Niall Ferguson: The 6 killer apps of prosperity

Translator: Alda Mazreku Reviewer: Helena Bedalli

Let's talk about billions.

Le të flasim rreth miliardave.

Let's talk about

Le të flasim rreth

past and future billions.

të shkuarës dhe të ardhmes së miliardave.

We know

Ne e dimë

that about 106 billion people

që, rreth 106 miliard njerëz

have ever lived.

kanë jetuar.

And we know that most of them are dead.

Dhe ne e dimë që shumica e tyre kanë vdekur.

And we also know

Dhe ne dimë gjithashtu

that most of them live or lived in Asia.

që shumica e tyre jetojnë ose kanë jetuar në Azi.

And we also know

Po ashtu dimë

that most of them were or are very poor --

që shumica e tyre ishin ose janë shumë të varfër --

did not live for very long.

dhe nuk jetuan gjatë.

Let's talk about billions.

Le të flasim rreth miliardave.

Let's talk about

Le të flasim rreth

the 195,000 billion dollars of wealth

195,000 miliardë dollarë pasuri

in the world today.

në botë, sot

We know that most of that wealth

Ne e dimë se shumica e pasurisë

was made after the year 1800.

është bërë pas vitit 1800.

And we know that most of it

Dhe ne e dimë se shumica e saj

is currently owned

aktualisht zotërohet

by people we might call Westerners:

nga njerëz që mund t'i quajmë Perëndimorë:

Europeans, North Americans, Australasians.

Europianë, Amerikano-Veriorë, Australianë.

19 percent of the world's population today,

19 përqind e popullatës botërore, sot,

Westerners own two-thirds of its wealth.

Perëndimorët zotërojnë dy të tretat e pasurisë së saj.

Economic historians

Historianët ekonomikë

call this "The Great Divergence."

e quajnë " Divergjenca e madhe."

And this slide here

Dhe ky slajdi këtu

is the best simplification

është thjeshtimi më i mirë

of the Great Divergence story

i historisë së Divergjencës së Madhe

I can offer you.

që unë mund t'ju ofroj.

It's basically two ratios

Në parim, ka 2 tregues

of per capita GDP,

të GDP-së për frymë,

per capita gross domestic product,

Produkti i brëndshëm bruto për frymë,

so average income.

si dhe të ardhurat mesatare.

One, the red line,

Një, vija e kuqe,

is the ratio of British to Indian

është raporti i britanikëve me indianët

per capita income.

të të ardhurave për frymë.

And the blue line

Dhe vija blu

is the ratio of American to Chinese.

është raporti i amerikanëve me kinezët.

And this chart goes back to 1500.

Dhe ky grafik kthehet pas në 1500.

And you can see here

dhe ju mund të shihni këtu

that there's an exponential Great Divergence.

që ka një Divergjencë eksponenciale të Madhe.

They start off pretty close together.

Ata fillojnë pothuajse shumë afër njëri-tjetrit.

In fact, in 1500,

Në fakt, në 1500,

the average Chinese was richer than the average North American.

Kinezi i mesëm ishte më i pasur se Amerikani i mesëm.

When you get to the 1970s,

Kur arrini tek vitet 1970,

which is where this chart ends,

ku mbaron edhe ky grafik,

the average Briton is more than 10 times richer

Britaniku i mesëm ishte më shumë se 10 herë më e pasur

than the average Indian.

sesa Indiani i mesëm.

And that's allowing

Dhe kjo është llogaritur

for differences in the cost of living.

nga diferenca e kostos së jetesës.

It's based on purchasing power parity.

Është bazuar në paritetin e fuqinë blerëse.

The average American

Amerikani i mesëm

is nearly 20 times richer

është afërsisht 20 herë më e pasur

than the average Chinese

sesa Kinezi i mesëm

by the 1970s.

nga 1970.

So why?

Po përse?

This wasn't just an economic story.

Kjo nuk ishte vetëm një histori ekonomike.

If you take the 10 countries

Nëse do të merrni 10 shtetet

that went on to become

të cilat u bënë

the Western empires,

Perandoritë Perëndimore,

in 1500 they were really quite tiny --

në 1500 ato ishin realisht shumë të vogla

five percent of the world's land surface,

pesë përqind e sipërfaqes së tokës në botë ,

16 percent of its population,

16 përqind e popullatës,

maybe 20 percent of its income.

ndoshta 20 përqind e të ardhurave të saj.

By 1913,

Nga 1913,

these 10 countries, plus the United States,

këto 10 shtete, plus Shtetet e Bashkuara të Amerikës,

controlled vast global empires --

kontrolluan perandoritë e mëdha globale --

58 percent of the world's territory,

58 përqind të territorit të botës,

about the same percentage of its population,

dhe afërsisht të njëjtën përqindje të popullatës së tij,

and a really huge, nearly three-quarters share

dhe një pjesë me të vërtetë shumë të madhe, afërsisht tre të katërtat

of global economic output.

e prodhimit ekonomik global.

And notice, most of that went to the motherland,

Dhe vini re, shumica e tyre shkonin në atdhe,

to the imperial metropoles,

tek metropolet perandorake,

not to their colonial possessions.

jo në pronësi të kolonive të tyre.

Now you can't just blame this on imperialism --

Tani ju nuk mund të fajësoni vetem imperializmin

though many people have tried to do so --

megjithëse shumë njerëz janë përpjekur ta bëjnë këtë

for two reasons.

për dy arsye.

One, empire was the least original thing

Një, perandoria ishte gjëja më pak origjinale

that the West did after 1500.

që Perëndimi bëri pas 1500.

Everybody did empire.

Të gjithë bënë perandori.

They beat preexisting Oriental empires

Ata mundën Perandoritë Orientale ekzistuese

like the Mughals and the Ottomans.

si Mughalët(Indi) dhe Otomanët.

So it really doesn't look like empire is a great explanation

Pra me të vërtetë nuk duket se perandoria është një shpjegim i madh

for the Great Divergence.

për Divergjencat e Mëdha.

In any case, as you may remember,

Në çdo rast, siç mund të mbani mend,

the Great Divergence reaches its zenith in the 1970s,

Divergjenca e Madhe arriti kulmin e saj në vitet 1970,

some considerable time after decolonization.

në një kohë të konsiderueshme pas shkolonizimit.

This is not a new question.

Kjo nuk është një pyetje të re.

Samuel Johnson,

Samuel Johnson,

the great lexicographer,

leksikografi i madh,

[posed] it through his character Rasselas

[e paraqiti] atë nëpërmjet karakterit të Rasselas,

in his novel "Rasselas, Prince of Abissinia,"

në romanin e tij "Rasselas, Princi i Abissinisë,"

published in 1759.

publikuar në 1759.

"By what means are the Europeans thus powerful;

"Në çfarë mënyre janë evropianët kaq të fuqishëm;

or why, since they can so easily visit Asia and Africa

apo pse, qëkur ata mund vizitojnë lehtësisht Azinë dhe Afrikën

for trade or conquest,

për tregti apo pushtim,

cannot the Asiaticks and Africans

Aziatikët dhe Afrikanët nuk mund

invade their coasts,

të pushtojnë territoret e tyre,

plant colonies in their ports,

të vendosin kolonitë në portet e tyre,

and give laws to their natural princes?

dhe të japin ligje për princët e tyre natyrorë?

The same wind that carries them back

E njëjta erë që i shpuri ata atje

would bring us thither?"

do të na çoj dhe ne atje? "

That's a great question.

Kjo është një pyetje e madhe.

And you know what,

Dhe e dini çfarë,

it was also being asked at roughly the same time

kjo është pyetur përafërsisht të njëjtën kohë

by the Resterners -- by the people in the rest of the world --

nga Resterners - nga populli në pjesën tjetër të botës -

like Ibrahim Muteferrika,

si Ibrahim Muteferrika,

an Ottoman official,

një zyrtar osman,

the man who introduced printing, very belatedly,

njeriu që prezantoi botimet, me shumë vonesë,

to the Ottoman Empire --

në Perandorinë Osmane -

who said in a book published in 1731,

i cili tha në një libër të botuar në 1731,

"Why do Christian nations which were so weak in the past

"Përse popujt Kristianë, të cilët ishin më të varfër në të shkuarën

compared with Muslim nations

krahasuar me popujt Myslimanë

begin to dominate so many lands in modern times

filluan të dominojnë shumë tokë në kohërat moderne

and even defeat the once victorious Ottoman armies?"

dhe madje mundën ushtritë osmane fitimtare një herë e një kohë? "

Unlike Rasselas,

Ndryshe nga Rasselas,

Muteferrika had an answer to that question,

Muteferrika kishte një përgjigje për këtë pyetje,

which was correct.

e cila ishte e saktë.

He said it was "because they have laws and rules

Ai tha që ndodhi "sepse ata kishin ligje dhe rregulla

invented by reason."

të shpikura nga arsyeja."

It's not geography.

Kjo nuk është gjeografi.

You may think we can explain the Great Divergence

Ju mendoni se ne mund të shpjegojmë Divergjencën e Madhe

in terms of geography.

në terma gjeografikë.

We know that's wrong,

Por ne e dimë që kjo është e gabuar,

because we conducted two great natural experiments in the 20th century

sepse ne udhëhoqëm dy eksperimente natyrale të mëdha në shekullin e 20-të

to see if geography mattered more than institutions.

për të parë nëse gjeografia kishte rëndësi më shumë sesa institucionet.

We took all the Germans,

Ne morëm gjithë Gjermanët,

we divided them roughly in two,

i ndamë afërsisht në dy pjesë,

and we gave the ones in the East communism,

dhe njërës i dhamë komunizmin e Lindjes,

and you see the result.

dhe ju i shihni rezultatet.

Within an incredibly short period of time,

Brenda një periudhe tepër të shkurtër kohe,

people living in the German Democratic Republic

njerëzit që jetonin në Republikën Demokratike Gjermane

produced Trabants, the Trabbi,

prodhuan Trabants-in, Trabi-in,

one of the world's worst ever cars,

një nga makinat më të këqija ndonjëherë në botë,

while people in the West produced the Mercedes Benz.

ndërsa njerëzit në Perëndim prodhuan Benz Mercedes-in.

If you still don't believe me,

Nëse ju ende nuk më besoni,

we conducted the experiment also in the Korean Peninsula.

ne kemi bërë edhe eksperimentin në Gadishullin Korean.

And we decided we'd take Koreans

Dhe vendosëm të merrnim Koreanët

in roughly the same geographical place

përafërsisht në të njëjtin vend gjeografik

with, notice, the same basic traditional culture,

vëreni, me të njëjtën kulturë bazë tradicionale,

and we divided them in two, and we gave the Northerners communism.

dhe i ndamë ata në dy, dhe i dhamë komunizmin Verioreve.

And the result is an even bigger divergence

Dhe rezultati është një divergjencë edhe më të madhe

in a very short space of time

në një hapësirë ​​shumë të shkurtër kohe

than happened in Germany.

se sa ka ndodhur në Gjermani.

Not a big divergence in terms of uniform design for border guards admittedly,

Nuk është një divergjencë e madhe në aspektin e dizajnit të uniformës për rojet e kufirit, pa dyshim,

but in almost every other respect,

por pothuajse në çdo drejtim tjetër,

it's a huge divergence.

kjo është një divergjencë e madhe.

Which leads me to think

E cila më çon të mendoj

that neither geography nor national character,

që as gjeografia dhe as karakteri kombëtar,

popular explanations for this kind of thing,

por shpjegimet popullore për këtë lloj gjëje,

are really significant.

janë me të vërtetë të rëndësishme.

It's the ideas.

Janë idetë.

It's the institutions.

Janë institucionet.

This must be true

Kjo duhet të jetë e vërtetë

because a Scotsman said it.

sepse një skocez e tha këtë.

And I think I'm the only Scotsman here at the Edinburgh TED.

Dhe unë mendoj se jam i vetmi skocez këtu në TED-Edinburg.

So let me just explain to you

Kështuqë lejomëni t'ju shpjegoj ju

that the smartest man ever was a Scotsman.

se njeriu më i zgjuar ndonjëherë ishte një burrë skocez.

He was Adam Smith --

Ai ishte Adam Smith --

not Billy Connolly, not Sean Connery --

jo Billy Connolly, as Sean Connery --

though he is very smart indeed.

megjithëse ai ishte shumë i zgjuar, vërtetë.

(Laughter)

(Të qeshura)

Smith -- and I want you to go

Smithi -- dhe unë dua që ju të shkoni

and bow down before his statue in the Royal Mile;

dhe të përuleni përpara statujës së tij në Royal Mile;

it's a wonderful statue --

është një statujë e mrekullueshme --

Smith, in the "Wealth of Nations"

Smithi, në " Pasuria e Kombeve "

published in 1776 --

e publikuar në 1776 --

that's the most important thing that happened that year ...

që ishte gjëja më e rëndësishme që ndodhi atë vit ...

(Laughter)

(Të qeshura)

You bet.

Mund të vësh bast.

There was a little local difficulty in some of our minor colonies, but ...

Kishte pak vështiresi lokale në disa nga kolonitë tona të vogla, por ...

(Laughter)

(Të qeshura)

"China seems to have been long stationary,

Kina duket të mos ketë ndryshuar prej kohësh,

and probably long ago acquired that full complement of riches

dhe ndoshta kohë më parë siguroi gjithë pasurinë

which is consistent with the nature of its laws and institutions.

e cila është në përputhje me natyrën e ligjeve dhe intitucioneve

But this complement may be much inferior

Por kjo tërësi mund te jetë inferiore

to what, with other laws and institutions,

për atë cka ligjet dhe institucionet e tjera,

the nature of its soil, climate, and situation

natyra e tokës të saj, klima, dhe situata

might admit of."

mund ta pranojnë."

That is so right and so cool.

Kjo është shumë e drejtë dhe e pranueshme.

And he said it such a long time ago.

Dhe ai e tha këtë shumë kohë më parë.

But you know, this is a TED audience,

Por ju e dini, kjo është audienca e TED-it,

and if I keep talking about institutions,

dhe nëse unë vazhdoj të flas për institucionet,

you're going to turn off.

ju do të mërziteni.

So I'm going to translate this into language that you can understand.

Kështu që unë do ta përkthej këtë në një gjuhë që ju mund ta kuptoni.

Let's call them the killer apps.

Le t'i quajmë ato Mekanizma vrasëse.

I want to explain to you that there were six killer apps

Unë dua t'ju shpjegoj se ishin gjashtë Mekanizma vrasëse

that set the West apart from the rest.

që e dalluan Perëndimin nga pjesa tjetër.

And they're kind of like the apps on your phone,

Dhe ato janë një lloj si Aplikimet në telefonin tuaj,

in the sense that they look quite simple.

në kuptimin se ato duken mjaft të thjeshta.

They're just icons; you click on them.

Ato janë vetëm ikona, ju klikoni mbi to.

But behind the icon, there's complex code.

Por pas ikonave, ekziston një kod kompleks.

It's the same with institutions.

Është e njëjta gjë me institucionet.

There are six

Janë gjashtë

which I think explain the Great Divergence.

që unë mendoj se shpjegojnë Divergjencën e Madhe.

One, competition.

Një, konkurrenca.

Two, the scientific revolution.

Dy, revolucioni shkencor.

Three, property rights.

Tre, të drejtat e pronësisë.

Four, modern medicine.

Katër, mjekësia moderne.

Five, the consumer society.

Pesë, shoqëria konsumatore.

And six, the work ethic.

Dhe gjashtë, etika e punës.

You can play a game and try and think of one I've missed at,

Ju mund të luani një lojë dhe të përpiqeni dhe të mendoni për atë që mund të kem harruar,

or try and boil it down to just four,

ose të përpiqeni dhe të vlerësoni vetëm katër,

but you'll lose.

por do të humbni.

(Laughter)

(Të qeshura)

Let me very briefly tell you what I mean by this,

Më lejoni shkurtimisht t'ju them se ç'dua të them me këtë,

synthesizing the work of many economic historians

duke sintetizuar punën e shumë historianëve ekonomikë

in the process.

në proces.

Competition means,

Konkurrencë do të thotë,

not only were there a hundred different political units in Europe in 1500,

jo vetëm që ishin njëqind njësi të ndryshme politike në Europë në 1500,

but within each of these units,

por brenda secilës prej këtyre njësive,

there was competition between corporations as well as sovereigns.

kishte konkurrencë mes korporatave, ashtu si dhe mes sovranëve.

The ancestor of the modern corporation, the City of London Corporation,

Paraardhësit e korporatës moderne, Korporata e Qytetit të Londrës,

existed in the 12th century.

ekzistonte në shekullin e 12.

Nothing like this existed in China,

Asgjë si kjo nuk ka ekzistuar në Kinë,

where there was one monolithic state

ku ishte një shtet monolit

covering a fifth of humanity,

që mbulonte një të pestën e njerëzimit,

and anyone with any ambition

dhe kushdo me ndonjë ambicie

had to pass one standardized examination,

duhet të kalonte një provim të standardizuar,

which took three days and was very difficult

i cili zgjaste tri ditë dhe ishte shumë i vështirë

and involved memorizing vast numbers of characters

dhe përfshinte memorizimin e një numri të madh karakteresh

and very complex Confucian essay writing.

dhe një ese Konfuciane me shkrim, shumë komplekse.

The scientific revolution was different

Revolucioni shkencor ishte ndryshe

from the science that had been achieved in the Oriental world

nga shkenca që ishte arritur në botën orientale

in a number of crucial ways,

në shumë mënyra,

the most important being

gjëja më e rëndësishme

that, through the experimental method,

ishte se, përmes metodës eksperimentale,

it gave men control over nature in a way that had not been possible before.

ajo u dha njerezve kontrollin mbi natyrën në një mënyrë që nuk ishte e mundur më parë.

Example: Benjamin Robins's extraordinary application

Për shembull: Aplikimi i jashtëzakonshëm i Benjamin Robins

of Newtonian physics to ballistics.

për fizikën balistike të Njutonit.

Once you do that,

Pasi ta keni bërë këtë,

your artillery becomes accurate.

artileria juaj bëhet e saktë.

Think of what that means.

Mendoni se çfarë do të thotë.

That really was a killer application.

Që me të vërtetë ishte një aplikim vras.

(Laughter)

(Të qeshura)

Meanwhile, there's no scientific revolution anywhere else.

Ndërkohë, nuk ka revolucion shkencor në asnjë vend tjetër.

The Ottoman Empire's not that far from Europe,

Perandoria Osmane, është jo shumë larg Europës,

but there's no scientific revolution there.

por atje nuk ka revolucion shkencor.

In fact, they demolish Taqi al-Din's observatory,

Në fakt, ata e shembën observatorin Taki el-Din,

because it's considered blasphemous

për shkak se u konsiderua blasfemi

to inquire into the mind of God.

të kërkoje në mendjen e Perëndisë.

Property rights: It's not the democracy, folks;

Të drejtat e pronësisë: Nuk është demokraci, njerëz;

it's having the rule of law based on private property rights.

është sundim i ligjit bazuar në të drejtat e pronës private.

That's what makes the difference

Kjo është ajo që bën dallimin

between North America and South America.

mes Amerikës së Veriut dhe Amerikës së Jugut.

You could turn up in North America

Ti mund të arrish në Amerikën e Veriut

having signed a deed of indenture

me një kontratë të nënshkruar

saying, "I'll work for nothing for five years.

ku thuhet: "Unë do të punoj falas për pesë vjet.

You just have to feed me."

Ju duhet vetëm të më ushqeni mua. "

But at the end of it, you've got a hundred acres of land.

Por në përfundim, ti do të kesh njeqind hektarë tokë.

That's the land grant

Ky është granti për tokën

on the bottom half of the slide.

në gjysmën e poshtme të slajdit.

That's not possible in Latin America

Kjo nuk është e mundur në Amerikën Latine

where land is held onto

ku toka është në duart

by a tiny elite descended from the conquistadors.

e një elite të vogël e ardhur nga Conquistadorë-t pushtuesit Spanjollë).

And you can see here the huge divergence

Dhe ju mund të shikoni këtu divergjencën e madhe

that happens in property ownership between North and South.

që ndodh me pronësinë e pronës midis Veriut dhe Jugut.

Most people in rural North America

Shumica e njerëzve në Amerikën rurale të Veriut

owned some land by 1900.

zotërojnë disa toka që nga 1900.

Hardly anyone in South America did.

Vështirë që dikush në Amerikën e Jugut ta ketë bërë.

That's another killer app.

Ky është një tjetër Mekanizëm vrasës.

Modern medicine in the late 19th century

Mjekësia moderne në fund të shekullit 19

began to make major breakthroughs

filloi të bëjë përparime të mëdha

against the infectious diseases that killed a lot of people.

kundër sëmundjeve infektive që vranë shumë njerëz.

And this was another killer app --

Dhe ky ishte një tjetër aplikim vrasës -

the very opposite of a killer,

krejt e kundërta e një vrasësi,

because it doubled, and then more than doubled, human life expectancy.

sepse dyfishoi, dhe pastaj më shumë se dyfishoi, jetëgjatësinë e njeriut.

It even did that

Madje, e bëri këtë

in the European empires.

në perandoritë evropiane.

Even in places like Senegal,

Edhe në vende si Senegal,

beginning in the early 20th century,

duke filluar nga fillimi i shekullit 20-të,

there were major breakthroughs in public health,

ka pasur përparime të mëdha në shëndetin publik,

and life expectancy began to rise.

dhe jetëgjatësia filloi të rritet.

It doesn't rise any faster

Por ajo nuk po rritet me atë shpejtësi

after these countries become independent.

pasi këto vende u bënë të pavarura.

The empires weren't all bad.

Perandoritë nuk ishin të gjitha të këqija.

The consumer society is what you need

Shoqëria e konsumit ishte ajo që u duhej

for the Industrial Revolution to have a point.

që Revolucionini industrial të merrte rrugë.

You need people to want to wear tons of clothes.

Nevojiteshin njerëz që duan të veshin rroba me tonelata.

You've all bought an article of clothing in the last month;

Ju të gjithë keni blerë një veshje muajin e fundit;

I guarantee it.

Unë jua garantoj atë.

That's the consumer society,

Kjo është shoqëria e konsumit,

and it propels economic growth

dhe ajo i jep shtysë rritjes ekonomike

more than even technological change itself.

madje më shumë se ndryshimet teknologjike në vetvete.

Japan was the first non-Western society

Japonia ishte shoqëria e parë jo-perëndimore

to embrace it.

që e përqafoi atë.

The alternative,

Alternativa,

which was proposed by Mahatma Gandhi,

e cila u propozua nga Mahatma Gandhi,

was to institutionalize and make poverty permanent.

ishte për të institucionalizuar dhe për ta bërë varfërinë të përhershme.

Very few Indians today

Shumë pak Indianë sot

wish that India had gone down

urojnë që India të kishte ndjekur

Mahatma Gandhi's road.

rrugën e Mahatma Gandhi-t.

Finally, the work ethic.

Së fundi, etika e punës.

Max Weber thought that was peculiarly Protestant.

Max Weber mendonte se ishte veçanërisht Protestante.

He was wrong.

Ai e kishte gabim.

Any culture can get the work ethic

Çdo kulturë mund të ketë etikë pune

if the institutions are there

nëse institucionet janë aty

to create the incentive to work.

për të krijuar nxitje për të punuar.

We know this

Ne e dimë këtë

because today the work ethic

sepse sot etika e punës

is no longer a Protestant, Western phenomenon.

nuk është më Protestante, fenomen Perëndimor.

In fact, the West has lost its work ethic.

Në fakt, Perëndimi e ka humbur etikën e tij të punës.

Today, the average Korean

Sot, mesatarja e Koreanëve

works a thousand hours more a year

punon një mijë orë më shumë në vit

than the average German --

se sa mesatarja e Gjermanëve -

a thousand.

një mijë.

And this is part

Dhe kjo është pjesë e

of a really extraordinary phenomenon,

i një fenomeni me të vërtetë të jashtëzakonshëm,

and that is the end of the Great Divergence.

dhe kjo është fundi i Divergjencave të Mëdha.

Who's got the work ethic now?

Kush ka etikë pune tani?

Take a look at mathematical attainment

Hidhni një sy rezultateve matematikore

by 15 year-olds.

të 15 vjeçarëve.

At the top of the international league table

Në krye të kategorisë në tabelën ndërkombëtare

according to the latest PISA study,

sipas studimit të fundit të PISA-s,

is the Shanghai district of China.

është Shangai, distrikt i Kinës.

The gap between Shanghai

Hendeku midis Shangait

and the United Kingdom and the United States

dhe Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të Bashkuara

is as big as the gap between the U.K. and the U.S.

është aq i madh sa hendeku mes Britanisë së Madhe dhe SHBA-së

and Albania and Tunisia.

me Shqipërinë dhe Tunizinë.

You probably assume

Ju ndoshta supozoni

that because the iPhone was designed in California

se meqë iPhone është projektuar në Kaliforni

but assembled in China

por montuar në Kinë,

that the West still leads in terms of technological innovation.

se Perëndimi ende drejton inovacionin teknologjik.

You're wrong.

E keni gabim.

In terms of patents,

Në terma patentash,

there's no question that the East is ahead.

nuk ka dyshim se Lindja është përpara.

Not only has Japan been ahead for some time,

Jo vetëm që Japonia ka qenë përpara për disa kohë,

South Korea has gone into third place,

Koreja e Jugut ka shkuar në vendin e tretë,

and China is just about to overtake Germany.

dhe Kina është gati për të tejkaluar Gjermaninë.

Why?

Pse?

Because the killer apps can be downloaded.

Sepse Mekanizmat vrasëse mund të shkarkohen.

It's open source.

Është burim i hapur.

Any society can adopt these institutions,

Çdo shoqëri mund të adoptojë këto institucione,

and when they do,

dhe kur ata e bëjnë,

they achieve what the West achieved after 1500 --

e arrijnë atë që Perëndim arriti pas 1500 -

only faster.

vetëm se më shpejt.

This is the Great Reconvergence,

Kjo është Rikonvergjenca e Madhe,

and it's the biggest story of your lifetime.

dhe kjo është historia më e madhe e jetës tuaj.

Because it's on your watch that this is happening.

Sepse po ndodh para syve tuaj.

It's our generation

Është gjenerata jonë

that is witnessing the end of Western predominance.

që po përjeton fundin e dominimit perëndimor.

The average American used to be more than 20 times richer

Amerikani mesatar ka qenë më shumë se 20 herë më e pasur

than the average Chinese.

se Kinezi mesatar.

Now it's just five times,

Tani është vetëm pesë herë,

and soon it will be 2.5 times.

dhe së shpejti do të jetë 2,5 herë.

So I want to end with three questions

Kështu, dua të përfundoj me tre pyetje

for the future billions,

për miliardat e ardhshme,

just ahead of 2016,

në 2016 që po vjen,

when the United States will lose its place

kur Shtetet e Bashkuara do të humbasin vendin e vet

as number one economy to China.

si ekonomia numër një kundrejt Kinës.

The first is, can you delete these apps,

E para është, a mund t'i fshini këto aplikacione,

and are we in the process of doing so

dhe a jemi ne në procesin e bërjes kështu

in the Western world?

në botën perëndimore?

The second question is,

Pyetja e dytë është,

does the sequencing of the download matter?

a ka rëndësi renditja e shkarkimeve?

And could Africa get that sequencing wrong?

Dhe, a mund ta marrë Afrika renditjen gabim?

One obvious implication of modern economic history

Një implikim i dukshëm i historisë moderne ekonomike

is that it's quite hard to transition to democracy

është vështirësia e tranzicionit drejt demokracisë

before you've established

përpara se të jetë vendosur

secure private property rights.

siguria e të drejtës së pronës private.

Warning: that may not work.

Kujdes: Mund të mos funksionojë.

And third, can China do without

Dhe së treti, a mund që Kina të bëjë pa

killer app number three?

aplikacionin vrasës numër tre?

That's the one that John Locke systematized

Kjo është ajo që John Locke sistemoi

when he said that freedom was rooted in private property rights

kur tha se liria ishte e rrënjosur në të drejtat e pronësisë private

and the protection of law.

dhe mbrojtjen e ligjit.

That's the basis

Kjo është baza

for the Western model

për modelin perëndimor

of representative government.

të qeverisë përfaqësuese.

Now this picture shows the demolition

Tani kjo foto tregon prishjen

of the Chinese artist Ai Weiwei's studio

e studios kineze të artistit Ait Weiwei

in Shanghai earlier this year.

në Shanghai në fillim të këtij viti.

He's now free again,

Ai tani është i lirë përsëri,

having been detained, as you know, for some time.

ka qenë i ndaluar, siç e dini, për disa kohë.

But I don't think his studio has been rebuilt.

Por unë nuk mendoj se studioja e tij është rindërtuar.

Winston Churchill once defined civilization

Winston Churchill një herë e përcaktoi qytetërimin

in a lecture he gave in the fateful year of 1938.

në një leksion që ai dha në vitin fatal, 1938.

And I think these words really nail it:

Dhe unë mendoj se me këto fjalë vërtet i ka rënë pikës :

"It means a society based upon the opinion of civilians.

"Do të thotë një shoqëri e bazuar mbi mendimin e civilëve.

It means that violence, the rule of warriors and despotic chiefs,

Do të thotë se dhuna, sundimi i luftëtarëve dhe shefat despotike,

the conditions of camps and warfare, of riot and tyranny,

kushtet e kampeve dhe luftës, të trazirave dhe të tiranisë,

give place to parliaments where laws are made,

i lënë vendin parlamenteve ku bëhen ligjet,

and independent courts of justice

dhe gjykatave të pavarura të drejtësisë

in which over long periods those laws are maintained.

në të cilën për një kohë të gjatë zbatohen këto ligje.

That is civilization --

Ky është qytetërimi -

and in its soil grow continually

dhe në tokën e tij rritet vazhdimisht

freedom, comfort and culture,"

liria, mirëqënia dhe kultura, "

what all TEDsters care about most.

atë që të gjithë TED-istat interesohen më shumë.

"When civilization reigns in any country,

"Kur qytetërimi mbretëron në çdo vend,

a wider and less harassed life

një jetë më e plotë dhe më pak e trazuar

is afforded to the masses of the people."

u është dhënë masës së popullit. "

That's so true.

Kjo është shumë e vërtetë.

I don't think the decline of Western civilization

Unë nuk mendoj se rënia e qytetërimit perëndimor

is inevitable,

është e pashmangshme,

because I don't think history operates

sepse unë nuk mendoj se historia vepron

in this kind of life-cycle model,

me këtë lloj modeli të ciklit të jetës,

beautifully illustrated by Thomas Cole's

e i ilustruar bukur nga Thomas Cole

"Course of Empire" paintings.

në pikturat "Kursi i Perandorisë".

That's not the way history works.

Kjo nuk është mënyra se si historia punon.

That's not the way the West rose,

Kjo nuk është mënyra se si Perëndimi u rrit,

and I don't think it's the way the West will fall.

dhe unë nuk mendoj se kjo është mënyra se si Perëndimi do të bjerë.

The West may collapse very suddenly.

Perëndimi mund të shkatërrohet shumë papritur.

Complex civilizations do that,

Qytetërimet komplekse e bëjnë këtë,

because they operate, most of the time,

sepse ata veprojnë, shumicën e kohës,

on the edge of chaos.

në buzë të kaosit.

That's one of the most profound insights

Kjo është një nga njohuritë më të thella

to come out of the historical study of complex institutions

për të dalë nga studimi historik i institucioneve komplekse

like civilizations.

siç janë qytetërimet.

No, we may hang on,

Jo, ne mund të mbahemi fort,

despite the huge burdens of debt that we've accumulated,

pavarësisht nga barra e madhe e borxhit që kemi akumuluar,

despite the evidence that we've lost our work ethic

pavarësisht provave që ne kemi humbur etikën e punës sonë

and other parts of our historical mojo.

dhe pjesë të tjera të fatit tonë historik.

But one thing is for sure,

Por një gjë është e sigurt,

the Great Divergence

Divergjenca e Madhe

is over, folks.

mbaroi, shokë.

Thanks very much.

Faleminderit shumë.

(Applause)

(Duartrokitje)

Bruno Giussani: Niall,

Bruno Giussani: Niall,

I am just curious

Unë jam thjesht kureshtar

about your take on the other region of the world that's booming,

për të marrë opinionin tuaj për rajonin tjetër të botës që po lulëzon,

which is Latin America.

e cila është në Amerika Latine.

What's your view on that?

Cili është mendimi juaj për këtë?

Niall Ferguson: Well I really am not just talking

Niall Ferguson: E pra, nuk jam vetëm duke folur me të vërtetë

about the rise of the East;

për rritjen e Lindjes;

I'm talking about the rise of the Rest,

Unë jam duke folur për rritjen e pjesës tjetër,

and that includes South America.

dhe që përfshin Amerikën e Jugut.

I once asked one of my colleagues at Harvard,

Njëherë pyeta një nga kolegët e mi në Harvard,

"Hey, is South America part of the West?"

"Hej, a është Amerika e Jugut pjesë e Perëndimit?"

He was an expert in Latin American history.

Ai ishte një ekspert në historinë e Amerikës Latine.

He said, "I don't know; I'll have to think about that."

Ai tha, "Unë nuk e di, duhet të mendohem për këtë."

That tells you something really important.

Që ju tregon diçka vërtetë të rëndësishme.

I think if you look at what is happening in Brazil in particular,

Unë mendoj se në qoftë se shikoni se çfarë po ndodh në Brazil, në veçanti,

but also Chile,

por edhe në Kili,

which was in many ways the one that led the way

i cili ishte i vetmi që i hapi rrugë, në shumë mënyra

in transforming the institutions of economic life,

transformimit të institucioneve të jetës ekonomike,

there's a very bright future indeed.

ka vërtetë një të ardhme shumë të ndritur.

So my story really is

Pra, historia ime vërtet ka të bëjë

as much about that convergence in the Americas

si për konvergjencën në Amerikat

as it's a convergence story in Eurasia.

ashtu edhe për historinë e konvergjencës në Euroazi.

BG: And there is this impression

BG: Ekziston përshtypja

that North America and Europe

se Amerika e Veriut dhe Evropa

are not really paying attention

nuk po i kushtojnë realisht vëmendje

to these trends.

këtyre tendencave.

Mostly they're worried about each other.

Kryesisht ata janë të shqetësuar për njëri-tjetrin.

The Americans think that the European model is going to crumble tomorrow.

Amerikanët mendojnë se modeli Evropian do të shkërmoqet nesër.

The Europeans think that the American budget is going to explode tomorrow.

Evropianët mendojnë se buxheti amerikan do të shpërthejnë nesër.

And that's all we seem to be caring about recently.

Dhe kjo është e gjitha që duket se u intereson kohët e fundit.

NF: I think the fiscal crisis

NF: Unë mendoj se kriza fiskale

that we see in the developed World right now -- both sides of the Atlantic --

që shohim në botën e zhvilluar tani - në të dyja anët e Atlantikut -

is essentially the same thing

është në thelb e njëjta gjë

taking different forms

duke marrë forma të ndryshme

in terms of political culture.

në aspektin e kulturës politike.

And it's a crisis that has its structural facet --

Dhe kjo është një krizë që ka aspektin e saj strukturor -

it's partly to do with demographics.

kjo ka pjesërisht të bëjë me demografinë.

But it's also, of course, to do with the massive crisis

Por gjithashtu, sigurisht, ka të bëjë me krizën masive

that followed excessive leverage,

që pasuan shfrytëzimin e tepërt,

excessive borrowing in the private sector.

huamarrjes së tepruar në sektorin privat.

That crisis,

ajo krize

which has been the focus of so much attention, including by me,

e cila ka qenë në qendër të vëmendjes aq shumë, përfshirë dhe mua,

I think is an epiphenomenon.

Unë mendoj se është një epifenomenon.

The financial crisis is really a relatively small historic phenomenon,

Kriza financiare është me të vërtetë një fenomen relativisht i vogël historik,

which has just accelerated

që vetëm ka përshpejtuar

this huge shift,

këtë ndryshim të madh,

which ends half a millennium of Western ascendancy.

i cili i jep fund pushtetit gjysëm-mijëvjeçar të Perëndimit.

I think that's its real importance.

Unë mendoj se kjo është rëndësia e saj e vërtetë.

BG: Niall, thank you. (NF: Thank you very much, Bruno.)

BG: Niall, Faleminderit. (NF: Faleminderit shumë, Bruno.)

(Applause)

(Duartrokitje)