What is bipolar disorder? - Helen M. Farrell

Translator: Avan Hassan Reviewer: Daban Q Jaff

What is bipolar disorder?

نەخۆشی دوو جامسەری چییە؟

The word bipolar means two extremes.

وشەی "بایپۆلەر" واتە دوو جەمسەر.

For the many millions experiencing bipolar disorder around the world,

بۆ ئەو چاندان ملیۆن کەسەی کە نەخۆشی دووجەمسەرییان هەیە لە جیهاندا،

life is split between two different realities -

ژیان دابەش بووە لە نێوان دوو واقیعی جیاوازدا -

elation and depression.

شاگەشکەیی و خومۆکی.

Although there are many variations of bipolar disorder,

چەندین جۆری جیاوازی نەخۆشی جووت جەمسەری ھەی،

let's consider a couple.

با باسی چەند دانەیەکیان بکەین.

Type 1 has extreme highs alongside the lows,

جۆری ١ دڵخۆشی زۆر توند و خەمباری زۆر توندیش ئەزمون دەکات،

while Type 2 involves briefer, less extreme periods of elation

لە کاتێکدا جۆری ٢ ماوەی شاگەشکەیی کورتتر و کەمتر ل ەخۆ دەگرێ

interspersed with long periods of depression.

لە نێوان چەندین ماوەی درێژی خەمۆکیدا.

For someone seesawing between emotional states,

بۆ کەسێک کە جۆلانە دەکات لە نێوان حاڵەتی دەروونی جیاوازدا،

it can feel impossible to find the balance necessary to lead a healthy life.

دەکرێت وەک مەحاڵ دەربکەوێت هاوسەنگی پێویت بدۆزێتەوە بۆ بەڕێکردنی ژیانێکی تەندروست.

Type 1's extreme highs are known as manic episodes,

دڵخۆشییە زۆرەکانی جۆری یەکەم ناسراون بە زنجیرە شێتییەکان،

and they can make a person range from feeling irritable to invincible.

دەکرێت وا لە کەسێک بکەن ئەزمونی هەستگەلێک بکات لە نێوان وروژاوی و نەبەزێنراویدا.

But these euphoric episodes exceed ordinary feelings of joy,

بەڵام ئەم زنجیرە شاگەشکەییە لە هەستی دڵخۆشی ئاسایی زیاترن،

causing troubling symptoms like racing thoughts,

دەبنە هۆی نیشانەی بێزارکەر وەک بیرکردنەوەی زۆر خێرا،

sleeplessness,

و بێخەوی،

rapid speech,

و قسەکردنی خێرا،

impuslive actions,

و کرداری هەڵەشە،

and risky behaviors.

و ڕەفتاری مەترسیدار.

Without treatment, these episodes become more frequent,

بە بێ چارەسەر، ئەم زنجیرانە زیاتر دەبن

intense,

و توندتر دەبن،

and take longer to subside.

و کاتی زیاتر دەخایەنن بۆ ئارامبوونەوە.

The depressed phase of bipolar disorder manifests in many ways -

ئاستەکانی خەمۆکییەکەی نەخۆشی دوو جەمسەری بە چەندین شێوە خۆی دەردەخات -

a low mood,

بێتاقەتی،

dwindling interest in hobbies,

کەمبوونەوەی ئارەزو بۆ خولیاکان،

changes in appetite,

گۆڕانکاری لە ئارەزوی خواردن،

feeling worthless or excessively guilty,

هەستکردن بە بێ نرخی یان تاوانبارییەکی زۆر،

sleeping either too much or too little,

خەوتن بە ڕێژەیەکی زۆر زیاد یان زۆر کەم،

restlessness or slowness,

نائارامی یان خاوبوونەوە،

or persistent thoughts of suicide.

یان بیرکردنەوەی بەردەوام لە خۆکوشتن.

Worldwide, about one to three percent of adults

لە جیهاندا، نزیکەی لە سەدا یەک بۆ سێی پێگەشتووان

experience the broad range of symptoms that indicate bipolar disorder.

ئەو نیشانانەیان تێدایە کە دەرخەری نەخۆشیی دوو جەمسەریین.

Most of those people are functional, contributing members of society,

زۆرینەی ئەم خەڵکانە کەسانی کارا و چالاکن لە کۆمەڵگەدا.

and their lives, choices, and relationships

و ژیان و بژاردە و پەیوەندییەکانیان

aren't defined by the disorder,

بە نەخۆشییەکە پێناسە ناکرێن،

but still, for many, the consequences are serious.

بەڵام هێشتاش، بۆ زۆر کەس، دەرئەنجامەکان جدیین.

The illness can undermine educational and professional performance,

نەخۆشییەکە دەکریت کاریگەری خراپ بکاتە سەر چالاکیی پەروەردەیی و کاریی،

relationships,

و پەیوەندییەکان

financial security,

و باری ئابووری

and personal safety.

و سەلامەتی کەسیی

So what causes bipolar disorder?

کەواتە ھۆکاری دوو جەمسەری چییە؟

Researchers think a key player is the brain's intricate wiring.

لێکۆڵەران وابیردەکەنەوە هۆکاری سەرەکی ڕێکخستنی ئاڵۆزی مێشکە.

Healthy brains maintain strong connections between neurons

مێشکە تەندروستەکان پەیوەندی بەهێز دەهێڵنەوە ل ەنێوان دەمارەخانەکاندا

thanks to the brain's continuous efforts to prune itself

بەهۆی هەوڵی بەردەوامی مێشکەوە بۆ پاکساز کردنی خۆی

and remove unused or faulty neural connections.

و لابردنی پەیوەندییە دەمارییە بەکارنەهێنراو یان نادروستەکان.

This process is important because our neural pathways serve as a map

ئەم پڕۆسەیە گرنگە چونکە ڕێڕەوە دەمارییەکانمان وەک نەخشەیەک کار دەکەن

for everything we do.

بۆ هەرشتێک کە ئەنجامی دەدەین.

Using functional magnetic resonance imaging,

بە بەکارهێنانی تیشکی موگناتیسی کارا,

scientists have discovered that the brain's pruning ability is disrupted

زاناکان بۆیان دەرکەوتووە کە توانای مێشک بۆ چاکسازیکردنی خۆی کێشەی تێدایە

in people with bipolar disorder.

لە ئەو کەسانەدا کە نەخۆشی دوو جەمسەریان هەیە.

That means their neurons go haywire

ئەمەش واتە دەمارەخانەکان ئاڵۆز دەبن

and create a network that's impossible to navigate.

و تۆرێک درووست دەکەن کە مەحالە بتوانن ڕێنیشاندەر بن.

With only confusing signals as a guide,

لەبەر ئەوەی تەنها ئاماژەی سەرلێشێوێنەر بەڕێوەیان دەبات،

people with bipolar disorder develop abnormal thoughts and behaviors.

ئەو کەسانەی نەخۆشی دوو جەمسەرییان هەیە بیرکردنەوە و ڕەفتاری جیاوازیان دەبێت.

Also, psychotic symptoms,

هەروەها نیشانەی نەخۆشی دەروونیش،

like disorganized speech and behavior,

وەک قسە و ڕەفتاری شێواو،

delusional thoughts,

و بیرکردنەوەی وەهمی،

paranoia,

و لەخۆگۆڕان (پارانۆیا(

and hallucinations

و تەوەهوم (خەیاڵکردنی شتانی ناڕاستی(

can emerge during extreme phases of bipolar disorder.

دەکرێت درووست ببن لە ماوەی توندی نەخۆشی دوو جەمسەریدا.

This is attributed to the overabundance of a neurotransmitter called dopamine.

ئەمە دەگەڕێندرێتەوە بۆ زۆریی لە دەمارە گوێزەرەوەیەکدا کە پێیدەوترێت دۆپامین.

But despite these insights, we can't pin bipolar disorder down to a single cause.

بەڵام سەرەڕای ئەم تێگەشتنە،ناتوانین نەخۆشی دوو جەمسەری ببەستینەوە بە یەک هۆکارەوە.

In reality, it's a complex problem.

لە ڕاستیدا، کێشەیەکی ئاڵۆزە.

For example, the brain's amygdala is involved in thinking,

بۆ نموونە، بەشی ئەمیگدالای مێشک پەیوەندی هەیە بە بیرکردنەوە،

long-term memory,

و بیرەوەری درێژخایەن،

and emotional processing.

و ڕێکخستنی هەستەکانەوە.

In this brain region, factors as varied as genetics and social trauma

لەم ناوچەیەدا، هۆکاری جیاوازی وەک بۆماوە و کۆستی کۆمەڵایەتی

may create abnormalities and trigger the symptoms of bipolar disorder.

دەکرێت ناساخی درووست بکەن و ببنە هۆی دروست بوونی نیشانەکانی نەخۆشی دوو جەمسەری.

The condition tends to run in families,

ئەم حاڵەتە زۆرجار لە خێزانەکاندە دەمێنێتەوە

so we do know that genetics have a lot to do with it.

بۆیەش دەزانین کە بۆماوەیی هۆکارێکی گەورەیەتی.

But that doesn't mean there's a single bipolar gene.

بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت کە یەک جین هەیە بۆ نەخۆشی دوو جەمسەری.

In fact, the likelihood of developing bipolar disorder

لە ڕاستیدا، ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی دوو جەمسەری

is driven by the interactions between many genes

لە هۆی پەیوەندی نێوان چەندین جینەوە سەرچاوە دەگرێت

in a complicated recipe we're still trying to understand.

لە شێوازێکی ئاڵۆزدا کە هێشتاش هەوڵ دەدەین لێی تێبگەین.

The causes are complex,

هۆکارەکان ئاڵۆزن،

and consequently, diagnosing and living with bipolar disorder is a challenge.

و لەبەر ئەوەش، دەستنیشانکردن و ژیان کردن لەگەڵ نەخۆشی دوو جەمسەریدا سەختە.

Despite this, the disorder is controllable.

سەرەڕای ئەمەش، نەخۆشیەکە کۆنترۆڵ دەکریت.

Certain medications like lithium can help manage risky thoughts and behaviors

هەندێک دەرمان وەک لیثیۆم دەتوانن یارمەتیدەر بن لە ڕێکخستنی بیرکردنەوە و ڕەفتاری ترسناک

by stabilizing moods.

بە ڕێکخستنی باری دەروونی کەسەکە.

These mood stabilizing medications work by decreasing abnormal activity in the brain,

ئەم دەرمانانەی ڕێکخستنی باری دەروونی بە کەمکردنەوەی چالاکی نائاسایی ناو مێشک کار دەکەن،

thereby strengthening the viable neural connections.

بەمەش پەیوەندییە دەمارییە تەندرووستەکان بەهێز دەکەن.

Other frequently used medications include antipsychotics,

دەرمانە باوەکانی دیکە دەرمانی دژە ناڕێکی دەروونی لە خۆ دەگرێت،

which alter the effects of dopamine,

کە کاریگەرییەکانی دۆپامین دەگۆڕن،

and electroconvulsive therapy,

و چارەسەری شۆکی کارەبایی،

which works like a carefully controlled seizure in the brain,

کە کاریگەرییەکەی لە مێشکدا وەک فێ' یەکە کە بە وریاییەوە کۆنترۆڵ کرابێت'،

is sometimes used as an emergency treatment.

ئەوە هەندێکجار وەک چارەسەری لەناکاو بەکار دەهێنرێت.

Some bipolar patients reject treatment

هەندێک نەخۆشی دوو جەمسەری چارەسەر ڕەت دەکەنەوە.

چونکە لەوە دەترسن چارەسەرەکە هەستەکانیان کاڵدەکاتەوە

because they're afraid it will dim their emotions

and destroy their creativity.

و بەهرەدارییان لەناو دەبات.

But modern psychiatry is actively trying to avoid that.

بەڵام دەروونزانی پزیشکی هاوچەرخ زۆر هەوڵ دەدات کە خۆی لەوە بپارێزێت.

Today, doctors work with patients on a case-by-case basis

لە ئێستادا، دکتۆرەکان لەسەر بنەمای نەخۆش-بە-نەخۆش کار لەسەر نەخۆشەکان دەکەن

to administer a combination of treatments and therapies

بۆ جێبەچێکردنی تێکەڵەیەک لە دەرمان و چارەسەر

that allows them to live to their fullest possible potential.

کە ڕێگە دەدات نەخۆشەکان تا ئەوپەڕی توانایان ژیانیان بە باشی بەڕێ بکەن.

And beyond treatment, people with bipolar disorder can benefit

و جگە لە چارەسەر، ئەو کەسانەی نەخۆشی دوو جەمسەرییان هەیە دەتوانن سود وەرگرن

from even simpler changes.

لە شتی سادەتریش.

Those include regular exercise,

لەو شتانەش وەک وەرزشی بەردەوام،

good sleep habits,

خەوتنی باش،

and sobriety from drugs and alcohol,

و وازهێنان لە تلیاک و کحول،،

not to mention the acceptance and empathy of family and friends.

و هەروەها قبووڵکردن و هاوخەمی خانەوادە و هاوڕێیانیش زۆر گرنگن.

Remember, bipolar disorder is a medical condition,

بیرت بێت، نەخۆشی دووجەمسەری حاڵەتێکی پزیشکیی،

not a person's fault,

هەڵەی کەسەکە نییە،

و هەموو کەسایەتیشیان تەنها نەخۆشییەکە نییە.

or their whole identity,

and it's something that can be controlled

و ئەوە شتێکە کە دەتوانرێت کۆنترۆڵ بکرێت

through a combination of medical treatments doing their work internally,

لەڕێگەی تێکەڵەیەک لە دەرمانەوە کە کار لەسەر ناوەوەی کەسەکە دەکەن

friends and family fostering acceptance and understanding on the outside,

هاوڕێ و خانەوادەش لەڕوی دەرەوە کەسەکە قبوڵ بکەن و لێی تێ بگەن،

و ئەو کەسانەی نەخۆشی دوو جەمسەرییان هەیە خۆیان هانی خۆیان بدەن کە بەهێزتر بن

and people with bipolar disorder empowering themselves

to find balance in their lives.

هەتا هاوسەنگی بدۆزنەوە لە ژیانیاندا.