Erin McKean: Go ahead, make up new words!

Erin McKean: Hãy cứ nghĩ ra nhiều từ mới!

Translator: Hong-Hanh Tran Reviewer: Nhu PHAM

I'm a lexicographer.

Tôi là một nhà từ vựng học.

I make dictionaries.

Tôi soạn từ điển.

And my job as a lexicographer

Công việc của tôi

is to try to put all the words possible into the dictionary.

là gắn xếp hết các từ có thể vào từ điển.

My job is not to decide what a word is; that is your job.

Việc của tôi không phải là quyết định từ nào;

đó là việc của các bạn.

Everybody who speaks English decides together

Bất kể ai nói tiếng Anh cũng có quyền quyết định

what's a word and what's not a word.

thế nào là một từ và thế nào là không.

Every language is just a group of people who agree to understand each other.

Ngôn ngữ là một nhóm những người đồng ý hiểu nhau.

Now, sometimes when people are trying to decide whether a word is good or bad,

Ngày nay, khi cố quyết định một từ là tốt hay xấu,

they don't really have a good reason.

người ta không thật sự có lý do rõ ràng.

So they say something like, "Because grammar!"

Họ nói đại loại như "Vì đó là ngữ pháp!”

(Laughter)

(Tiếng cười)

I don't actually really care about grammar too much -- don't tell anybody.

Tôi không quan tâm quá nhiều đến ngữ pháp – đừng nói với ai nha!

But the word "grammar," actually, there are two kinds of grammar.

Nhưng thật ra “ngữ pháp” có hai loại.

There's the kind of grammar that lives inside your brain,

Một loại ngữ pháp nằm trong đầu bạn,

and if you're a native speaker of a language

và nếu là người bản xứ

or a good speaker of a language,

hay thuần thục ngôn ngữ đó,

it's the unconscious rules that you follow when you speak that language.

đó là những nguyên tắc vô thức mà bạn áp dụng khi nói.

And this is what you learn when you learn a language as a child.

Đó là những gì bạn biết khi học ngôn ngữ lúc còn nhỏ.

And here's an example:

Và đây là một ví dụ:

This is a wug, right?

Đây là một con wug, phải không?

It's a wug.

Nó là một con wug

Now there is another one.

Bây giờ có một con nữa.

There are two of these.

Có hai con này

There are two ...

Có hai …

Audience: Wugs.

Khán giả: con wug.

Erin McKean: Exactly! You know how to make the plural of wug.

Erin McKean: Chính xác! Bạn biết cách tạo số nhiều của con wug.

That rule lives in your brain.

Quy tắc này nằm trong đầu bạn.

You never had to be taught this rule, you just understand it.

bạn không bao giờ phải học, bạn chỉ hiểu nó thôi.

This is an experiment that was invented by a professor at [Boston University]

Đây là một thử nghiệm do một giáo sư (ở Đại học Boston)

named Jean Berko Gleason back in 1958.

tên là Jean Berko Gleason nghĩ ra năm 1958.

So we've been talking about this for a long time.

Chúng ta đã nói về chuyện này lâu lắm rồi.

Now, these kinds of natural rules that exist in your brain,

Những loại quy tắc này tồn tại trong đầu bạn,

they're not like traffic laws, they're more like laws of nature.

chúng không giống luật giao thông, mà giống quy luật tự nhiên hơn.

And nobody has to remind you to obey a law of nature, right?

Chẳng ai phải nhắc bạn tuân thủ luật tự nhiên phải không?

When you leave the house in the morning, your mom doesn't say,

Khi bạn ra khỏi nhà buổi sáng, mẹ bạn không nói là:

"Hey, honey, I think it's going to be cold, take a hoodie,

"Nè, mẹ nghĩ trời sắp lạnh, nhớ mang áo trùm đầu,

don't forget to obey the law of gravity."

đừng quên tuân thủ quy luật trọng lực.”

Nobody says this.

Không ai nói vậy cả.

Now, there are other rules that are more about manners than they are about nature.

Ngày nay, có nhiều luật khác nghiêng về cách cư xử hơn là tự nhiên.

So you can think of a word as like a hat.

Bạn có thể nghĩ một từ như cái nón.

Once you know how hats work,

Khi bạn biết cái nón sử dụng làm sao,

nobody has to tell you, "Don't wear hats on your feet."

không ai phải nói với bạn, "Đừng có đội nón dưới chân.”

What they have to tell you is, "Can you wear hats inside?

Người ta chỉ nói là: “Có thể đội nói trong nhà không?

Who gets to wear a hat?

"Ai phải đội nón?"

What are the kinds of hats you get to wear?"

"Được đội loại nón nào?”

Those are more of the second kind of grammar,

Giống như loại ngữ pháp thứ nhì,

which linguists often call usage, as opposed to grammar.

mà các nhà ngữ nghĩa học thường gọi là cách sử dụng, trái với ngữ pháp.

Now, sometimes people use this kind of rules-based grammar

Đôi khi người ta dùng loại ngữ pháp dựa theo luật lệ này

to discourage people from making up words.

để ngăn cản mọi người tạo ra từ vựng.

And I think that is, well, stupid.

Tôi nghĩ điều đó thật ngu ngốc.

So, for example, people are always telling you,

Ví dụ, người ta luôn nói với bạn,

"Be creative, make new music, do art, invent things, science and technology."

"Sáng tạo, sáng tác, làm nghệ thuật, tạo nhiều thứ, khoa học và công nghệ.”

But when it comes to words, they're like,

Với từ ngữ, họ thế này:

"Don't! No. Creativity stops right here, whippersnappers. Give it a rest."

"Đừng! Sáng tạo dừng ở đây đi, kẻ quấy rối. Để nó yên.”

(Laughter)

(Tiếng cười)

But that makes no sense to me.

Điều này vô nghĩa với tôi.

Words are great. We should have more of them.

Từ ngữ thì tuyệt vời. Nên có nhiều từ ngữ hơn.

I want you to make as many new words as possible.

Tôi muốn các bạn sáng tạo càng nhiều từ càng tốt.

And I'm going to tell you six ways that you can use to make new words in English.

Và tôi sẽ chỉ bạn sáu cách để tạo từ mới trong tiếng Anh.

The first way is the simplest way.

Cách thứ nhất là cách đơn giản nhất.

Basically, steal them from other languages.

Chủ yếu là ăn cắp từ ngôn ngữ khác.

["Go rob other people"] (Laughter)

["Đi cướp người khác"] (Tiếng cười)

Linguists call this borrowing,

Nhà ngôn ngữ học gọi đó là vay mượn,

but we never give the words back , so I'm just going to be honest

nhưng vì ta không bao giờ trả lại, nên tôi chỉ thành thật

and call it stealing.

gọi đó là ăn cắp.

We usually take words for things that we like, like delicious food.

Ta thường "chôm" từ về những thứ yêu thích chẳng hạn như đồ ăn ngon.

We took "kumquat" from Chinese, we took "caramel" from French.

Ta lấy “kumquat” từ tiếng Trung Quốc, "caramel" từ tiếng Pháp.

We also take words for cool things like "ninja," right?

Ta cũng lấy từ cho những thứ độc đáo như “ninja”

We took that from Japanese,

từ tiếng Nhật,

which is kind of a cool trick because ninjas are hard to steal from.

một mẹo hay bởi vì rất khó để ăn cắp từ ninja.

(Laughter)

(Tiếng cười)

So another way that you can make words in English

Cách khác để tạo từ trong tiếng Anh là

is by squishing two other English words together.

nhét hai từ lại với nhau.

This is called compounding.

Gọi là ghép từ.

Words in English are like Lego:

Từ tiếng Anh như đồ chơi Lego:

If you use enough force, you can put any two of them together.

Dùng đủ lực, bạn có thể gắn hai cái lại với nhau.

(Laughter)

(Tiếng cười)

We do this all the time in English:

Chúng ta làm vậy hoài:

Words like "heartbroken," "bookworm," "sandcastle" all are compounds.

Những từ như “heartbroken,” “bookworm,” “sandcastle” là những từ ghép.

So go ahead and make words like "duckface," just don't make duckface.

Cứ làm và tạo từ như “duckface" (chu miệng) chứ đừng làm mặt vịt.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Another way that you can make words in English is kind of like compounding,

Một cách khác để tạo từ trong tiếng Anh tương tự với ghép từ

but instead you use so much force when you squish the words together

nhưng thay vì dùng thật nhiều lực để ghép từ vào với nhau

that some parts fall off.

khiến một vài bộ phận rơi ra.

So these are blend words,

thì đây là pha trộn chúng,

like "brunch" is a blend of "breakfast" and "lunch."

như “brunch” là sự pha trộn giữa ”breakfast” và “lunch.”

"Motel" is a blend of "motor" and "hotel."

“Motel” pha trộn giữa “motor” và “hotel.”

Who here knew that "motel" was a blend word?

Ai ở đây biết rằng “motel” là một từ pha?

Yeah, that word is so old in English

Vâng, từ đó có từ rất lâu

that lots of people don't know that there are parts missing.

đến nỗi nhiều người không biết còn có nhiều phần bị thiếu

"Edutainment" is a blend of "education" and "entertainment."

“Edutainment” là sự pha trộn giữa “education” và “enterteinment".

And of course, "electrocute" is a blend of "electric" and "execute."

Và, “electrocute” là pha trộn giữa “electric” và “execute."

(Laughter)

(Tiếng cười)

You can also make words by changing how they operate.

Bạn cũng có thể tạo từ bằng việc đổi vai trò của chúng.

This is called functional shift.

Gọi là chuyển đổi chức năng.

You take a word that acts as one part of speech,

Bạn lấy một từ đóng vai trò ngữ pháp này,

and you change it into another part of speech.

chuyển nó sang vai trò ngữ pháp khác.

Okay, who here knew that "friend" hasn't always been a verb?

Có ai ở đây biết từ "friend” không nhất thiết phải luôn là động từ?

"Friend" used to be noun and then we verbed it.

“Friend” từng là một danh từ và rồi chúng ta động từ hóa nó.

Almost any word in English can be verbed.

Hầu như bất cứ từ nào trong tiếng Anh cũng có thể được động từ hóa.

You can also take adjectives and make them into nouns.

Bạn cũng có thể chuyển tính từ thành danh từ.

"Commercial" used to be an adjective and now it's a noun.

“Commercial” từng là một tính từ và giờ nó là danh từ.

And of course, you can "green" things.

Dĩ nhiên, bạn có thể “green" (làm xanh) nhiều thứ.

Another way to make words in English is back-formation.

Một cách tạo từ ngữ nữa trong tiếng Anh là tạo ngược.

You can take a word and you can kind of squish it down a little bit.

Bạn có thể lấy một từ và ép nó lại một chút.

So for example, in English we had the word "editor" before we had the word "edit."

Ví dụ, trong tiếng Anh, chúng ta có từ “editor” trước khi có từ “edit.”

"Edit" was formed from "editor."

“Edit” được tạo từ chữ “editor.”

Sometimes these back-formations sound a little silly:

đôi khi cách tạo ngược này nghe hơi tức cười:

Bulldozers bulldoze, butlers butle and burglers burgle.

Bulldozers rồi bulldoze, butlers rồi có butle, và rồi burglers sinh ra burgle.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Another way to make words in English

Cách nữa để tạo từ ngữ trong tiếng Anh

is to take the first letters of something and squish them together.

là lấy các chữ cái đầu tiên rồi ghép chúng lại với nhau.

So National Aeronautics and Space Administration becomes NASA.

National Aeronautics and Space Administration trở thành NASA.

And of course you can do this with anything, OMG!

Và dĩ nhiên bạn có thể tạo với bất cứ thứ gì, OMG (Oh my God)!

So it doesn't matter how silly the words are.

Không thành vấn đề gì khi chúng nghe thật tức cười.

They can be really good words of English.

Chúng vẫn có thể là những từ tiếng Anh hay.

"Absquatulate" is a perfectly good word of English.

“Absquatulate (biến đi với cái gì hay ai đó)" là một từ tiếng Anh hoàn hảo.

"Mugwump" is a perfectly good word of English.

“Mugwump (người trung lập chính trị)" là từ tiếng Anh hoàn hảo.

So the words don't have have to sound normal, they can sound really silly.

Từ ngữ không cần phải bình thường, chúng có thể nghe thật tức cười.

Why should you make words?

Tại sao nên tạo từ ngữ?

You should make words because every word

Bởi vì mỗi một từ

is a chance to express your idea and get your meaning across.

là một cơ hội diễn tả và gói trọn điều mà bạn muốn nói.

And new words grab people's attention.

Và từ ngữ mới thu hút sự chú ý của người khác.

They get people to focus on what you're saying

Chúng khiến người khác chú ý đến những gì bạn nói

and that gives you a better chance to get your meaning across.

và cho bạn một cơ hội tốt hơn để diễn đạt ý trọn vẹn.

A lot of people on this stage today have said,

Nhiều người trong khán phòng hôm nay nói:

"In the future, you can do this,

“Tương lai, bạn có thể làm điều đó,

you can help with this, you can help us explore, you can help us invent."

giúp nó, giúp chúng tôi khám phá, giúp chúng tôi sáng tạo.”

You can make a new word right now.

Bạn có thể tạo từ mới ngay tại đây.

English has no age limit.

Tiếng Anh không có giới hạn tuổi.

Go ahead, start making words today,

Làm đi, hãy tạo từ ngữ ngay hôm nay,

send them to me, and I will put them in my online dictionary, Wordnik.

gửi chúng cho tôi, và tôi sẽ để lên từ điển trực tuyến, Wordnik của tôi.

Thank you so much.

Cảm ơn rất nhiều.

(Applause)

(Tiếng vỗ tay)