Svante Pääbo: DNA clues to our inner neanderthal

Translator: Ervis Bregu Reviewer: Helena Bedalli

What I want to talk to you about

Ajo për të cilën dua t'ju flas,

is what we can learn from studying the genomes

është se ç'mund të mësojmë nga studimi i gjenomeve

of living people

të njerëzve që jetojnë

and extinct humans.

dhe atyre të zhdukur.

But before doing that,

Por më parë,

I just briefly want to remind you about what you already know:

dua t'ju rikujtoj shkurtimisht ato që tashmë i dini:

that our genomes, our genetic material,

gjenomet tona, materiali ynë gjenetik,

are stored in almost all cells in our bodies in chromosomes

ruhet thuajse në çdo qelizë të trupit tonë në kromozome

in the form of DNA,

në formën e ADN-së,

which is this famous double-helical molecule.

molekulës së famshme spirale të dyfishtë.

And the genetic information

Informacioni gjenetik

is contained in the form of a sequence

ruhet në formën e një sekuence

of four bases

të 4 bazave (të azotuara)

abbreviated with the letters A, T, C and G.

që shkurtimisht i shënojmë me A, T, C dhe G

And the information is there twice --

Ky informacion ruhet dy herë

one on each strand --

në secilin varg--

which is important,

kjo është e rëndësishme

because when new cells are formed, these strands come apart,

sepse sa herë formohen qeliza të reja, këto vargje ndahen

new strands are synthesized with the old ones as templates

dhe duke përdorur këto për shabllon, formohen vargje të tjera të reja

in an almost perfect process.

në një proces thuajse të përsosur.

But nothing, of course, in nature

Por, siç e dimë, sigurisht, asgjë në natyrë

is totally perfect,

nuk është tërësisht perfekte

so sometimes an error is made

kështu që ndonjëherë ndodhin gabime

and a wrong letter is built in.

dhe formohet një shkronjë e gabuar.

And we can then see the result

Ne i shohim rezultatet

of such mutations

e këtyre mutacioneve

when we compare DNA sequences

kur krahasojmë sekuencat e ADN-ve

among us here in the room, for example.

midis nesh në këtë dhomë p.sh.

If we compare my genome to the genome of you,

Nëse krahasojmë gjenomin tim me ndonjërin prej jush,

approximately every 1,200, 1,300 letters

përafërsisht një në çdo 1200, 1300 shkronja

will differ between us.

do të jetë ndryshe

And these mutations accumulate

Këto mutacione mblidhen

approximately as a function of time.

përafërsisht si funksion i kohës.

So if we add in a chimpanzee here, we will see more differences.

Nëse marim një shimpanze, do të shohim më shumë ndryshime.

Approximately one letter in a hundred

Përafërsisht një shkronjë në njëqind

will differ from a chimpanzee.

do të jetë ndryshe nga ajo e shimpanzesë.

And if you're then interested in the history

Nëse jeni të interesuar në historinë

of a piece of DNA, or the whole genome,

e një pjese të ADN-së, apo gjithë gjenomit,

you can reconstruct the history of the DNA

ju mund t'a rindërtoni historinë e ADN-së

with those differences you observe.

me këto diferenca që gjeni.

And generally we depict our ideas about this history

Përgjithësisht ne i formësojmë idetë tona për historinë

in the form of trees like this.

me pemë si kjo këtu.

In this case, it's very simple.

Në këtë rast, është shumë e thjeshtë.

The two human DNA sequences

Dy sekuenca ADN-je njerëzore

go back to a common ancestor quite recently.

përfundojnë shpesh në një paraardhës të njëjtë.

Farther back is there one shared with chimpanzees.

Më tej akoma gjejmë një paraardhës të përbashkët me shimpanzetë.

And because these mutations

Duke qenë se këto mutacione

happen approximately as a function of time,

ndodhin përafërsisht si një funksion i kohës,

you can transform these differences

ju mund t'i transformoni këto diferenca

to estimates of time,

në një kohë të përafërt

where the two humans, typically,

ku dy njerëz, përgjithësisht,

will share a common ancestor about half a million years ago,

do të ndajnë të njëjtin paraardhës rreth gjysëm milioni vite më parë,

and with the chimpanzees,

ndërsa me shimpanzetë,

it will be in the order of five million years ago.

koha do të ishte diku tek pesë milion vite më parë.

So what has now happened in the last few years

Ajo çfarë ka ndodhur këto vitet e fundit

is that there are account technologies around

është se gjendet teknologjia e nevojshme

that allow you to see many, many pieces of DNA very quickly.

që ju lejon të shihni shumë, shumë pjesë ADN-je në një kohë të shkurtër.

So we can now, in a matter of hours,

Tashmë vetëm për disa orë

determine a whole human genome.

ne mund të përcaktojmë gjithë gjenomin e një personi.

Each of us, of course, contains two human genomes --

Secili prej nesh, sigurisht, përmban dy gjenome njerëzor--

one from our mothers and one from our fathers.

një prej nënës dhe tjetra prej babait tonë.

And they are around three billion such letters long.

Secili prej tyre është tre miliardë shkronja i gjatë.

And we will find that the two genomes in me,

Ne do të kuptojmë se dy gjenomet e mia

or one genome of mine we want to use,

apo njëri prej tyre që duam t'a përdorim.

will have about three million differences

do të ketë 3 milion diferenca

in the order of that.

në këtë radhë.

And what you can then also begin to do

Më pas, mund të fillojmë të themi

is to say, "How are these genetic differences

se si këto diferenca gjenetike

distributed across the world?"

janë shpërndarë kudo në botë.

And if you do that,

Nëse e bëni këtë,

you find a certain amount of genetic variation in Africa.

ju do të gjeni një sasi të caktuar variacionesh gjenetike në Afrikë.

And if you look outside Africa,

Nëse shihni më tej jashtë Afrikës,

you actually find less genetic variation.

ju do të gjeni më pak variacione gjenetike.

This is surprising, of course,

Kjo të surprizon, sigurisht,

because in the order of six to eight times fewer people

sepse gjashtë apo tetë herë më pak njerëz

live in Africa than outside Africa.

jetojnë në Afrikë sesa jashtë saj.

Yet the people inside Africa

Prapëseprapë njerëzit brenda Afrikës

have more genetic variation.

kanë më shumë variacione gjenetike.

Moreover, almost all these genetic variants

Për më tepër, thuajse gjithë këto variante gjenetike

we see outside Africa

që gjejmë jashtë Afrikës

have closely related DNA sequences

kanë sekuenca tepër të ngjashme ADN-je

that you find inside Africa.

me ato brenda Afrikës,

But if you look in Africa,

Por nëse shohim në Afrikë,

there is a component of the genetic variation

egziston një komponent i variacionit gjenetik

that has no close relatives outside.

që nuk ka të afërm jashtë Afrike.

So a model to explain this

Nga kjo del se, modeli për t'a shpjeguar këtë

is that a part of the African variation, but not all of it,

është se një pjesë e variacioneve afrikane, por jo të gjitha,

[has] gone out and colonized the rest of the world.

janë larguar nga Afrika për të kolonizuar botën.

And together with the methods to date these genetic differences,

Sëbashku me metodat për të datuar diferencat gjenetike,

this has led to the insight

kjo na çon në përfundimin

that modern humans --

se njerëzit modernë--

humans that are essentially indistinguishable from you and me --

njerëz që janë në thelb të padallueshëm nga unë dhe ju--

evolved in Africa, quite recently,

evoluan në Afrikë kohët e fundit

between 100 and 200,000 years ago.

diku tek 100 -200 mijë vjet të shkuara.

And later, between 100 and 50,000 years ago or so,

Më vonë, midis 100 apo 50 mijë vjet më parë,

went out of Africa

ikën nga Afrika

to colonize the rest of the world.

për të kolonizuar pjesën tjetër të botës.

So what I often like to say

Kështu që, ajo që unë parapëlqej shpesh t'a them,

is that, from a genomic perspective,

nisur nga perpektiva gjenomike,

we are all Africans.

ne jemi të gjithë Afrikanë.

We either live inside Africa today,

Ne ose jetojmë sot brenda Afrikës,

or in quite recent exile.

ose kemi emigruar jo shumë kohë më parë.

Another consequence

Një tjetër pasojë

of this recent origin of modern humans

e kësaj origjine të vonë të njerëzve modernë

is that genetic variants

është se variante gjenetike

are generally distributed widely in the world,

janë të shpërndarë gjerësisht nëpër botë,

in many places,

në shumë vende,

and they tend to vary as gradients,

dhe ato tentojnë të variojnë si gradientë,

from a bird's-eye perspective at least.

të paktën kur e sheh perspektivën nga lart.

And since there are many genetic variants,

Duke qenë se ekzistojnë kaq shumë variante gjenetike,

and they have different such gradients,

dhe ato kanë gradientë kaq të ndryshëm--

this means that if we determine a DNA sequence --

kjo nënkupton se nëse përcaktojmë një sekuencë ADN-je

a genome from one individual --

një gjenom të një individi--

we can quite accurately estimate

ne me shumë saktësi llogarisim

where that person comes from,

prej ku vjen ky person,

provided that its parents or grandparents

duke pranuar se prindërit apo gjyshërit e tij

haven't moved around too much.

nuk kanë lëvizur shumë rreth e rrotull.

But does this then mean,

A do të thotë kjo,

as many people tend to think,

siç shumica e njerëzve parapëlqejnë të mendojnë,

that there are huge genetic differences between groups of people --

se ekzistojnë diferenca të mëdha midis grupeve të njerëzve--

on different continents, for example?

në kontinentë të ndryshëm, për shembull?

Well we can begin to ask those questions also.

Epo edhe ne mund t'i bëjmë këto pyetje.

There is, for example, a project that's underway

Ekziston, përshembul, një projekt në vazhdim e sipër

to sequence a thousand individuals --

për të sekuencuar njëmijë individë--

their genomes -- from different parts of the world.

gjenomet e tyre--nga cepa të ndryshëm të botës.

They've sequenced 185 Africans

Ata kanë mbaruar së sekuencuari 185 afrikanë

from two populations in Africa.

nga dy popullata të ndryshme në Afrikë.

[They've] sequenced approximately equally [as] many people

Përafërsisht me këtë, janë sekuencuar njerëz edhe

in Europe and in China.

në Evropë dhe Kinë.

And we can begin to say how much variance do we find,

Kështu që ne mund të themi se sa variante kemi gjetur,

how many letters that vary

sa shkronja ndryshojnë

in at least one of those individual sequences.

në të paktën një prej sekuencave individuale.

And it's a lot: 38 million variable positions.

Në fakt janë shumë: 38 milionë pozicione të ndryshme.

But we can then ask: Are there any absolute differences

Ne mund të pyesim: A ka ndryshime absolute

between Africans and non-Africans?

midis afrikanëve dhe joafrikanëve?

Perhaps the biggest difference

Ndoshta diferenca më e madhe

most of us would imagine existed.

që shumica jonë imagjinon, ka ekzistuar.

And with absolute difference --

Dhe, me një diferencë absolute--

and I mean a difference

me diferencë nënkuptoj

where people inside Africa at a certain position,

që njerëzit brenda Afrikës në një pozicion të caktuar,

where all individuals -- 100 percent -- have one letter,

të gjithë individët--100 përqind--kanë një shkronjë,

and everybody outside Africa has another letter.

dhe gjithë të tjerët jashtë Afrike, kanë një shkronjë tjetër.

And the answer to that, among those millions of differences,

Përgjigja e kësaj, midis miliona ndryshimeve të hasura,

is that there is not a single such position.

është se nuk ekziston një pozicion i tillë.

This may be surprising.

Kjo mund të duket befasuese.

Maybe a single individual is misclassified or so.

Ndoshta është klasifikuar gabim ndonjë individ, apo diçka e tillë.

So we can relax the criterion a bit

Le t'i lehtësojmë disi kriteret

and say: How many positions do we find

dhe të pyesim: Sa pozicione ka

where 95 percent of people in Africa have

ku 95 përqind e njerëzve në Afrikë kanë

one variant,

një variant,

95 percent another variant,

95 përqind, një variant tjetër,

and the number of that is 12.

ky numër është 12.

So this is very surprising.

Kjo është shumë befasuese.

It means that when we look at people

Kjo do të thotë se kur shohim njerëzit

and see a person from Africa

dhe shohim një person nga Afrika

and a person from Europe or Asia,

dhe një person nga Evropa apo Azia

we cannot, for a single position in the genome with 100 percent accuracy,

ne nuk mundemi, për një pozicion të caktuar të gjenomit me 100 përqind saktësi,

predict what the person would carry.

të parashikojmë se ç'ka një person.

And only for 12 positions

Dhe vetëm për 12 pozicione

can we hope to be 95 percent right.

me 95 përqind siguri, e dimë se ç'gjendet.

This may be surprising,

Kjo mund të jetë befasuese,

because we can, of course, look at these people

sepse ne mundemi, sigurisht, të shohim këta persona

and quite easily say where they or their ancestors came from.

dhe me shumë lehtësi të përcaktojmë nga vijnë paraardhësit e tyre.

So what this means now

Kjo do të thotë që

is that those traits we then look at

këto shenja që ne shohim

and so readily see --

me kaq lehtësi--

facial features, skin color, hair structure --

tipare të fytyrës, ngjyra e lëkurës, struktura e flokut--

are not determined by single genes with big effects,

nuk përcaktohen nga gjene të vetme me efekt të madh,

but are determined by many different genetic variants

por në fakt, përcaktohen nga variantë gjenetik të ndryshëm

that seem to vary in frequency

që duket se ndryshojnë në shpeshtësi

between different parts of the world.

midis pjesëve të ndryshme të botës.

There is another thing with those traits

Ka edhe diçka tjetër me këto tipare

that we so easily observe in each other

që ne i dallojmë kaq lehtësisht tek njeri tjetri

that I think is worthwhile to consider,

që ia vlen t'a marrim në konsideratë,

and that is that, in a very literal sense,

dhe ajo është se, në një kuptim të drejtëpërdrejtë,

they're really on the surface of our bodies.

këto shenja janë në sipërfaqen e trupit tonë.

They are what we just said --

Ato janë ashtu siç thamë--

facial features, hair structure, skin color.

tipare të fytyrës, strukturë floku, ngjyrë lëkure.

There are also a number of features

Ekzistojnë gjithashtu një numër tiparesh

that vary between continents like that

që variojnë midis kontinenteve, si mënyra se si

that have to do with how we metabolize food that we ingest,

metabolizojmë ushqimin që hamë,

or that have to do

apo se si

with how our immune systems deal with microbes

sistemi yne imunitar përballon mikrobet

that try to invade our bodies.

që mundohen të pushtojnë trupin tonë.

But so those are all parts of our bodies

Por këto janë gjithë pjesët e trupit tonë

where we very directly interact with our environment,

ku ne bashkëveprojmë me mjedisin përreth,

in a direct confrontation, if you like.

në një konfrontim të drejtpërdrejtë, po të doni.

It's easy to imagine

Është e lehtë të imagjinojmë

how particularly those parts of our bodies

sesi veçanërisht këto pjesë të trupit tonë

were quickly influenced by selection from the environment

u ndikuan shpejt nga seleksionimi mjedisor

and shifted frequencies of genes

dhe ndryshuan shpeshtësine e gjeneve

that are involved in them.

që janë të përfshira në to.

But if we look on other parts of our bodies

Por, nëse shohim pjesë të tjera të trupit,

where we don't directly interact with the environment --

pjesë që nuk kanë bashkëvepruar direkt me mjedisin--

our kidneys, our livers, our hearts --

veshka, zemra apo mëlçia--

there is no way to say,

nuk ekziston ndonjë mënyrë të themi,

by just looking at these organs,

vetëm duke shikuar këto organe,

where in the world they would come from.

të përcaktojmë se nga ç'pjesë e botës janë.

So there's another interesting thing

Një tjetër gjë interesante del prej kësaj

that comes from this realization

dhe është fakti se

that humans have a recent common origin in Africa,

njerëzit kanë një origjinë të përbashkët në Afrikë,

and that is that when those humans emerged

dhe kur filluan të shfaqen

around 100,000 years ago or so,

para 100 mijë vitesh, apo diçka e ngjashme,

they were not alone on the planet.

ata nuk ishin vetëm në planet.

There were other forms of humans around,

Kishte edhe forma të tjera humanoidësh rreth e qark,

most famously perhaps, Neanderthals --

një prej më të famshmëve, ndoshta, neandertali--

these robust forms of humans,

këto forma të bëshme njerëzish,

compared to the left here

krahasuar me pjesën e majtë këtu

with a modern human skeleton on the right --

me një skelet modern njerëzor në të djathtë--

that existed in Western Asia and Europe

që ka ekzistuar në Azinë Perëndimore dhe Evropë

since several hundreds of thousands of years.

prej disa qindra mijëra vjetësh.

So an interesting question is,

Kështu na lind një pyetje interesante,

what happened when we met?

çfarë ndodhi kur u takuam?

What happened to the Neanderthals?

Çfarë i ndodhi neandertalëve?

And to begin to answer such questions,

Dhe për t'i dhënë përgjigje pyetjeve të tilla,

my research group -- since over 25 years now --

grupi im kërkimor--tashmë prej 25 vjetësh--

works on methods to extract DNA

punon për metodologji të nxjerrjes së ADN-së

from remains of Neanderthals

prej mbetjeve të neandertalëve

and extinct animals

dhe kafshëve të zhdukura

that are tens of thousands of years old.

që janë dhjetëra mijëra vjeçare.

So this involves a lot of technical issues

Kjo përmban një sërë çështjesh teknike

in how you extract the DNA,

se si nxirret kjo ADN,

how you convert it to a form you can sequence.

se si kjo mund të konvertohet në një format të sekuencueshëm.

You have to work very carefully

Duhet të punosh me shumë kujdes

to avoid contamination of experiments

për të shmangur kontaminimin e eksperimenteve

with DNA from yourself.

me vetë ADN-në tonë.

And this then, in conjunction with these methods

Së bashku me të tjera çështje si kjo, duke i shtuar dhe metodat

that allow very many DNA molecules to be sequenced very rapidly,

që lejojnë sekuencimin e shpejtë të shumë molekulave ADN-je

allowed us last year

na lejuan që vitin e kaluar

to present the first version of the Neanderthal genome,

të prezantonim versionin e parë të gjenomit të Neandertalit

so that any one of you

në të tillë formë ku secili prej jush

can now look on the Internet, on the Neanderthal genome,

mund të shohë në internet, prej gjenomit neandertal,

or at least on the 55 percent of it

të paktën 55 përqind të tij

that we've been able to reconstruct so far.

prej asaj që kemi arrirë të rindërtojmë deri më tani.

And you can begin to compare it to the genomes

Pas kësaj, kjo mund të krahasohet me gjenome

of people who live today.

të njerëzve që jetojnë sot.

And one question

Dhe një pyetje

that you may then want to ask

që mund të doni të pyesni

is, what happened when we met?

është, çfarë ndodhi kur u takuam?

Did we mix or not?

U përziemë apo jo?

And the way to ask that question

Mënyra se si t'a pyesim këtë pyetje

is to look at the Neanderthal that comes from Southern Europe

është të shohim neandertalët që vijnë prej Evropës Jugore

and compare it to genomes

dhe t'a krahasojmë me gjenomet

of people who live today.

e njerëzve që jetojnë sot.

So we then look

Më pas shohim

to do this with pairs of individuals,

t'a bëjmë këtë me çifte individësh

starting with two Africans,

duke filluar me dy afrikanë,

looking at the two African genomes,

duke parë dy gjenomet afrikanë,

finding places where they differ from each other,

gjejmë pozicionet ku këta gjenome ndryshojnë nga njëri tjetri,

and in each case ask: What is a Neanderthal like?

dhe për çdo rast pyesim: Si është Nendertali në lidhje me këta?

Does it match one African or the other African?

I ngjan këtij afrikani apo tjetrit më shumë?

We would expect there to be no difference,

Ne presim që të të mos ketë diferenca,

because Neanderthals were never in Africa.

duke qenë se neandërtalët nuk kanë jetuar ndonjëherë në Afrikë.

They should be equal, have no reason to be closer

Duhet të jenë njëlloj, nuk ka arsye që të jetë më e ngjashme

to one African than another African.

me një afrikan se me afrikanin tjetër.

And that's indeed the case.

Në fakt kështu është.

Statistically speaking, there is no difference

Nga ana statistikore, nuk ka asnjë ndryshim

in how often the Neanderthal matches one African or the other.

se sa herë neandertali përket me një afrikan sesa me tjetrin.

But this is different

Kjo është ndryshe

if we now look at the European individual and an African.

kur ne shohim një individ evropian dhe një afrikan.

Then, significantly more often,

Kësaj here, në sasi të konsiderueshme,

does a Neanderthal match the European

neandertali i ngjan më shumë evropianit

rather than the African.

sesa afrikanit.

The same is true if we look at a Chinese individual

E njëjta gjë ndodh edhe kur krahasojmë një individ kinez

versus an African,

me një afrikan,

the Neanderthal will match the Chinese individual more often.

neandertali do të përkojë me kinezin më shpesh.

This may also be surprising

Kjo duket befasuese

because the Neanderthals were never in China.

duke qenë se neandertalët nuk kanë qenë ndonjëherë në Kinë.

So the model we've proposed to explain this

Kështu që modeli që ne propozuam për të shpjeguar këtë

is that when modern humans came out of Africa

është se kur njerëzit modernë dolën prej Afrikës

sometime after 100,000 years ago,

diku 100 mijë vite më parë,

they met Neanderthals.

ata u takuan me neandertalët.

Presumably, they did so first in the Middle East,

Me sa duket, ata u takuan në Lindjen e Mesme

where there were Neanderthals living.

ku kishte neandertalë që jetonin.

If they then mixed with each other there,

Nëse këta u përzienë me njëri tjetrin aty,

then those modern humans

dhe këta njerëz modernë

that became the ancestors

që u bënë paraardhësit

of everyone outside Africa

e kujtdo jashtë Afrike,

carried with them this Neanderthal component in their genome

morën me vete këtë komponent të neandertalit në gjenomin e tyre

to the rest of the world.

në pjesët e tjera të botës.

So that today, the people living outside Africa

Prej kësaj, njerëzit që jetojnë sot jashtë Afrikës

have about two and a half percent of their DNA

kanë rreth dy, dy e gjysëm përqind të ADN-së së tyre

from Neanderthals.

prej neandertalëve.

So having now a Neanderthal genome

Duke patur tashmë një gjenom neandertal

on hand as a reference point

në dorë si një pikë referimi

and having the technologies

dhe duke patur teknologjitë

to look at ancient remains

për të parë mbetjet antike

and extract the DNA,

dhe ekstraktimin e ADN-së,

we can begin to apply them elsewhere in the world.

ne mund t'i aplikojmë këto diku tjetër nëpër botë.

And the first place we've done that is in Southern Siberia

Vendi i parë që e bëmë këtë ishte Siberia Jugore

in the Altai Mountains

në malet Altai

at a place called Denisova,

në një vend të quajtur Denisova,

a cave site in this mountain here,

një vendqendrim shpellash atje,

where archeologists in 2008

ku në 2008-ën, arkeologët

found a tiny little piece of bone --

gjetën një pjesë të vockël të një kocke--

this is a copy of it --

kjo është një kopje e saj--

that they realized came from the last phalanx

të cilën e kuptuan që ishte prej falangës së fundit

of a little finger of a pinky of a human.

të gishtit të vogël të një njeriu.

And it was well enough preserved

Kjo ishte e ruajtur mjaftueshëm mirë

so we could determine the DNA from this individual,

kështu që ne mundëm të përcaktonim ADN-në e këtij individi,

even to a greater extent

në sasi edhe më të madhe

than for the Neanderthals actually,

se ajo e neandertalit, në fakt,

and start relating it to the Neanderthal genome

dhe filluam ta krahasojmë atë me gjenomin e neandertalit

and to people today.

dhe të njerëzve të sotëm.

And we found that this individual

Zbuluam se ky individ

shared a common origin for his DNA sequences

ndante të njëjtën origjinë të sekuencës së ADN-së

with Neanderthals around 640,000 years ago.

me neandertalët diku tek 640 mijë vite më parë.

And further back, 800,000 years ago

Akoma më tej, 800 mijë vite më parë

is there a common origin

kishte të njëjtën origjinë

with present day humans.

me njerëzit e sotëm.

So this individual comes from a population

Kështu, ky individ vjen prej një popullate

that shares an origin with Neanderthals,

që ndan origjinën me neandertalët

but far back and then have a long independent history.

shumë kohë më parë, dhe pas kësaj ka një histori të gjatë të pavarur.

We call this group of humans,

Ne i quajmë këta njerëz,

that we then described for the first time

që ne i përshkruam për herë ta parë

from this tiny, tiny little piece of bone,

prej kësaj kocke kaq të vockël,

the Denisovans,

Denisovanë,

after this place where they were first described.

prej vendit ku u përshkruan për herë të parë.

So we can then ask for Denisovans

Ne mund të bëjmë të njëjtat pyetje për denisovanët

the same things as for the Neanderthals:

ashtu siç edhe për neandertalët:

Did they mix with ancestors of present day people?

A u përzienë me parardhësit e njerëzve të sotëm?

If we ask that question,

Nëse e bëjmë këtë pyetje,

and compare the Denisovan genome

dhe krahasojmë gjenomin denisovan

to people around the world,

me atë të njerëzve nëpër botë,

we surprisingly find

çuditërisht zbulojmë se

no evidence of Denisovan DNA

nuk ka evidencë të ADN-së denisovane

in any people living even close to Siberia today.

në asnjë njeri qoftë edhe afër Siberisë në ditët e sotme.

But we do find it in Papua New Guinea

Por, gjejmë ngjashmëri me njerëz në Papua New Guinea

and in other islands in Melanesia and the Pacific.

dhe në ishuj të tjerë në Melanezi dhe Paqësor.

So this presumably means

Kjo duket se do të thotë

that these Denisovans had been more widespread in the past,

që denisovanët kanë qenë më të përhapur në të shkuarën,

since we don't think that the ancestors of Melanesians

duke qenë se nuk mendojmë që parardhësit e Melanezianëve

were ever in Siberia.

kanë qenë ndonjëherë në Siberi.

So from studying

Nga studimi

these genomes of extinct humans,

i këtyre njerëzve të zhdukur,

we're beginning to arrive at a picture of what the world looked like

po arrijmë të vizatojmë se si bota ka qenë dikur

when modern humans started coming out of Africa.

kur njerëzit modernë filluan të dalin prej Afrikës.

In the West, there were Neanderthals;

Në perëndim, ishin neandertalët;

in the East, there were Denisovans --

Në lindje, denisovanët--

maybe other forms of humans too

ndoshta edhe forma të tjera njerëzish gjithashtu

that we've not yet described.

të cilat ende si kemi zbuluar.

We don't know quite where the borders between these people were,

Ne ende se dimë se ku ishin kufijtë midis tyre,

but we know that in Southern Siberia,

por dimë që në Siberinë Jugore,

there were both Neanderthals and Denisovans

kishte edhe neandertalë edhe denisovanë

at least at some time in the past.

të paktën për një periudhë kohe në të shkuarën.

Then modern humans emerged somewhere in Africa,

Më pas njerëzit modernë u shfaqën diku në Afrikë,

came out of Africa, presumably in the Middle East.

dolën prej saj, me sa duket në Lindjen e Mesme.

They meet Neanderthals, mix with them,

Ata u takuan me neandertalët, u përzienë me ta,

continue to spread over the world,

vazhduan të shpërndahen nëpër botë,

and somewhere in Southeast Asia,

dhe diku në Azinë Juglindore,

they meet Denisovans and mix with them

ata takuan denisovanët dhe u përzienë edhe me këta

and continue on out into the Pacific.

dhe vazhduan nëpër Paqësor.

And then these earlier forms of humans disappear,

Më pas këto forma të hershme njerëzore u zhdukën,

but they live on a little bit today

por jetojnë pak edhe sot

in some of us --

në disa prej nesh--

in that people outside of Africa have two and a half percent of their DNA

në atë që njerëzit jashtë Afrike kanë 2,5 përqind të ADN-së së tyre

from Neanderthals,

prej neandertalëve,

and people in Melanesia

dhe njerëzit në Melanezi

actually have an additional five percent approximately

kanë afërsisht 5 përqind ADN-je

from the Denisovans.

prej denisovanëve.

Does this then mean that there is after all

A do të thotë kjo, se, pas të gjithash

some absolute difference

ka disa ndryshime absolute

between people outside Africa and inside Africa

midis njerëzve brenda Afrike dhe jashtë saj

in that people outside Africa

në atë që njerëzit jashtë Afrikës

have this old component in their genome

kanë këtë komponent të vjetër në gjenomin e tyre

from these extinct forms of humans,

prej këtyre formave të zhdukura njerëzish,

whereas Africans do not?

ndërsa afrikanët se kanë?

Well I don't think that is the case.

Epo, s'mendoj se ky është rasti.

Presumably, modern humans

Duket se, njerëzit modernë

emerged somewhere in Africa.

u shfaqën diku në Afrikë.

They spread across Africa also, of course,

Ata u shpërndanë edhe nëpër Afrikë

and there were older, earlier forms of humans there.

dhe aty kishte forma më të vjetra njerëzish gjithashtu.

And since we mixed elsewhere,

Dhe meqënëse u përziemë tjetërkund,

I'm pretty sure that one day,

jam i sigurtë se një ditë,

when we will perhaps have a genome

kur ndoshta do të kemi një gjenom

of also these earlier forms in Africa,

të këtyre formave të vjetra afrikane,

we will find that they have also mixed

ne do të zbulojmë se edhe ata u përzienë

with early modern humans in Africa.

me njerëzit e hershëm modernë në Afrikë.

So to sum up,

Për t'a përmbledhur,

what have we learned from studying genomes

çfarë kemi mësuar duke studiar gjenomet

of present day humans

e njerëzve të ditëve tona

and extinct humans?

dhe atyre të zhdukur?

We learn perhaps many things,

Kemi mësuar shumë gjëra,

but one thing that I find sort of important to mention

por është e rëndësishm të përmendim një

is that I think the lesson is that we have always mixed.

që është se ne gjithmonë jemi përzierë.

We mixed with these earlier forms of humans,

Ne u përziemë me këto forma të hershme njerëzish,

wherever we met them,

kudo ku i takuam,

and we mixed with each other ever since.

dhe u pëziemë me njeri tjetrin prejandej.

Thank you for your attention.

Faleminderit për vëmendjen tuaj.

(Applause)

(Duartrokitje)