The history of tea - Shunan Teng

Translator: Ahmad Khallied Reviewer: Daban Q. Jaff

During a long day spent roaming the forest in search of edible grains and herbs,

بەدرێژایی ڕۆژ لە گەڕان بە دارستاندا بۆ گەڕان بۆ دانەوێڵە و گیای شیاو بۆ خواردن،

the weary divine farmer Shennong accidentally poisoned himself 72 times.

شێننۆنگ، جوتیارە ھیلاک و پیرۆزەکە ٧٢ جار بەڕێکەوت خۆی ژەھراوی کرد.

But before the poisons could end his life,

بەڵام پێش ئەوەی ژەھرەکە بتوانێت بیکوژێت،

a leaf drifted into his mouth.

گەڵایەک کەوتە ناو دەمیەوە.

He chewed on it and it revived him,

جوی و ڕزگاری کرد لە ژەهرەکە،

and that is how we discovered tea.

بەم شێوەیە چا دۆزرایەوە.

Or so an ancient legend goes at least.

یان ئەفسانە کۆنەکان ئاوا باسی دەکەن.

Tea doesn't actually cure poisonings,

لە ڕاستیدا چا ژەھراوی بوون چاک ناکاتەوە،

but the story of Shennong,

بەڵام چیرۆکەکەی شیننۆنگ،

the mythical Chinese inventor of agriculture,

داھێنەرە چینییە ئەفسانەییەکەی کشتوکاڵ،

highlights tea's importance to ancient China.

تیشک دەخاتە سەر گرنگی چا لە چینی کۆندا.

Archaeological evidence suggests tea was first cultivated there

بەڵگەکان وا نیشان دەدەن کە چا بۆ یەکەمجار لەوێ چاندراوە

as early as 6,000 years ago,

کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٦٠٠٠، ساڵ پێش ئێستا

or 1,500 years before the pharaohs built the Great Pyramids of Giza.

یان ١٥٠٠ ساڵ پێش ئەوەی فیرعەونەکان ھەڕەمە گەورەکانی گیزا دروست بکەن.

That original Chinese tea plant

یەکەم ڕووەکی چا لە چین

is the same type that's grown around the world today,

ھەمان جۆری ئەو ڕووەکەیە کە ئەمڕۆ لە جیھاندا دەچێندرێت،

yet it was originally consumed very differently.

کەچی ئەوکات زۆر جیاواز بەکاردەھێنرا.

It was eaten as a vegetable or cooked with grain porridge.

وەکو سەوزە دەخورا یان لەگەڵ گۆشتاو و دانەوێڵەدا لێدەنرا .

Tea only shifted from food to drink 1,500 years ago

١٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر چا لە خواردن بۆ خواردنەوە گۆڕدرا

when people realized that a combination of heat and moisture

کاتێ خەڵک زانی کە تێکەڵەی گەرمی و تەڕی

could create a complex and varied taste out of the leafy green.

دەتوانێت لەو دار گەڵا سەوزە تامێکی ئاڵۆز و جیاواز درووست بکات.

After hundreds of years of variations to the preparation method,

پاش سەدان ساڵ لە گۆڕانکاری بەسەر شێوازی ئامادەکردنی،

the standard became to heat tea,

شێوازە باوەکەی بوو بە چای گەرم،

pack it into portable cakes,

لەپاکەتدا ھەڵدەگیرا،

grind it into powder,

دەھاڕدرا بۆ تۆز،

mix with hot water,

تێکەل بە ئاوی گەرم دەکرا،

and create a beverage called muo cha, or matcha.

و خواردنەوەیەکی لێ درووست دەکرا پێیان دەگوت مۆچا، یان ماتچا،

Matcha became so popular that a distinct Chinese tea culture emerged.

ماتچا زۆر بەناوبانگ بوو کە لە کلتوری چای چینیدا دەردەکەوێت.

Tea was the subject of books and poetry,

چا بابەتی کتێبەکان و ھۆنراوە و،

the favorite drink of emperors,

خواردنەوەی دڵخوازی ئیمپڕاتۆرەکان بوو،

and a medium for artists.

و ئیلهامێک بۆ هونەرمەندەکان.

They would draw extravagant pictures in the foam of the tea,

ئەوان وێنەیان لە ناو کەفی چایەکەدا دەکێشا.

very much like the espresso art you might see in coffee shops today.

ڕێک وەک ھونەری ئێسپرێسۆ، ڕەنگە ئەمڕۆ لە قاوەخانەکاندا بیبینن.

In the 9th century during the Tang Dynasty,

لە سەدەی نۆیەمدا لە ماوەی دەسەڵاتی خێزانی تانگدا،

a Japanese monk brought the first tea plant to Japan.

قەشەیەکی یابانی یەکەم ڕووەكی چایی بردە یابان،

The Japanese eventually developed their own unique rituals around tea,

ئیدی یابانییەکان نەریتی تایبەتی خۆیان تایبەت بە چا درووست کرد،

leading to the creation of the Japanese tea ceremony.

کە بووە پاڵنەر بۆ درووستبوونی ئاھەنگی چایی یابانی.

And in the 14th century during the Ming Dynasty,

و لە سەدەی چواردەهەمدا لە ماوەی دەستەڵاتی خێزانی مینگ،

the Chinese emperor shifted the standard

ئیمپراتۆری چین شێوازەکەی گۆڕی

from tea pressed into cakes to loose leaf tea.

لە گوشینی بۆ ناو کێک بۆ چای سروشتی

At that point, China still held a virtual monopoly on the world's tea trees,

لەو کاتەدا، چین ھێشتا دەستی بەسەر دار چاییەکانی جیھاندا گرتبوو،

making tea one of three essential Chinese export goods,

چا کرابوو بە یەکێک لە سێ کاڵا سەرەکییەکانی چین کە هەناردە دەکران،

along with porcelain and silk.

ھاوشانی فەخفوری و ئاوریشم.

This gave China a great deal of power and economic influence

ئەمە ھێزێکی زۆری بە چین بەخشی و ئابورییەکی کاریگەری پێ دا

as tea drinking spread around the world.

کاتێک خواردنەوەی چا لە جیھاندا بڵاوبووەوە.

That spread began in earnest around the early 1600s

سەرەتای بڵاوبوونەوەی چا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ساڵی ١٦٠٠

when Dutch traders brought tea to Europe in large quantities.

کاتێک بازرگانە ھۆڵەندییەکان بڕێکی زۆری چاییان گواستەوە ئەوروپا.

Many credit Queen Catherine of Braganza, a Portuguese noble woman,

زۆرێک سوپاسی خانمێکی شاهانەی پرتوگالی دەکەن بە ناوی شاژن کاثرین بۆرگانزا،

for making tea popular with the English aristocracy

بۆ ناساندی چا بە خانەدانەکانی ئینگلیز

when she married King Charles II in 1661.

کاتێک لە ساڵی ١٦٦١ دا شوی کرد بە پادشا چارڵسی دووەم.

At the time, Great Britain was in the midst of expanding its colonial influence

لەو کاتەدا، بەریتانیا لە گەرمەی فراوانکردنی داگیرکارییەکانیدا بوو

and becoming the new dominant world power.

و بوو بە بەھێزترین ھێز لە جیھاندا.

And as Great Britain grew, interest in tea spread around the world.

و ھەر کە بەریتانیای گەورە گەشەی سەند خواست لەسەر چا بە ھەموو جیھاندا بڵاوبوەوە.

By 1700, tea in Europe sold for ten times the price of coffee

لە ساڵی١٧٠٠، چا لە ئەوروپا بە ١٠ جار گرانتر لە نرخی قاوە دەفرۆشرا

and the plant was still only grown in China.

و تا ئەو کاتە ھێشتا چا تەنھا لە چین دەچێنرا.

The tea trade was so lucrative

بازرگانی چا قازانج بەخش بوو

that the world's fastest sailboat, the clipper ship,

کە خێراترین بەلەمەکانی جیھان، کەشتییە چارۆکەدارەکان،

was born out of intense competition between Western trading companies.

دەستیان کرد بە کێبڕکێی توند لە نێوان کۆمپانیای بازرگانە ڕۆژئاواییەکان.

All were racing to bring their tea back to Europe first

پێشبڕکێیان دەکرد بۆ زوتر ھێنانەوەی چاکانیان بۆ ئەوروپا

to maximize their profits.

بۆ زیادکردنی قازانجەکانیان.

At first, Britain paid for all this Chinese tea with silver.

لەسەرەتادا، بەریتانیا گشت چایەکەی لە چینییەکان دەکڕی بە زیو.

When that proved too expensive,

کاتێک دەرکەوت ئەوە زۆر گرانە،

they suggested trading tea for another substance, opium.

پێشنیاریان کرد بازرگانی چا بە مادەیەکی تر بکەن، تلیاک.

This triggered a public health problem within China

ئەمە بوو بە هۆکاری دەسپێکی کێشەی تەندروستی لە چین

as people became addicted to the drug.

و خەڵکی ئاڵودەی مادەی ھۆشبەر بوون.

Then in 1839, a Chinese official ordered his men

دواتر لە ساڵی ١٨٣٩، کاربەدەستێکی چین فەرمانی بە پیاوەکانی کرد

to destroy massive British shipments of opium

کە پاپۆڕە گەورەکانی تلیاکی بەریتانییەکان لە ناو ببەن،

as a statement against Britain's influence over China.

کە ئاگادارییەک بوو دژی بەرژەوەندیەکانی بەریتانیا لە چین.

This act triggered the First Opium War between the two nations.

ئەم کارە بووە ھۆی دەستپێکی یەکەم جەنگی تلیاک لە نێوان ئەو دوو نەتەوەیەدا.

Fighting raged up and down the Chinese coast until 1842

گرژییەکانی جەنگ بەرز و نزم دەبوو لە کەنارەکانی چین تاوەکو ساڵی ١٨٤٢

when the defeated Qing Dynasty ceded the port of Hong Kong to the British

کاتێ بنەماڵەی چینگی دۆڕا و دەستی لە بەندەری ھۆنگ کۆنگ ھەڵگرت بۆ بەریتانیا

and resumed trading on unfavorable terms.

و دەستی بە بازرگانی کردەوە بە کۆمەڵێک مەرجی خراپ.

The war weakened China's global standing for over a century.

جەنگەکە بۆ زیاتر لە سەدەیەک چینی لاوازکرد بەرامبەر بە جیھان

The British East India company also wanted to be able to grow tea themselves

کۆمپانیای بەریتانیی ڕۆژھەڵاتی ھیندیش دەیانویست خۆیان چا بەرھەم بھێنن

and further control the market.

و لەوەش زیاتر بازاڕەکە قۆرخ بکەن.

So they commissioned botanist Robert Fortune

بۆیە دەسەڵاتیان دا بە ڕووەکناس ڕۆبەرت فۆرچن

to steal tea from China in a covert operation.

تا لە کردەیەکی نھێنیدا چا لە چین بدزێت.

He disguised himself and took a perilous journey

بۆیە شێوەی خۆیی گۆڕی و دەستی کرد بە گەشتێکی ترسناک

through China's mountainous tea regions,

بەناو ھەرێمەکانی چا لە چیاکانی چین،

eventually smuggling tea trees and experienced tea workers

لە ئەنجامدا، چا و کرێکاری خاوەن ئەزموونی بە قاچاخ برد

into Darjeeling, India.

بۆ دارجێلینگ لە ھندستان.

From there, the plant spread further still,

لەوێ، ڕوەکەکە زیاتر بڵاوبووەوە،

helping drive tea's rapid growth as an everyday commodity.

یارمەتی چایی دا بەخێرایی ببێتە کەرەستەیەکی ڕۆژانەی ھەموان.

Today, tea is the second most consumed beverage in the world after water,

ئەمڕۆ، چا دووەم خواردنەوەیە لە جیھاندا لەدوای ئاو کە زۆر بەکاردێت،

and from sugary Turkish Rize tea,

و لە چای شیرینی ڕیزایی تورکییەوە،

to salty Tibetan butter tea,

بۆ چای ڕۆنی تبتی سوێر،

there are almost as many ways of preparing the beverage

ئێستا چەندین شێواز ھەن بۆ ئامادەکردنی چا

as there are cultures on the globe.

بە ئەندازەی ژمارەی کلتورەکانی جیھان.