Allan Adams: The discovery that could rewrite physics

Translator: Ereblir Kadriu Reviewer: Besnik Bleta

If you look deep into the night sky,

Nëse vështroni me ngulm qiellin natën,

you see stars,

shihni yje,

and if you look further, you see more stars,

nëse shihni më tej, shihni më tepër yje,

and further, galaxies, and further, more galaxies.

dhe, më tej, galaksi, dhe akoma më tej, më shumë galaksi.

But if you keep looking further and further,

Por nëse vazhdoni të shihni tej e më tej,

eventually you see nothing for a long while,

nuk shihni më gjë, për ca kohë,

and then finally you see a faint, fading afterglow,

dhe mandej, më në fund, shihni një muzg të dobët, që venitet,

and it's the afterglow of the Big Bang.

ky është muzgu i mbetur nga Big Bengu.

Now, the Big Bang was an era in the early universe

Tani, Big Bengu ishte një epokë në fillimet e gjithësisë

when everything we see in the night sky

kur krejt sa shohim në qiellin e natës

was condensed into an incredibly small,

qe e dendësuar në një masë pabesueshmërisht të vogël,

incredibly hot, incredibly roiling mass,

pabesueshmërisht të nxehtë, pabesueshmërisht gurgulluese,

and from it sprung everything we see.

dhe prej saj buthtoi gjithë sa shohim.

Now, we've mapped that afterglow

Atë muzg e kemi hartëzuar

with great precision,

me përpikëri të madhe,

and when I say we, I mean people who aren't me.

dhe kur them "ne", nuk e kam fjalën për veten.

We've mapped the afterglow

E kemi hartëzuar muzgun

with spectacular precision,

me përpikëri spektakolare,

and one of the shocks about it

dhe çka është tronditëse

is that it's almost completely uniform.

është se shfaqet thuajse i njëtrajtshëm.

Fourteen billion light years that way

Katërmbëdhjetë miliardë vite-dritë në këtë drejtim

and 14 billion light years that way,

apo 14 miliardë vite-dritë në atë drejtim,

it's the same temperature.

temperatura është po ajo.

Now it's been 14 billion years

Që nga Big Bengu, kanë rrjedhur

since that Big Bang,

14 miliardë vjet,

and so it's got faint and cold.

ndaj është zbehur dhe ftohur.

It's now 2.7 degrees.

Tani është 2.7 gradë.

But it's not exactly 2.7 degrees.

Por s’është saktësisht 2.7 gradë.

It's only 2.7 degrees to about

2.7 gradë është vetëm për rreth

10 parts in a million.

10 drejtime në një milion.

Over here, it's a little hotter,

Këtej, është pak më i nxehtë,

and over there, it's a little cooler,

kurse andej është pak më i ftohtë,

and that's incredibly important to everyone in this room,

dhe kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme për këdo në këtë sallë,

because where it was a little hotter,

sepse ku qe pak më nxehtë,

there was a little more stuff,

kish pak më shumë lëndë,

and where there was a little more stuff,

dhe ku kish ca lëndë më shumë,

we have galaxies and clusters of galaxies

kemi galaktika, grumbuj galaktikash,

and superclusters

supergrumbuj,

and all the structure you see in the cosmos.

dhe krejt strukturën që shihni në kozmos.

And those small, little, inhomogeneities,

Këto panjëtrajtshmëri të vogla, të imta,

20 parts in a million,

20 në një milion,

those were formed by quantum mechanical wiggles

qenë formuar nga dridhje mekanike kuantike

in that early universe that were stretched

në fillimet e gjithësisë, që u shtri

across the size of the entire cosmos.

sa madhësia e krejt kozmosit.

That is spectacular,

Kjo është e mahnitshme,

and that's not what they found on Monday;

por jo ajo çka gjetën të hënën;

what they found on Monday is cooler.

çka zbuluan të hënën është më e bukur se kaq.

So here's what they found on Monday:

Ja se ç’gjetën të hënën:

Imagine you take a bell,

Përfytyroni se merrni një zile,

and you whack the bell with a hammer.

dhe e goditni me çekiç.

What happens? It rings.

Ç’ndodh? Tingëllon.

But if you wait, that ringing fades

Por nëse prisni, tingëllima zbehet,

and fades and fades

dhe zbehet e zbehet

until you don't notice it anymore.

derisa nuk e vini më re.

Now, that early universe was incredibly dense,

Gjithësia e hershme qe pabesueshmërisht e dendur,

like a metal, way denser,

si metal, por shumë më e dendur,

and if you hit it, it would ring,

dhe po ta goditnit, do të tingëllonte,

but the thing ringing would be

por çka do të tingëllonte do të qe

the structure of space-time itself,

vetë struktura e hapësirë-kohës,

and the hammer would be quantum mechanics.

me mekanikën kuantike në funksionin e çekiçit.

What they found on Monday

Ajo që gjetën të hënën

was evidence of the ringing

qe dëshmi për tingëllimën

of the space-time of the early universe,

e hapësirë-kohës së gjithësisë së hershme,

what we call gravitational waves

ato çka ne i quajmë valë rëndesore

from the fundamental era,

prej epokës fillestare,

and here's how they found it.

dhe ja se si i gjetën.

Those waves have long since faded.

Këto valë ka kohë që janë zbehur.

If you go for a walk,

Nëse dilni për një shëtitje,

you don't wiggle.

ju nuk tundeni.

Those gravitational waves in the structure of space

Këto valë rëndesore në strukturën e hapësirës

are totally invisible for all practical purposes.

janë krejtësisht të padukshme për çfarëdo qëllimi praktik.

But early on, when the universe was making

Por më herët, kur gjithësia prodhoi

that last afterglow,

atë muzg të fundit,

the gravitational waves

valët rëndesore shkaktuan

put little twists in the structure

shformime të vogla në strukturën

of the light that we see.

e dritës që ne shohim.

So by looking at the night sky deeper and deeper --

Pra, duke vëzhguar qiellin e natës thellë e më thellë -

in fact, these guys spent three years on the South Pole

në fakt, këta djem kaluan tre vjet në Polin e Jugut,

looking straight up through the coldest, clearest,

duke vëzhguar përmes ajrit më të ftohtë, më të kthjellët,

cleanest air they possibly could find

më të pastër që mundën të gjenin,

looking deep into the night sky and studying

duke vëzhguar thellë në qiellin e natës dhe duke studiuar

that glow and looking for the faint twists

atë muzg për të kapur shformimet më të dobëta

which are the symbol, the signal,

të cilat janë simboli, sinjali,

of gravitational waves,

i valëve rëndesore,

the ringing of the early universe.

tingëllima e gjithësisë së hershme.

And on Monday, they announced

Dhe të hënën shpallën se

that they had found it.

e kanë pikasur atë.

And the thing that's so spectacular about that to me

Gjëja që është kaq mahnitëse te kjo, për mua,

is not just the ringing, though that is awesome.

nuk është thjesht tingëllima, edhe pse ajo është e mrekullueshme.

The thing that's totally amazing,

Gjëja që më lë krejtësisht me gojë hapur,

the reason I'm on this stage, is because

arsyeja pse jam në këtë skenë, është se

what that tells us is something deep about the early universe.

ajo çka na tregon, është diçka e thellë rreth gjithësisë së hershme.

It tells us that we

Na tregon se ne,

and everything we see around us

dhe çdo gjë që shohim përreth nesh

are basically one large bubble --

është në thelb një flluskë e madhe -

and this is the idea of inflation—

dhe kjo është ideja e zgjerimit -

one large bubble surrounded by something else.

një flluskë e madhe e rrethuar nga diçka tjetër.

This isn't conclusive evidence for inflation,

Nuk është dëshmi vërtetuese mbi zgjerimin,

but anything that isn't inflation that explains this

por cilado teori që s’është zgjerim dhe e shpjegon këtë,

will look the same.

do të dukej si kjo.

This is a theory, an idea,

Që është një teori, një ide,

that has been around for a while,

që ka ca kohë që qarkullon,

and we never thought we we'd really see it.

por kurrë nuk menduam se do ta vinim re vërtet.

For good reasons, we thought we'd never see

Me të drejtë, menduam se nuk do të shihnim kurrë

killer evidence, and this is killer evidence.

dëshmi asgjësuese, dhe ja ku e kemi dëshminë asgjësuese.

But the really crazy idea

Por ideja vërtet për të luajtur mendsh

is that our bubble is just one bubble

është se flluska jonë është thjesht vetëm njëra

in a much larger, roiling pot of universal stuff.

prej atyre, në një kazan më të madh, gurgullues, lënde universale.

We're never going to see the stuff outside,

Ne nuk do t’i shohim kurrë gjërat jashtë saj,

but by going to the South Pole and spending three years

por me vajtjen në Polin e Jugut dhe shpenzimin e tri viteve

looking at the detailed structure of the night sky,

duke vëzhguar strukturën e hollësishme të qiellit të natës,

we can figure out

ne mund të zbulojmë

that we're probably in a universe that looks kind of like that.

se ndoshta gjendemi në një gjithësi që duket pak a shumë kështu.

And that amazes me.

Dhe kjo mua më mahnit.

Thanks a lot.

Shumë faleminderit!

(Applause)

(Duartrokitje)