Tan Le: My immigration story

Tan Le: Câu chuyện nhập cư của tôi

Translator: Lien Hoang Reviewer: Van Pham

How can I speak in 10 minutes

Làm sao tôi có thể trình bày trong 10 phút

about the bonds of women over three generations,

về sợi dây liên kết những người phụ nữ qua ba thế hệ,

about how the astonishing strength of those bonds

về việc làm thế nào những sợi dây mạnh mẽ đáng kinh ngạc ấy

took hold in the life of a four-year-old girl

đã níu chặt lấy cuộc sống

của một cô bé bốn tuổi

huddled with her young sister, her mother and her grandmother

co quắp với đứa em gái nhỏ của cô bé,

với mẹ và bà

trong suốt năm ngày đêm

for five days and nights in a small boat in the China Sea

trên con thuyền nhỏ lênh đênh trên Biển Đông

hơn 30 năm trước,

more than 30 years ago.

Bonds that took hold in the life of that small girl

những sợi dây liên kết đã níu lấy cuộc đời cô bé ấy

và không bao giờ rời đi --

and never let go --

that small girl now living in San Francisco

cô bé ấy giờ sống ở San Francisco

và đang nói chuyện với các bạn hôm nay?

and speaking to you today.

Câu chuyện này chưa kết thúc.

This is not a finished story.

It is a jigsaw puzzle still being put together.

Nó là một trò chơi ghép hình vẫn đang được xếp.

Hãy để tôi kể cho các bạn về vài mảnh ghép nhé.

Let me tell you about some of the pieces.

Hãy tưởng tượng mảnh đầu tiên:

Imagine the first piece: a man burning his life's work.

một người đàn ông đốt cháy sự nghiệp cả đời mình.

He is a poet, a playwright,

Ông là nhà thơ, nhà viết kịch,

một người mà cả cuộc đời

a man whose whole life

had been balanced on the single hope of his country's unity and freedom.

chênh vênh trên tia hi vọng duy nhất

rằng đất nước ông sẽ độc lập tự do.

Imagine him as the communists enter Saigon --

Hãy tưởng tượng ông, một người cộng sản tiến vào Sài Gòn,

confronting the fact that his life had been a complete waste.

đối diện sự thật

rằng cả cuộc đời ông đã phí hoài.

Words, for so long his friends, now mocked him.

Ngôn từ, qua bao năm tháng là bạn đồng hành với ông, giờ quay ra chế giễu ông.

Ông rút lui vào yên lặng.

He retreated into silence.

He died broken by history.

Ông qua đời, bị lịch sử quật ngã.

He is my grandfather.

Ông là ông của tôi.

Tôi chưa bao giờ gặp ông ngoài đời.

I never knew him in real life.

Nhưng cuộc đời ta nhiều hơn những gì ta lưu trong kí ức nhiều.

But our lives are much more than our memories.

My grandmother never let me forget his life.

Bà tôi chưa bao giờ cho phép tôi quên cuộc đời của ông.

My duty was not to allow it to have been in vain,

Nhiệm vụ của tôi là không để cuộc đời ấy qua trong vô vọng,

và bài học của tôi là nhận ra

and my lesson was to learn that, yes, history tried to crush us,

rằng, vâng, lịch sử đã cố quật ngã chúng tôi,

but we endured.

nhưng chúng tôi đã chịu đựng được.

Mảnh ghép tiếp theo của tấm hình

The next piece of the jigsaw is of a boat in the early dawn

là một con thuyền trong sớm hoàng hôn

slipping silently out to sea.

lặng lẽ trườn ra biển.

Mẹ tôi, Mai, mới 18 tuổi

My mother, Mai, was 18 when her father died --

khi ba của mẹ mất --

already in an arranged marriage,

đã lập gia đình, một cuộc hôn nhân sắp đặt trước,

already with two small girls.

đã có hai cô con gái nhỏ.

For her, life had distilled itself into one task:

Với mẹ, cuộc đời cô đọng vào nhiệm vụ duy nhất:

để gia đình mẹ trốn thoát

the escape of her family and a new life in Australia.

và bắt đầu cuộc sống mới ở Úc.

It was inconceivable to her that she would not succeed.

Mẹ không bao giờ chấp nhận được

là mẹ sẽ không thành công.

So after a four-year saga that defies fiction,

Thế là sau bốn năm, một trường thiên đằng đẵng hơn cả trong truyện,

a boat slipped out to sea disguised as a fishing vessel.

một chiếc thuyền trườn ra biển

ngụy trang là thuyền đánh cá.

All the adults knew the risks.

Tất cả những người lớn đều biết các rủi ro.

The greatest fear was of pirates, rape and death.

Nỗi sợ hãi lớn nhất là cướp biển,

nạn cưỡng hiếp, và cái chết.

Như hầu hết người lớn trên thuyền,

Like most adults on the boat,

mẹ tôi mang theo một chai thuốc độc nhỏ.

my mother carried a small bottle of poison.

If we were captured, first my sister and I,

Nếu chúng tôi bị bắt, đầu tiên là em tôi và tôi,

rồi mẹ và bà sẽ uống.

then she and my grandmother would drink.

My first memories are from the boat --

Kí ức sớm nhất tôi nhớ được là từ cái thuyền --

tiếng động cơ đều đều,

the steady beat of the engine,

mạn tiền con thuyền chìm vào mỗi đợt sóng,

the bow dipping into each wave,

chân trời mênh mông trống trải.

the vast and empty horizon.

Tôi không nhớ lũ cướp biến đã đến rất nhiều lần,

I don't remember the pirates who came many times,

but were bluffed by the bravado of the men on our boat,

nhưng bị lừa bỏ đi bởi sự dũng càm

của những người đàn ông trên thuyền,

or the engine dying and failing to start for six hours.

hay là khi máy tàu bị chết

và không khởi động được trong suốt sáu tiếng đồng hồ.

But I do remember the lights on the oil rig off the Malaysian coast

Nhưng tôi nhớ được ánh đèn từ giàn khoan dầu

ngoài bờ biển Malaysia

và một anh thanh niên đã quỵ ngã rồi qua đời,

and the young man who collapsed and died,

the journey's end too much for him,

cái kết của cuộc hành trình là quá sức chịu đựng với anh,

và quả táo đầu tiên tôi được nếm,

and the first apple I tasted, given to me by the men on the rig.

quả táo mà công nhân trên giàn khoan dầu cho tôi,

No apple has ever tasted the same.

Không có quả táo nào ngon được đến thế.

Sau ba tháng trong trại tị nạn tập trung,

After three months in a refugee camp, we landed in Melbourne.

chúng tôi đặt chân tới Melbourne.

Và mảnh ghép tiếp theo của bức tranh

And the next piece of the jigsaw is about four women

là về bốn người phụ nữ, ba thế hệ

across three generations shaping a new life together.

cùng nhau định hình cuộc sống mới.

Chúng tôi định cư ở Footscray,

We settled in Footscray,

vùng ngoại ô cho dân lao động

a working-class suburb whose demographic is layers of immigrants.

trong đó dân số là các tầng lớp người nhập cư.

Unlike the settled middle-class suburbs, whose existence I was oblivious of,

Không như những vùng ngoại ô ổn định cho giai cấp trung lưu,

mà tôi không hề biết là có tồn tại,

chẳng có tí quyền lợi nào ở Footscray.

there was no sense of entitlement in Footscray.

Mùi từ các cửa hàng đến từ khắp thế giới.

The smells from shop doors were from the rest of the world.

Và những mảnh tiếng Anh đứt quãng

And the snippets of halting English

trong cuộc hội thoại giữa những con người

were exchanged between people who had one thing in common:

có duy một điểm chung,

They were starting again.

họ đang bắt đầu lại từ đầu.

My mother worked on farms,

Mẹ tôi làm việc trong trang trại,

then on a car assembly line,

rồi trong dây chuyền sản xuất ô tô,

working six days, double shifts.

làm việc tuần sáu ngày, hai ca.

Thế mà mẹ vẫn kiếm ra thời gian học tiếng Anh

Somehow, she found time to study English

and gain IT qualifications.

và lấy bằng công nghệ thông tin.

Chúng tôi rất nghèo.

We were poor.

Từng đồng tiền đều được cân nhắc

All the dollars were allocated

và tiền học thêm tiếng Anh và toán

and extra tuition in English and mathematics was budgeted for

được đặt riêng ra

regardless of what missed out,

bất kể việc khoản nào phải trừ bớt đi,

which was usually new clothes;

thường thì đó là quần áo mới;

quần áo chúng tôi lúc nào cũng là đồ cũ.

they were always secondhand.

Hai đôi tất để đi học,

Two pairs of stockings for school,

each to hide the holes in the other.

mỗi đôi để che lỗ thủng trên đôi kia.

Một bộ đồng phục dài tới mắt cá,

A school uniform down to the ankles, because it had to last for six years.

vì phải dành mặc đến sáu năm.

Thỉnh thoảng, dù ít, tôi nghe thấy tràng chế giễu xé lòng

And there were rare but searing chants of "slit-eye"

"đồ mắt hí"

và thỉnh thoảng có hình vẽ trên tường:

and the occasional graffiti:

"Asian, go home."

"Lũ châu Á, cút về nhà."

Go home to where?

Về nhà ở đâu?

Có chút gì cứng lại trong tôi.

Something stiffened inside me.

There was a gathering of resolve and a quiet voice saying,

Niềm quyết tâm tụ lại

và một giọng lặng lẽ nói, "Tôi sẽ đi vòng qua mọi trở ngại."

"I will bypass you."

Mẹ tôi, em gái và tôi

My mother, my sister and I slept in the same bed.

ngủ chung trên một chiếc giường.

My mother was exhausted each night,

Mẹ tôi tối nào cũng kiệt sức,

nhưng chúng tôi kể cho nhau nghe chuyện trong ngày

but we told one another about our day

và nghe tiếng bà tôi

and listened to the movements of my grandmother around the house.

đi lại quanh nhà.

Mẹ tôi bị bao nhiêu ác mộng

My mother suffered from nightmares, all about the boat.

về chiếc thuyền.

And my job was to stay awake until her nightmares came

Nhiệm vụ của tôi là thức đến khi mẹ bị ác mộng hành hạ

so I could wake her.

để gọi mẹ dậy.

Mẹ mở cửa hàng máy tính

She opened a computer store,

rồi học nghề chuyên viên thẩm mĩ

then studied to be a beautician and opened another business.

và mở một cơ sở kinh doanh khác.

And the women came with their stories

Và rồi bao người phụ nữ đến kể câu chuyện của họ

about men who could not make the transition,

về những gã đàn ông không thể hòa nhập với cuộc sống mới,

giận dữ và cứng nhắc,

angry and inflexible,

and troubled children caught between two worlds.

và những đứa trẻ bấn loạn giữa hai thế giới.

Chúng tôi kiếm tìm trợ cấp và những nhà tài trợ.

Grants and sponsors were sought.

Centers were established.

Các trung tâm được thành lập.

Tôi sống trong hai thế giới song song.

I lived in parallel worlds.

Trong một thế giới, tôi là học sinh gốc Á điển hình,

In one, I was the classic Asian student,

relentless in the demands that I made on myself.

đòi hỏi khắc nghiệt từ chính mình.

In the other, I was enmeshed in lives that were precarious,

Trong thế giới kia, tôi vướng mắc trong những mảnh đời bấp bênh,

tragically scarred by violence, drug abuse and isolation.

bị tổn thương bi thảm vì bạo lực,

nghiện ngập và cô quạnh.

But so many over the years were helped.

Nhưng qua năm tháng rất nhiều em đã được giúp đỡ.

Và vì công tác đó, khi tôi là sinh viên luật năm cuối,

And for that work, when I was a final-year law student,

I was chosen as the Young Australian of the Year.

tôi được bầu là Thanh niên Úc của năm.

And I was catapulted from one piece of the jigsaw to another,

Và tôi bị phóng

từ mảnh ghép xếp hình này sang mảnh khác,

and their edges didn't fit.

nhưng chúng không ghép vừa với nhau.

Tan Le, cư dân vô danh ở khu Footscray,

Tan Le, anonymous Footscray resident,

giờ là Tan Le, người tị nạn và hoạt động xã hội,

was now Tan Le, refugee and social activist,

invited to speak in venues she had never heard of

được mời nói chuyện ở các địa điểm cô chưa bao giờ nghe tới

được mời vào những nhà mà cô chưa bao giờ tưởng tượng được

and into homes whose existence she could never have imagined.

là có tồn tại.

Tôi không biết các qui trình.

I didn't know the protocols.

Tôi không biết cách dùng thìa dĩa.

I didn't know how to use the cutlery.

Tôi không biết nói chuyện về rượu.

I didn't know how to talk about wine.

I didn't know how to talk about anything.

Tôi không biết nói về cái gì hết.

I wanted to retreat to the routines and comfort

Tôi muốn rút về cái lề thói hàng ngày và sự dễ chịu

of life in an unsung suburb --

của cuộc sống trong khu ngoại ô không ai hay biết --

a grandmother, a mother and two daughters

người bà, người mẹ và hai con gái

ending each day as they had for almost 20 years,

kết thúc mỗi ngày như bao ngày trong suốt 20 năm,

kể cho nhau nghe chuyện trong ngày

telling one another the story of their day

rồi thiếp ngủ,

and falling asleep, the three of us still in the same bed.

ba người chúng tôi vẫn chung một giường.

Tôi bảo mẹ là tôi không thể làm được.

I told my mother I couldn't do it.

She reminded me that I was now the same age she had been

Mẹ nhắc tôi là bấy giờ tôi cũng bằng tuổi mẹ

khi chúng tôi lên thuyền.

when we boarded the boat.

"No" had never been an option.

Nói 'không' chưa bao giờ là một lựa chọn.

"Cứ làm đi," mẹ nói,

"Just do it," she said,

"and don't be what you're not."

"và đừng cố trở thành người khác."

So I spoke out on youth unemployment and education

Thế là tôi nói về nạn thanh niên thất nghiệp và giáo dục,

and the neglect of the marginalized and disenfranchised.

và về những người bị xã hội cách li, bị mất quyền lợi và bỏ rơi.

Và tôi càng nói thật lòng,

And the more candidly I spoke, the more I was asked to speak.

tôi càng được mời nói nhiều.

Tôi gặp những người từ mọi tầng lớp xã hội,

I met people from all walks of life,

so many of them doing the thing they loved,

rất nhiều người đang làm việc họ yêu thích,

sống tại ranh giới của cơ hội.

living on the frontiers of possibility.

And even though I finished my degree,

Và dù tôi tốt nghiệp,

I realized I could not settle into a career in law.

tội nhận ra rằng tôi không thể yên phận trong nghề luật.

There had to be another piece of the jigsaw.

Bức xếp hình cần một mảnh nữa.

Và cùng lúc tôi nhận ra

And I realized, at the same time,

that it is OK to be an outsider,

rằng làm kẻ ngoại đạo cũng được thội,

người mới đến,

a recent arrival,

new on the scene --

mới hiện diện --

and not just OK,

và không chỉ là được thôi,

but something to be thankful for,

mà là một điều ta cần biết ơn,

perhaps a gift from the boat.

có thể là một món quà từ chiếc thuyền.

Because being an insider can so easily mean collapsing the horizons,

Bời vì làm người đứng phía trong

có thể dễ bị thu hẹp tầm nhìn,

có thể dễ dàng

can so easily mean accepting the presumptions of your province.

chấp nhận những định kiến trong khu vực của bạn.

Giờ đây tôi đã bước ra ngoài 'vùng an toàn' của mình đủ

I have stepped outside my comfort zone enough now

to know that, yes, the world does fall apart,

đẻ biết rằng, vâng, thế giới có thể sụp đổ

nhưng không theo cách bạn sợ hãi đâu.

but not in the way that you fear.

Possibilities that would not have been allowed

Những khả năng mà trước đây sẽ không được cho phép

được khuyến khích rất nhiều.

were outrageously encouraged.

Có một nguồn năng lượng ngoài đó,

There was an energy there,

an implacable optimism,

một niềm lạc quan khôn nguôi,

a strange mixture of humility and daring.

một sự pha trộn kì lạ của sự khiêm nhường và liều lĩnh.

Thế nên tôi đi theo linh cảm của mình.

So I followed my hunches.

Tôi thu thập được một đội nhỏ

I gathered around me a small team of people

for whom the label "It can't be done" was an irresistible challenge.

với chúng tôi cái tựa "Không làm được đâu"

là một thử thách hấp dẫn không cưỡng được.

For a year, we were penniless.

Trong suốt một năm chúng tôi không một xu dính túi.

At the end of each day, I made a huge pot of soup

Hết ngày, tôi làm một nồi súp khổng lồ

để chúng tôi cùng ăn.

which we all shared.

Chúng tôi làm việc đến đêm khuya.

We worked well into each night.

Most of our ideas were crazy,

Hầu hết ý tưởng của chúng tôi đều điên khùng,

but a few were brilliant,

nhưng vài ý tưởng vô cùng tuyệt vời,

and we broke through.

và chúng tôi tạo ra đột phá.

I made the decision to move to the US after only one trip.

Tôi quyết định chuyển tới nước Mỹ

sau có một chuyến đi.

My hunches again.

Lại là linh cảm.

Three months later, I had relocated, and the adventure has continued.

Ba tháng sau tôi chuyển địa điểm

và chuyến phiêu lưu lại tiếp diễn.

Trước khi tôi kết thúc,

Before I close, though, let me tell you about my grandmother.

hãy đế tôi kể cho các bạn về bà tôi.

Bà lớn lên trong thời kì

She grew up at a time when Confucianism was the social norm

mà đạo Khổng là chuẩn mực xã hội

and the local mandarin was the person who mattered.

và quan lại địa phương có quyền sinh quyền sát.

Cuộc sống đã là như vậy trong hàng thế kỷ rồi.

Life hadn't changed for centuries.

Ba của bà mất ngay sau khi bà ra đời.

Her father died soon after she was born.

Her mother raised her alone.

Mẹ của bà một mình nuôi bà lớn.

At 17, she became the second wife of a mandarin whose mother beat her.

Năm 17 tuổi, bà trở thành vợ hai

của một ông quan, mẫu thân ông quan này đánh đập bà.

With no support from her husband,

Và dầu vấp phải sự không ủng hộ của chồng,

bà gây chấn động khi kiện ông ta ra tòa

she caused a sensation by taking him to court

and prosecuting her own case,

và tự khởi tố,

and a far greater sensation when she won.

và còn gây chấn động mạnh hơn khi bà thắng kiện.

(Laughter)

(Tiếng cười)

(Applause)

(Vỗ tay)

"Không làm được đâu" bị chứng minh là sai.

"It can't be done" was shown to be wrong.

I was taking a shower in a hotel room in Sydney

Tôi đang tắm trong một phòng khách sạn ở Sydney

the moment she died,

vào thời khắc bà mất

600 miles away, in Melbourne.

cách đó 600 dặm, ở Melbourne.

Tôi nhìn qua tấm kính cửa

I looked through the shower screen and saw her standing on the other side.

và thấy bà đứng ở bên kia

I knew she had come to say goodbye.

tôi biết bà đã đến để tạm biệt tôi.

Vài phút sau mẹ tôi gọi điện.

My mother phoned minutes later.

Vài ngày sau,

A few days later,

we went to a Buddhist temple in Footscray and sat around her casket.

chúng tôi đến một ngôi chùa đạo Phật ở Footscray

và ngồi quanh quan tài của bà.

Chúng tôi kể chuyện cho bà

We told her stories and assured her that we were still with her.

và cam đoan với bà là chúng tôi luôn ở bên bà.

At midnight, the monk came and told us he had to close the casket.

Lúc nửa đêm một nhà sư đến

và bảo chúng tôi là ông phải đóng quan tài rồi.

My mother asked us to feel her hand.

Mẹ bảo chúng tôi cảm nhận tay bà tôi.

She asked the monk,

Mẹ tôi hỏi nhà sư,

"Why is it that her hand is so warm and the rest of her is so cold?"

"Tại sao tay mẹ tôi ấm thế

mà cả người lại lạnh ngắt?"

"Because you have been holding it since this morning," he said.

"Bởi vì từ sàng các chị đã cầm tay bà," ông nói.

"You have not let it go."

"Các chị không hề buông tay."

If there is a sinew in our family, it runs through the women.

Nếu có một nguồn lực trong gia đình chúng tôi,

nguồn ấy truyền qua những người phụ nữ.

Bởi vì chúng tôi là ai và cuộc đời đã định hình chúng tôi như thế nào,

Given who we were and how life had shaped us,

giờ chúng tôi có thể thấy rằng

we can now see that the men that might have come into our lives

những người đàn ông mà có thể đã đi vào cuộc đời của chúng tôi

would have thwarted us.

sẽ ngăn trở chúng tôi.

Defeat would have come too easily.

Thất bại sẽ đến một cách dễ dàng.

Now I would like to have my own children, and I wonder about the boat.

Giờ đây tôi cũng muốn có con,

và tôi băn khoăn về con thuyền.

Có ai muốn con của họ phải trải qua con thuyền ấy?

Who could ever wish it on their own?

Nhưng tôi sợ đặc quyền đặc lợi,

Yet I am afraid of privilege,

sợ cuộc sống thoải mái,

of ease,

of entitlement.

sợ quyền sở hữu.

Can I give them a bow in their lives, dipping bravely into each wave,

Liệu tôi có thể cho con tôi một mạn thuyền trong cuộc đời,

mạnh mẽ chìm vào mỗi đợt sóng,

the unperturbed and steady beat of the engine,

tiếng động cơ đều đều không đứt,

chân trời mênh mông

the vast horizon that guarantees nothing?

không hứa hẹn điều gì cả?

Tôi không biết.

I don't know.

Nhưng nếu tôi có thể cho điều đó

But if I could give it

and still see them safely through,

và vẫn thấy con tôi yên bình vượt qua,

tôi sẽ cho con tôi.

I would.

(Applause)

(Vỗ tay)

Trevor Neilson: Và vâng, mẹ của chị Tan hôm nay cũng ở đây

Trevor Neilson: And also, Tan's mother is here today,

ở hàng ghế thứ tư hay năm.

in the fourth or fifth row.

(Applause)

(Vỗ tay)