The history of tea - Shunan Teng

Цайны түүх - Шунан Тенг

Translator: Batchansaa Batzorig Reviewer: Munkhbaatar Lkhagvaa

During a long day spent roaming the forest in search of edible grains and herbs,

Нэгэн урт өдрийг ой дотор идэж болох үр, ургамал хайн өнгөрөөхдөө

the weary divine farmer Shennong accidentally poisoned himself 72 times.

ядарч туйлдсан тариачин Шэнь-нун өөрийгөө 72 удаа хордуулжээ.

But before the poisons could end his life,

Гэхдээ ямар ч байсан хордож үхэхээс нь өмнө,

a leaf drifted into his mouth.

нэгэн навч аманд нь хийсэн оржээ.

He chewed on it and it revived him,

Гэтэл тэр навчийг идэн бие нь тэнхэрснээр

and that is how we discovered tea.

бидний мэдэх цай гэгч зүйлийг нээжээ.

Or so an ancient legend goes at least.

Магадгүй энэ зүгээр л нэг эртний домог ч байж болно.

Tea doesn't actually cure poisonings,

Цай тэгээд ч хор тайлдаггүй шүү дээ.

but the story of Shennong,

Гэхдээ Хятадын үлгэр домгийн баатар

the mythical Chinese inventor of agriculture,

тариачин Шень-нунгийн энэ түүх нь

highlights tea's importance to ancient China.

цай эртний Хятадад ямар ач холбогдолтой байсныг тодотгож өгдөг.

Archaeological evidence suggests tea was first cultivated there

Археологийн баримтаар цай анхлан тэнд

as early as 6,000 years ago,

6,000 жилийн тэртээ үүссэн гэж үздэг.

or 1,500 years before the pharaohs built the Great Pyramids of Giza.

Энэ нь Фараончууд Гизагийн агуу Пирамидыг барихаас 1,500 жилийн өмнө юм.

That original Chinese tea plant

Анхдагч Хятад цайны ургамал нь

is the same type that's grown around the world today,

одоо дэлхий дахинд ургуулж байгаатай ижил боловч

yet it was originally consumed very differently.

анхандаа маш өөр аргаар хэрэглэгддэг байжээ.

It was eaten as a vegetable or cooked with grain porridge.

Ногоо шиг идэж эсвэл үрээр зутан хийдэг байв.

Tea only shifted from food to drink 1,500 years ago

Цай 1,500 жилийн өмнө л хоолноос уух зүйл болон хувирчээ.

when people realized that a combination of heat and moisture

Хүмүүс халуун, чийгийг хослуулан

could create a complex and varied taste out of the leafy green.

энэ ногоон навчнаас баялаг, олон төрлийн амт гаргаж болохыг ойлгожээ.

After hundreds of years of variations to the preparation method,

Хэдэн зуун жилийн цай бэлтгэх туршилтын дараа

the standard became to heat tea,

тогтсон арга нь цайны навчийг хатаагаад

pack it into portable cakes,

авч явахад тохиромжтой хэлбэрээр шахаж,

grind it into powder,

нүдэж нунтаглаад

mix with hot water,

халуун устай хольсноор,

and create a beverage called muo cha, or matcha.

"мо ча" эсвэл "мача" гэж нэрлэгдэх уух зүйл бэлэн болох юм.

Matcha became so popular that a distinct Chinese tea culture emerged.

Мача нь Хятадад тусдаа цайны соёл болж хөгжтөлөө алдартай болжээ.

Цайг ном, шүлгэнд магтан дуулж,

Tea was the subject of books and poetry,

the favorite drink of emperors,

эзэн хаад таашаан ууж,

and a medium for artists.

уран бүтээлчид онгодоо хөглөх болов.

They would draw extravagant pictures in the foam of the tea,

Тэд цайны хөөсөн дээр гайхамшигтай зураг зурдаг байсан нь

very much like the espresso art you might see in coffee shops today.

одоогийн кофе дээр зураг зурах урлагтай тун төстэй.

In the 9th century during the Tang Dynasty,

9-р зууны Тан гүрний үед

a Japanese monk brought the first tea plant to Japan.

нэгэн Япон лам хамгийн анхны цайны ургамлыг Японд авч ирж байжээ.

The Japanese eventually developed their own unique rituals around tea,

Япончууд өөрийн гэсэн цайны зан үйлийг хөгжүүлснээр

leading to the creation of the Japanese tea ceremony.

Япон Цайны ёслол үүссэн байна.

And in the 14th century during the Ming Dynasty,

Мөн 14-р зууны дунд үеийн Мин улсын үед

the Chinese emperor shifted the standard

Хятадын эзэн хаан стандартыг өөрчилж,

from tea pressed into cakes to loose leaf tea.

цайны навчийг хэвэнд шахалгүй салангид хэвээр нь хадгалах болжээ.

At that point, China still held a virtual monopoly on the world's tea trees,

Тэр үед Хятад дэлхийн цайны зах зээлд ноёрхлоо тогтоосон байсан бөгөөд

making tea one of three essential Chinese export goods,

цай нь шаазан болон торгоны хамтаар Хятадын экспортын гол гурван

along with porcelain and silk.

бүтээгдэхүүнд тооцоогдож байлаа.

This gave China a great deal of power and economic influence

Цайны хэрэглээ дэлхий даяар тархах тусам Хятадын эрх мэдэл

as tea drinking spread around the world.

эдийн засгийн нөлөө улам нэмэгдсээр байв.

That spread began in earnest around the early 1600s

Цайны хэрэглээ 1600-аад оны эхэн үеэс эрчимтэй нэмэгдсэн нь

when Dutch traders brought tea to Europe in large quantities.

Голланд наймаачид Европт цайг их хэмжээгээр оруулж ирснээс үүдэлтэй.

Many credit Queen Catherine of Braganza, a Portuguese noble woman,

Олон хүмүүс Португалийн язгууртан, Брагансагийн Хатан хаан Катеринийг

for making tea popular with the English aristocracy

1661 онд хаан II Чарльзтай гэрлэснээр Английн язгууртнуудын дунд

when she married King Charles II in 1661.

цайны хэрэглээг нэвтрүүлсэн гэж үздэг.

At the time, Great Britain was in the midst of expanding its colonial influence

Тэр үед Их Британи колончлолоо тэлж,

and becoming the new dominant world power.

дэлхийн хүчирхэг гүрэн болж байлаа.

And as Great Britain grew, interest in tea spread around the world.

Их Британи томрох тусам дэлхий дахины цайны хэрэглээ нэмэгдсээр.

By 1700, tea in Europe sold for ten times the price of coffee

1700-аад он гэхэд цай кофеноос 10 дахин үнэтэй зарагдаж байсан бөгөөд

and the plant was still only grown in China.

цайн ургамлыг зөвхөн Хятадад тариалдаг хэвээр байлаа.

The tea trade was so lucrative

Цайны наймаа их ашигтай байсан тул

that the world's fastest sailboat, the clipper ship,

Өрнөдийн наймаачдын ширүүн өрсөлдөөний ачаар

was born out of intense competition between Western trading companies.

клиппер хэмээх дэлхийн хамгийн хурдан дарвуулт усан онгоц үүссэн гэдэг.

All were racing to bring their tea back to Europe first

Бүгдээрээ цайг Европт түрүүлэн хүргэж,

to maximize their profits.

орлогоо нэмэгдүүлэхийг хичээж байлаа.

At first, Britain paid for all this Chinese tea with silver.

Эхэн үед Британи Хятадаас цайг цалин мөнгөөр худалдаж авдаг байв.

When that proved too expensive,

Хэтэрхий үнэтэйг нь ойлгосон

they suggested trading tea for another substance, opium.

тэд опиум гэх өөр бодисоор төлөх санал тавив.

This triggered a public health problem within China

Ингэж ард түмэн нь хар тамхинд донтох болсноор

as people became addicted to the drug.

Хятадын нийгмийн эрүүл мэндэд асуудал тулгарлаа.

Then in 1839, a Chinese official ordered his men

1839 онд Хятадын эрх баригчид өөрийн хүмүүстээ

to destroy massive British shipments of opium

Британиас ирэх их хэмжээний хар тамхийг устгах тушаал өгсөн нь

as a statement against Britain's influence over China.

Хятад дахь Британийн нөлөөг эсэргүүцэж буйн илэрхийлэл байлаа.

This act triggered the First Opium War between the two nations.

Энэ үйлдэл нь хоёр гүрний дундах анхны хар тамхины дайныг эхлүүлжээ.

Fighting raged up and down the Chinese coast until 1842

Дайн Хятадын эргийн дагуу 1842 он хүртэл үргэлжилсэн бөгөөд

when the defeated Qing Dynasty ceded the port of Hong Kong to the British

Чин гүрэн ялагдал хүлээн, Гонконгийн боомтыг Британид өгч, худалдааг

and resumed trading on unfavorable terms.

тааламжгүй нөхцлөөр үргэлжлүүлэхийг хүлээн зөвшөөрчээ.

The war weakened China's global standing for over a century.

Энэ дайн Хятадын байр суурийг олон улсын тавцанд зуу гаран жилийн турш сулруулсан.

The British East India company also wanted to be able to grow tea themselves

Британийн Зүүн Энэтхэг компани өөрсдөө цай ургуулах боломжтой болж,

and further control the market.

зах зээлийг эзлэхийг хүсдэг болов.

So they commissioned botanist Robert Fortune

Тэгээд тэд нар ургамал судлаач Роберт Фортунд

to steal tea from China in a covert operation.

Хятадаас цай хулгайлах даалгавар өгжээ.

He disguised himself and took a perilous journey

Тэрээр дүрээ хувирган, аюултай аялалд гарч

through China's mountainous tea regions,

Хятадын уулархаг цайны бүс нутгаар явсаар

eventually smuggling tea trees and experienced tea workers

цайны мод болон туршлагатай цайны ажилчдыг нууцаар

into Darjeeling, India.

Энэтхэгийн Даржилингд авч иржээ.

From there, the plant spread further still,

Тэндээс эхлэн тэр ургамал тархсаар

helping drive tea's rapid growth as an everyday commodity.

өдөр тутмын хэрэглээний бүтээгдэхүүн болтлоо өсчээ.

Today, tea is the second most consumed beverage in the world after water,

Өнөөдөр дэлхий дахинд цай бол хэрэглээгээрээ усны дараа орох ундаа юм.

and from sugary Turkish Rize tea,

Чихэрлэг амтат Туркийн Риза цай,

to salty Tibetan butter tea,

Түвдийн давстай, сүүтэй цай гээд

there are almost as many ways of preparing the beverage

дэлхийн улс орнууд өөр өөрийн гэсэн

as there are cultures on the globe.

цай бэлтгэх аргатай байдаг байна.