Erin McKean: Go ahead, make up new words!

Translator: Musa Afandiyev Reviewer: Gulchin Taghiyeva

I'm a lexicographer.

Mən leksikoqrafam.

I make dictionaries.

Lüğətlər hazırlayıram.

And my job as a lexicographer

Bir leksikoqraf kimi mənim işim

is to try to put all the words possible into the dictionary.

mümkün olan bütün sözləri lüğətə salmaqdır.

My job is not to decide what a word is; that is your job.

Nəyin söz olduğunu düşünmək mənim işim deyil: bu sizin işinizdir.

Everybody who speaks English decides together

İngiliscə danışan hər kəs

what's a word and what's not a word.

nəyin söz olduğuna və nəyin olmadığına birlikdə qərar verir.

Every language is just a group of people who agree to understand each other.

Hər dil bir-birini başa düşdüyüylə razılaşan insanların birliyidir.

Now, sometimes when people are trying to decide whether a word is good or bad,

Bəzən insanlar sözün yaxşı, yoxsa pis olduğuna qərar vermək istəyəndə

they don't really have a good reason.

onların həqiqətən də əsaslı səbəbləri olmur.

So they say something like, "Because grammar!"

Onlar "qrammatik olaraq səhvdir!" deyirlər.

(Laughter)

(Gülüş)

I don't actually really care about grammar too much -- don't tell anybody.

Düzü, heç kəsə deməyin, amma qrammatikanın mənim üçün elə də təvafütü yoxdur.

But the word "grammar," actually, there are two kinds of grammar.

Amma "qrammatika" deyəndə, bu iki mənaya gəlir.

There's the kind of grammar that lives inside your brain,

Biri var beyninizdə yaşayan qrammatika.

and if you're a native speaker of a language

Və əgər bu sizin ana dilinizdirsə,

or a good speaker of a language,

ya da həmin dildə çox yaxşı danışırsınızsa

it's the unconscious rules that you follow when you speak that language.

o dildə danışanda instinktiv qaydaları izləyirsiniz.

And this is what you learn when you learn a language as a child.

Və siz bunu hələ uşaq olanda öyrənirsiniz.

And here's an example:

Misal üçün:

This is a wug, right?

Bu "vaq"dır, düzdür?

It's a wug.

Bu "vaq"dır.

Now there is another one.

İndi başqa biri də gəldi.

There are two of these.

Onlar iki dənədirlər.

There are two ...

Onlar ...

Audience: Wugs.

Tamaşaçılar: "Vaq"lardır.

Erin McKean: Exactly! You know how to make the plural of wug.

Erin Makkin: Tamamilə! Siz "vaq"ları cəmdə işlədə bilirsiniz.

That rule lives in your brain.

Bu qayda sizin beyninizdədir.

You never had to be taught this rule, you just understand it.

Bu qayda sizə öyrədilməyib, siz bunu sadəcə başa düşürsünüz.

This is an experiment that was invented by a professor at [Boston University]

Bu təcrübə Boston Universitetində Cin Berko Qlison

named Jean Berko Gleason back in 1958.

adlı bir professor tərəfindən 1958-ci ildə aparılıb.

So we've been talking about this for a long time.

Biz bu haqda hələ çox danışacağıq.

Now, these kinds of natural rules that exist in your brain,

Beyninizdəki bu anadangəlmə qaydalar

they're not like traffic laws, they're more like laws of nature.

yol hərəkəti qaydaları kimi deyillər, heç təbiətin qanunlarına da oxşamırlar.

And nobody has to remind you to obey a law of nature, right?

Və heç kəs də təbiət qanunlarına tabe olmağı sizə xatırlatmamalıdır, düzdür?

When you leave the house in the morning, your mom doesn't say,

Səhər evdən çıxanda ananız demir ki,

"Hey, honey, I think it's going to be cold, take a hoodie,

"Əzizim, görünür bu gün soyuq olacaq, kapüşonunu götür,

don't forget to obey the law of gravity."

ağırlıq qüvvəsinə tabe olmağı da unutma."

Nobody says this.

Heç kəs belə demir.

Now, there are other rules that are more about manners than they are about nature.

Amma təbiətdən daha çox ədəb-ərkanla bağlı qaydalar da var.

So you can think of a word as like a hat.

İndi "şlyapa" sözünü fikirləşin.

Once you know how hats work,

Siz şlyapanın nə işə yaradığını biləndən sonra

nobody has to tell you, "Don't wear hats on your feet."

heç kəs sizə deyə bilməz ki, şlyapanı ayağına keçirmə.

What they have to tell you is, "Can you wear hats inside?

Onlar sizə içəridə şlyapanı qoya biləcəyinizi,

Who gets to wear a hat?

şlyapanı kimin qoymalı olduğunu,

What are the kinds of hats you get to wear?"

sizin nə cür şlyapa qoymalı olduğunuzu deyə bilərlər.

Those are more of the second kind of grammar,

Bu da qrammatikanın ikinci növüdür.

which linguists often call usage, as opposed to grammar.

Dilçilər çox vaxt onu qrammatikadan daha çox "vərdiş" adlandırırlar.

Now, sometimes people use this kind of rules-based grammar

Bəzən insanlar qrammatikanın qaydalarını

to discourage people from making up words.

söz yaradan insanları ruhdan salarkən əsas gətirirlər.

And I think that is, well, stupid.

Məncə bu səfehlikdir.

So, for example, people are always telling you,

Misal üçün, insanlar sizə həmişə deyir ki,

"Be creative, make new music, do art, invent things, science and technology."

yaradıcı ol, yeni mahnılar yarat, incəsənətlə məşğul ol, yeni şeylər, elm və texnologiya kəşf et.

But when it comes to words, they're like,

Amma sözlərə sıra gələndə onlar deyirlər:

"Don't! No. Creativity stops right here, whippersnappers. Give it a rest."

"Eləmə! Yox. Yaradıcılığa son verin, gədə-güdələr. Əl çəkin dildən."

(Laughter)

(Gülüş)

But that makes no sense to me.

Mən bunu başa düşə bilmirəm.

Words are great. We should have more of them.

Sözlər möhtəşəm şeylərdir. Onlardan daha çox olmalıdır.

I want you to make as many new words as possible.

Mən sizin mümkün olduğu qədər daha çox yeni söz yaratmağınızı istəyirəm.

And I'm going to tell you six ways that you can use to make new words in English.

Sizə ingilis dilində yeni söz yaratmaq üçün 6 yol deyəcəm.

The first way is the simplest way.

Birinci yol ən sadəsidir.

Basically, steal them from other languages.

Sadə desəm, başqa dillərdən oğurlayın.

["Go rob other people"] (Laughter)

["Gedin başqalarını qarət edin"] (Gülüş)

Linguists call this borrowing,

Dilçilər buna iqtibas etmək deyir,

but we never give the words back , so I'm just going to be honest

amma biz sözü geri qaytarmırıq deyə mən ədalətli olub

and call it stealing.

bunu oğurluq adlandırıram.

We usually take words for things that we like, like delicious food.

Biz adətən ləzzətli yeməklər kimi xoşladığımız şeylərlə bağlı sözləri götürürük.

We took "kumquat" from Chinese, we took "caramel" from French.

Çincədən "kumquat"ı götürmüşük, fransız dilindən "caramel"i.

We also take words for cool things like "ninja," right?

Həmçinin "ninja" kimi təmkinli sözləri də götürürük, düzdü?

We took that from Japanese,

Yapon dilindən götürmüşük.

which is kind of a cool trick because ninjas are hard to steal from.

Ninjalardan oğurlamaq çətindir deyə bu kələk həm də xoşumuza gəlir.

(Laughter)

(Gülüş)

So another way that you can make words in English

İngilis dilində söz yaratmağın bir başqa yolu da

is by squishing two other English words together.

iki ingiliscə sözü bir-birinə vurmaqdır.

This is called compounding.

Bu mürəkkəb söz yaratmaq adlanır.

Words in English are like Lego:

İngiliscədəki sözlər leqo kimidir:

If you use enough force, you can put any two of them together.

Əgər kifayət qədər güc sərf etsəniz istənilən iki sözü birləşdirə bilərsiniz.

(Laughter)

(Gülüş)

We do this all the time in English:

İngilis dilində biz bunu həmişə edirik:

Words like "heartbroken," "bookworm," "sandcastle" all are compounds.

"Ürəkparçalayan", "kitabqurdu", "qum-qalası" mürəkkəb sözlərdir.

So go ahead and make words like "duckface," just don't make duckface.

Davam edin və "ördəksifət" kimi sözlər yaradın, amma sifətinizi ördək kimi etməyin.

(Laughter)

(Gülüş)

Another way that you can make words in English is kind of like compounding,

İngiliscədə söz yaratmağın digər yolu da mürəkkəb söz yaratmağa oxşayır,

but instead you use so much force when you squish the words together

amma güc işlədib sözləri birləşdirəndə

that some parts fall off.

onların bəzi hissəsi itir.

So these are blend words,

Bunlar kontaminasiyalardır,

like "brunch" is a blend of "breakfast" and "lunch."

məsələn "branç" sözü "brekfest" və "lanç" sözlərinin kontaminasiyasıdır.

"Motel" is a blend of "motor" and "hotel."

"Motel" sözü də "motor" və "otel" sözünün.

Who here knew that "motel" was a blend word?

"Motel"in kontaminasiya olduğunu kim bilirdi?

Yeah, that word is so old in English

Bəli, bu söz ingiliscədə çoxdan var

that lots of people don't know that there are parts missing.

amma çox insan bəzi hissələrin çatışmadığını bilmir.

"Edutainment" is a blend of "education" and "entertainment."

"Əylənərəköyrənmək" sözü "öyrənmək" və "əylənmək" sözlərinin birləşməsidir.

And of course, "electrocute" is a blend of "electric" and "execute."

Və əlbəttə "elektroedam" sözü də "elektrik" və "edam" sözlərinin.

(Laughter)

(Gülüş)

You can also make words by changing how they operate.

Bundan əlavə siz sözlərin istifadəsini dəyişməklə yeni sözlər yarada bilərsiniz.

This is called functional shift.

Bu funskional dəyişiklik adlanır.

You take a word that acts as one part of speech,

Siz bir nitq hissəsində olan sözü götürürsünüz

and you change it into another part of speech.

və onu digərində işlədirsiniz.

Okay, who here knew that "friend" hasn't always been a verb?

Yaxşı, kim bilirdi ki, "dost" sözünün əvvəllər feil forması olmayıb?

"Friend" used to be noun and then we verbed it.

"Dost" sözü isim kimi işlənirdi və sonra ondan feil düzəltdik.

Almost any word in English can be verbed.

Demək olar, ingiliscədəki hər sözü feilləşdirmək mümkündür.

You can also take adjectives and make them into nouns.

Siz həmçinin sifətləri isim edə bilərsiniz.

"Commercial" used to be an adjective and now it's a noun.

"Kommersial" sözü əvvəlllər sifət olsa da, indi isimdir.

And of course, you can "green" things.

Və əlbəttə, siz əşyaları yaşıllaşdıra bilərsiniz.

Another way to make words in English is back-formation.

İngilis dilində söz yaratmağın bir başqa yolu da geri-törəmədir.

You can take a word and you can kind of squish it down a little bit.

Siz sözü götürüb, elə bil, azca aşağı çəkirsiz.

So for example, in English we had the word "editor" before we had the word "edit."

Məsələn, ingilis dilində "redaktor" sözü "redaktə" sözündən daha əvvəl var.

"Edit" was formed from "editor."

"Redaktə" sözü "redaktor"dan törəyib.

Sometimes these back-formations sound a little silly:

Hərdən geriyə-törəmələr bir az axmaq səslənir:

Bulldozers bulldoze, butlers butle and burglers burgle.

Buldozerlər buldoz edir, eşik ağaları ağalıq edir, evyaranlar yarır.

(Laughter)

(Gülüş)

Another way to make words in English

İngiliscədə söz yaratmağın başqa yolu

is to take the first letters of something and squish them together.

nələrinsə ilk hərflərini götürmək və hamsını birləşdirməkdir.

So National Aeronautics and Space Administration becomes NASA.

National Aeronautics and Space Administration (Milli Aeronavtika və Kosmos İdarəsi) olur NASA.

And of course you can do this with anything, OMG!

Bunu siz hər şeyə tətbiq edə bilərsiniz, məsənlən, OMG!

So it doesn't matter how silly the words are.

Sözlər nə qədər axmaq olur olsun.

They can be really good words of English.

Onlar ingilis dili üçün həqiqətən də yaxşı sözlər ola bilər.

"Absquatulate" is a perfectly good word of English.

"Absquatulate" (aradan çıxmaq) ingiliscədəki yaxşı sözlərindəndir.

"Mugwump" is a perfectly good word of English.

"Mugwump" (müstəqil) də ingiliscədəki yaxşı sözlərdəndir.

So the words don't have have to sound normal, they can sound really silly.

Sözlər normal səslənməlidi deyə bir qayda yoxdur, onlar axmaq də səslənə bilər.

Why should you make words?

Niyə söz yaratmalısınız?

You should make words because every word

Ona görə yaratmalısınız ki, hər söz

is a chance to express your idea and get your meaning across.

fikirlənizi ifadə etmək üçün bir imkandır və mənanı bu yolla ötürürsünüz.

And new words grab people's attention.

Və yeni sözlər insanların diqqətini çəkir.

They get people to focus on what you're saying

Onların sayəsində insanlar dediklərinizə fikir verir

and that gives you a better chance to get your meaning across.

və bu mahiyyəti çatdırmaq üçün daha çox imkan yaradır.

A lot of people on this stage today have said,

Bu gün bu səhnədə bir çox insan dedi:

"In the future, you can do this,

"Gələcəkdə siz bunu edə bilərsiniz,

you can help with this, you can help us explore, you can help us invent."

bunun köməyiylə edə bilərsiniz, siz bizə tətqiqatda, ixtirada kömək edə bilərsiniz."

You can make a new word right now.

Yeni söz yaratmağa elə indi başlaya bilərsiniz.

English has no age limit.

İngilis dilinin yaş məhdudiyyəti yoxdur.

Go ahead, start making words today,

Başlayın, elə bu gün yeni sözlər yaradın,

send them to me, and I will put them in my online dictionary, Wordnik.

onları mənə göndərin və mən onları onlayn lüğətimə - Wordnik-ə yerləşdirəcəm.

Thank you so much.

Çox sağ olun.

(Applause)

(Alqış)