه‌كی كه‌م له‌ خه‌ڵكی.

We need to start listening to these signals,

پێویسته‌ ده‌ستبكه‌ین به‌ گوێگرتن له‌و ئاماژانه‌،

because they're telling us something we really need to hear.

چونكه‌ شتێكمان پێده‌ڵێن كه‌ به‌ڕاستی پێویسته‌ گوێمان لێیبێت.

It's only when we truly listen to these signals,

ته‌نیا ئه‌و كاته‌ی كه‌ به‌ڕاستی گوێ له‌و ژاماژانه‌ ده‌گرین،

and we honor these signals and respect these signals,

و خه‌ڵاتی ئه‌و ئاماژانه‌ ده‌كه‌ین ڕێز له‌و ئاماژانه‌ ده‌گرین،

that we're going to begin to see

كه‌وا ده‌ست ده‌كه‌ین به‌ بینینی

the liberating, nourishing, deeper solutions.

دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ره‌ قوولتره‌كان كه‌ هێز و ئازادیمان پێده‌به‌خشن

The cows that are waiting all around us.

ئه‌و مانگایانه‌ی له‌ هه‌موو شوێنێك چاوه‌ڕێمان ده‌كه‌ن.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چه‌پڵه‌)