The psychology of evil | Philip Zimbardo

Translator: Elona Toska Reviewer: Valbona Bushi

Philosophers, dramatists, theologians

Filozofët, dramaturgët, teologët

have grappled with this question for centuries:

janë marrë me këtë pyetje për shekuj të tërë:

what makes people go wrong?

Përse bëhen njerezit të këqinj?

Interestingly, I asked this question when I was a little kid.

Në mënyrë interesante, unë e bëja këtë pyetje kur isha i vogël.

I grew up in the South Bronx, inner-city ghetto in New York,

Kur isha fëmijë në Bronksin jugor, në një geto në qytet

në Nju Jork, i rrethuar nga e keqja,

and I was surrounded by evil,

as all kids are who grew up in an inner city.

si të gjithë fëmijët që u rriten në qendrat e qyteteve.

And I had friends who were really good kids,

Dhe kisha shokë që ishin fëmijë shumë të mirë,

who lived out the Dr. Jekyll Mr. Hyde scenario -- Robert Louis Stevenson.

që jetonin situatën e Dr. Xhekyll - Z. Hajd -- Robert Luis Stivenson.

That is, they took drugs, got in trouble, went to jail.

Dmth, bënin drogë, gjendeshin në telashe, futeshin në burg.

Some got killed, and some did it without drug assistance.

Disa u vranë, disa e bënë pa ndihmën e drogave.

So when I read Robert Louis Stevenson, that wasn't fiction.

Prandaj kur lexova Robert Louis Stevenson, nuk mu duk histori e trilluar.

The only question is, what was in the juice?

Pyetja e vetme ishte, çfarë kishte brenda lengut?

Dhe ajo akoma më e rëndësishme, ai kufiri midis të mirës dhe të keqes --

And more importantly, that line between good and evil --

which privileged people like to think is fixed and impermeable,

që njerëzit e privilegjuar e konsiderojnë të fiksuar dhe të padepërtueshëm,

with them on the good side, the others on the bad side --

me ata vetë nga ana e mirë, dhe të tjerët nga ana e keqe --

I knew that line was movable, and it was permeable.

E dija që ai kufi ishte i lëvizshëm, dhe që mund të depërtohej.

Good people could be seduced across that line,

Njerëzit e mirë mund të tundohen ta kapërcejnë këtë kufi,

and under good and some rare circumstances, bad kids could recover

dhe në disa kushte të rralla dhe të mira, fëmijët e këqinj mund të sherohen

me ndihmë, me reforma, me rehabilitim.

with help, with reform, with rehabilitation.

So I want to begin with this wonderful illusion

Prandaj dua të filloj me këtë iluzion të mrekullueshëm.

by [Dutch] artist M.C. Escher.

nga artisti hollandez M.C. Escher.

If you look at it and focus on the white, what you see is a world full of angels.

Nëse e shikoni dhe përqendroheni tek e bardha,

do të shihni një botë plot me ëngjëj.

But let's look more deeply, and as we do,

Por le ta shohim më me vëmendje, dhe duke parë më thellë,

what appears is the demons, the devils in the world.

shfaqen demonët, shejtanet e botës.

That tells us several things.

Dhe kjo na tregon disa gjëra.

One, the world is, was, will always be filled with good and evil,

Një: bota është, ka qenë dhe do të jetë gjithmonë plot me të mirën dhe të keqen,

because good and evil is the yin and yang of the human condition.

sepse e mira dhe e keqja janë Jin dhe Jan i natyrës njerëzore.

It tells me something else.

Më tregon edhe diçka tjetër. Nëse mbani mend,

If you remember, God's favorite angel was Lucifer.

ëngjëlli i preferuar i Zotit ishte Luciferi.

Apparently, Lucifer means "the light."

Me sa duket, Lucifer do të thotë "drita."

It also means "the morning star," in some scripture.

Në disa shkrime të vjetra, do të thotë edhe "ylli i mëngjesit".

And apparently, he disobeyed God,

Dhe me sa duket ai nuk ju bind Zotit,

and that's the ultimate disobedience to authority.

dhe kjo është rebelimi më i madh kundrejt autoritetit.

And when he did, Michael, the archangel, was sent to kick him out of heaven

Dhe kur ai nuk u bind, engëlli Mikael u dërgua

për ta nxjerrë jashtë nga parajsa së bashku më ëngjëjt e tjerë të rënë.

along with the other fallen angels.

And so Lucifer descends into hell, becomes Satan,

Dhe kështu, Luciferi kur futet në ferr, bëhet Satani,

becomes the devil, and the force of evil in the universe begins.

kthehet në djall, dhe forca e së keqes në univers fillonë.

Paradoksi është që Zoti krijoi ferrin si vendin për të mbyllur të keqen.

Paradoxically, it was God who created hell as a place to store evil.

He didn't do a good job of keeping it there though.

Por nuk pati sukses që ta mbante aty ama.

Prandaj ky hark i shndërrimit kozmik

So, this arc of the cosmic transformation of God's favorite angel into the Devil,

i ëngjëllit të preferuar të Zotit në Djall,

për mua përbën bazën për të kuptuar qëniet njerëzore

for me, sets the context for understanding human beings

who are transformed from good, ordinary people into perpetrators of evil.

që shndërrohen nga njerëz të mirë dhe të rëndomtë

në shkaktarë e të keqes.

So the Lucifer effect, although it focuses on the negatives --

Prandaj Efekti Lucifer, ndonëse përqendrohet tek negativja --

the negatives that people can become,

gjërat negative që njerëzit bëhen,

not the negatives that people are --

jo gjërat e këqija që njerëzit janë --

më shtyn tek një përkufizim psikologjik: e keqja vjen nga zbatimi i pushtetit.

leads me to a psychological definition.

Evil is the exercise of power.

And that's the key: it's about power.

Dhe kjo është kyce: bëhet fjalë për pushtet.

Në mënyrë që dikush të dëmtojë të tjerët psikologjikisht,

To intentionally harm people psychologically,

to hurt people physically, to destroy people mortally, or ideas,

ti shkaktojë vuajtje fizike, vdekje apo ti dhunojë idete

and to commit crimes against humanity.

apo për të bërë krime kundër njerëzimit.

If you Google "evil," a word that should surely have withered by now,

Nëse kërkoni në Google, "e keqja", një fjalë që duhet të ishte zhdukur deri tani,

you come up with 136 million hits in a third of a second.

do të gjeni mbi 136 milion rezultate në 0.33 sekonda.

A few years ago -- I am sure all of you were shocked, as I was,

Disa vjet më parë - jam i sigurt që u tronditët po aq sa unë,

with the revelation of American soldiers abusing prisoners in a strange place

nga shpallja e ushtarëve amerikanë

që abuzonin te burgosurit në një vend të cuditshëm

in a controversial war, Abu Ghraib in Iraq.

në një luftë të debatuar shumë: Abu Graib në Irak.

And these were men and women

Dhe këta ishin gra dhe burra

që po i detyronin të burgosurit të bënin veprime tepër turpëruese,

who were putting prisoners through unbelievable humiliation.

I was shocked, but I wasn't surprised,

U trondita, por nuk u habita,

because I had seen those same visual parallels

sepse i kisha parë këto paralele vizuale

when I was the prison superintendent of the Stanford Prison Study.

kur isha mbikëqyrës i burgut në Studimin e Burgut të Stanford.

Immediately the Bush administration military said what?

Menjëherë administrata ushtarake e Bush tha... cfarë?

What all administrations say when there's a scandal:

Cfarë të gjitha administratat thonë kur ka një skandal.

"Mos na e vini ne fajin. Nuk e ka fajin sistemi. Janë disa mollë të prishura,

"Don't blame us. It's not the system.

It's the few bad apples, the few rogue soldiers."

ata ushtarët rebelë."

My hypothesis is, American soldiers are good, usually.

Hipoteza ime është që ushtarët amerikanë janë të mirë, zakonisht.

Maybe it was the barrel that was bad.

Mbase ishte tyta e pushkës që ishte e keqe.

But how am I going to deal with that hypothesis?

Por si mundem unë të përballem me këtë hipotezën time?

I became an expert witness for one of the guards,

U bëra dëshmitar ekspert

për një nga rojet, rreshterin Chip Frederik,

Sergeant Chip Frederick, and in that position,

dhe në këtë rol, kisha mundësi të shihja një mori raportesh hetuesish.

I had access to the dozen investigative reports.

I had access to him.

Kisha mundësi të komunikoja edhe me atë. Mund ta studioja atë,

I could study him, have him come to my home, get to know him,

të vinte në shtëpinë time, ta njihja nga afër,

do psychological analysis to see, was he a good apple or bad apple.

të bëja një analizë psikologjike për të parë nëse ishte mollë e mirë apo e keqe.

And thirdly, I had access to all of the 1,000 pictures

Dhe e treta, mund të shihja të gjitha 1,000 fotot

that these soldiers took.

që këta ushtarë bënë.

These pictures are of a violent or sexual nature.

Këto foto kanë karakter të dhunshëm ose seksual.

All of them come from the cameras of American soldiers.

Të gjitha janë bërë me aparate fotografike të ushtarëve amerikanë.

Because everybody has a digital camera or cell phone camera,

Sepse të gjithë kishin aparat dixhital ose aparat tek telefoni celular,

they took pictures of everything, more than 1,000.

dhe bënë foto të gjithckaje. Mbi 1,000 copë.

And what I've done is I organized them into various categories.

Dhe unë i organizova këto foto sipas disa kategorive.

Por këto foto janë bërë nga Policia Ushtarake e Shteteve të Bashkuara, Ushtarët Rezervë.

But these are by United States military police, army reservists.

They are not soldiers prepared for this mission at all.

Këta ushtarë nuk janë aspak të përgatitur për këtë lloj misioni.

Dhe gjithcka ndodhi në një vend të vetëm, Niveli 1A, në turnin e natës.

And it all happened in a single place, Tier 1-A, on the night shift.

Why?

Përse? Niveli 1A ishte qendra për inteligjencën ushtarake.

Tier 1-A was the center for military intelligence.

It was the interrogation hold.

Atje bëheshin marrjet në pyetje. CIA ishte atje.

The CIA was there.

Interrogators from Titan Corporation, all there,

Hetuesit nga Korporata Titan, të gjithë ishin atje,

dhe nuk po mblidhnin dot asnjë informacion mbi kryengritjen.

and they're getting no information about the insurgency.

So they're going to put pressure on these soldiers,

Prandaj po u bënin presion këtyre ushtarëve,

Policisë Ushtarake, që të kalonin cakun normal,

military police, to cross the line,

give them permission to break the will of the enemy,

duke u dhënë leje të thyenin vullnetin e armikut,

to prepare them for interrogation, to soften them up,

ti përgatisnin për tu marrë në pyetje, ti zbusnin,

to take the gloves off.

tu hiqnin dorashkat. Këto janë metaforat,

Those are the euphemisms, and this is how it was interpreted.

dhe kështu u nënkuptuan ato.

Let's go down to that dungeon.

Eja shkojmë në bodrum,

(klikim aparati)

(Typewriting)

[Abu Ghraib Iraq Prison Abuses 2008 Military Police Guards' Photos]

[The following images include nudity and graphic depictions of violence]

(Camera shutter sounds)

(zhurmë goditje)

(Thuds)

(Camera shutter)

(klikim aparati)

(Camera shutter)

(zhurme goditje)

(Breathing)

(frymëmarrje)

(Bells)

(zile)

(Bells end)

So, pretty horrific.

Domethënë goxha e tmerrshme.

That's one of the visual illustrations of evil.

Ky është një nga ilustrimet pamore të së keqes.

And it should not have escaped you

Dhe nuk duhet tju ketë shpëtuar që

arsyeja përse e ciftëzova të burgosurin me krahët hapur

that the reason I paired the prisoner with his arms out

with Leonardo da Vinci's ode to humanity

me Oden për Njerëzimin të Leonardo da Vincit,

is that that prisoner was mentally ill.

është sepse ai i burgosur kishte një sëmundje mendore.

That prisoner covered himself with shit every day,

Ai i burgosur mbulohej me jashtëqitjet e veta cdo ditë,

dhe e bënin të rrokullisej në dhe që të mos mbante erë.

they had to roll him in dirt so he wouldn't stink.

But the guards ended up calling him "Shit Boy."

Por rojet filluan ta thërrisnin: Cun Muti.

What was he doing in that prison rather than in some mental institution?

Cfarë po bënte në burg ai

në vend të një institucioni mendor?

In any event, here's former Secretary of Defense Rumsfeld.

Për cdo rast, ja ku është Sekretari i Mbrojtjes Rumsfeld.

He comes down and says, "I want to know, who is responsible?

vjen dhe thotë "Dua të di kush mban përgjegjësi?

Cilat janë mollët e prishura?" Në fakt, kjo është një pyetje e keqe.

Who are the bad apples?"

Well, that's a bad question.

Duhet perifrazuar dhe pyetur, "Cfarë është përgjegjëse?"

You have to reframe it and ask, "What is responsible?"

"What" could be the who of people,

Sepse "cfare" mund të ishte cilët njerëz,

but it could also be the what of the situation,

por mund edhe të ishte cila situatë,

and obviously that's wrongheaded.

dhe është e qartë që kjo është e gabuar.

How do psychologists try to understand such transformations of human character,

Pra si merren psikologët

këto transformime të personalitetit njerëzor,

if you believe that they were good soldiers

nëse ju besoni që ata ishin ushtarë të mirë

before they went down to that dungeon?

përpara se të shkonin poshtë tek bodrumi?

There are three ways. The main way is called dispositional.

Ka tre mënyra. Mënyra kryesore quhet karakteriale.

Shohim cfarë ka brenda personi, mollët e prishura.

We look at what's inside of the person, the bad apples.

This is the foundation of all of social science,

Kjo është baza e të gjitha shkencave shoqërore,

the foundation of religion, the foundation of war.

baza e besimeve fetare, baza e luftës.

Social psychologists like me come along and say,

Psikologët socialë vijnë dhe thonë, "Po

"Yeah, people are the actors on the stage,

njerëit janë aktorët në këtë skenë,

but you'll have to be aware of the situation.

por duhet pasur paraysh situata ku ata veprojnë.

Who are the cast of characters? What's the costume?

Cilët janë trupa e personazheve? Cfarë konstumesh veshin?

Is there a stage director?"

A ka një drejtor skenik?"

And so we're interested in what are the external factors

Kështu pra na interesojnë cilët janë faktorët e jashtëm

around the individual -- the bad barrel?

përreth individit, tytës së keqe?

Dhe shkencëtarët shoqërorë ndalojnë atje dhe e humbin të gjithë pikën e rëndësishme

Social scientists stop there and they miss the big point

that I discovered when I became an expert witness for Abu Ghraib.

që unë zbulova kur u bëra dëshmitar ekspert për Abu Graib.

The power is in the system.

Pushteti është në sistem.

The system creates the situation that corrupts the individuals,

Sistemi krijon situatat që korruptojnë individët,

and the system is the legal, political, economic, cultural background.

dhe sistemi është struktura ligjore, politike, ekonomike dhe kulturore.

And this is where the power is of the bad-barrel makers.

Dhe nga kjo strukturë vjen pushteti i tytave të këqija.

Prandaj nëse doni të ndryshoni personin, atëherë duhet ndryshuar situata.

If you want to change a person, change the situation.

And to change it, you've got to know where the power is, in the system.

Dhe nëse doni të ndryshoni situatën,

duhet të dini se ku është pushteti brenda sistemit.

Prandaj Efekti i Luciferit përfshin të kuptuarit

So the Lucifer effect involves understanding

të transformimeve të personalitetit njerëzor me këto tre faktorë.

human character transformations with these three factors.

And it's a dynamic interplay.

Dhe ky është një ndërveprim dinamik.

What do the people bring into the situation?

Cfarë kontribuojnë këta njerëz tek kjo situatë?

What does the situation bring out of them?

Cfarë nxjerr në pah brenda tyre kjo situatë?

And what is the system that creates and maintains that situation?

Dhe cfarë është sistemi qe krijon dhe mban këtë situate?

My recent book, "The Lucifer Effect," is about,

Pra, libri im i botuar kohët e fundit, Efekti Lucifer

si të kujtojmë si njerëzit e mirë bëhen të këqinj?

how do you understand how good people turn evil?

And it has a lot of detail about what I'm going to talk about today.

Dhe përmban shumë detaje

mbi temën që do të trajtoj sot.

So Dr. Z's "Lucifer Effect," although it focuses on evil,

Pra Efekti Lucifer i Dr. Z-së, sado që përqendrohet tek e keqja,

really is a celebration of the human mind's infinite capacity

është në fakt një kremtim i kapacitetit të

pafund të mendjes njerëzore të na bëjë të përzemërt apo mizor,

to make any of us kind or cruel,

caring or indifferent, creative or destructive,

të kujdesshëm apo indiferent, krijues apo shkatërruesm

and it makes some of us villains.

dhe disa nga ne i bën maskarenj.

And the good news that I'm going to hopefully come to at the end

Dhe lajmet e mira që dua të arrij si përfundim tju jap

is that it makes some of us heroes.

është që në fund të fundit, disa nga ne i bën heronj.

Ky është një vizatim në revistën New Yorker,

This wonderful cartoon in the New Yorker summarizes my whole talk:

që në fakt përmbledh të gjithë fjalimin tim:

"I'm neither a good cop nor a bad cop, Jerome.

"Nuk jam as polici i mirë as ai i keq, Zherom.

Like yourself, I'm a complex amalgam

Ashtu si edhe ti, jam një amalgam i komplikuar

of positive and negative personality traits

i tipareve pozitive dhe negative të karakterit

that emerge or not, depending on the circumstances."

që ngrenë kokën ose jo, në varësi të rrethanave."

(Laughter)

(të qeshura)

There's a study some of you think you know about,

Ka një studim që disa nga ju mendojnë që dini mbi të,

but very few people have ever read the story.

por shumë pak njerëz kanë lexuar historinë. Ju keni parë filmin.

You watched the movie.

This is Stanley Milgram, little Jewish kid from the Bronx,

Ky është Stenli Milgrom, një fëmijë i vogël hebre nga Bronksi,

and he asked the question, "Could the Holocaust happen here, now?"

dhe ai bëri pyetjen, "A mund të ndodh holokausti këtu, tani?"

People say, "No, that's Nazi Germany, Hitler, you know, that's 1939."

Dhe njerëit thanë, "Jo, ai ndodhi në Gjermaninë naziste,

Ishte Hitleri, e ke parasysh, në 1939."

He said, "Yeah, but suppose Hitler asked you,

Dhe ai tha, "Po, por po sikur Hitleri tju pyesë,

"A do të elektrizonit një të panjohur?" "E pamundur, unë jam një njeri i mirë."

'Would you electrocute a stranger?' 'No way, I'm a good person.'"

He said, "Why don't we put you in a situation

Dhe ai thotë "Përse nuk ju vendosim ju në një situatë

dhe të shohim se cfarë do të bënit vërtete?

and give you a chance to see what you would do?"

Dhe prandaj ai testoit 1,000 veta normalë.

And so what he did was he tested 1,000 ordinary people.

500 New Haven, Connecticut, 500 Bridgeport.

500 në Nju Heivën, Konektikat; 500 Brixhport.

Dhe reklama tha, "Psikologët duan të kuptojnë kujtesën,

And the ad said, "Psychologists want to understand memory.

We want to improve people's memory, because it is the key to success."

duam të përmirësojmë kujtesën e njerëzve,

sepse kujtesa është faktor kyc për suksesin." Dakort?

OK?

Do tju japim 5 dollarë - 4 dollarë për kohën që harxhuat,"

"We're going to give you five bucks -- four dollars for your time.

We don't want college students. We want men between 20 and 50."

Dhe thuhet, "Nuk duam studentë nga kolegjet;

duam burra midis 20-50 vjec"

In the later studies, they ran women.

-- në studimet e tjera u përfshinë edhe gratë --

njerëz të thjeshtë: berberë, punonjës zyrash, administrata.

Ordinary people: barbers, clerks, white-collar people.

So, you go down,

Pra paraqiteni, dhe njëri nga ju do të jetë nxënësi,

one of you will be a learner, one will be a teacher.

dhe tjetri mësuesi.

The learner's a genial, middle-aged guy.

Nxënësi është një njeri i zakonshëm.

He gets tied up to the shock apparatus in another room.

I lidhur me një aparat shokues në një dhomë tjetër.

The learner could be middle-aged, could be as young as 20.

Nxënësi mund të jetë rreth të tridhjetave-dyzetave, ose edhe njëzet vjec.

Dhe njërit prej jush i thuhet nga autoritetet, ata me përparëse të bardhë,

And one of you is told by the authority, the guy in the lab coat,

"Your job as teacher is to give him material to learn.

"Puna juaj është ti jepni këtij djali materiale për të mësuar.

Gets it right, reward.

Nëse e bën mirë, shpërbleje.

Gets it wrong, you press a button on the shock box.

Nëse e bën keq, ju shtypni butonin në kutinë shokuese.

The first button is 15 volts. He doesn't even feel it."

Butoni i parë është 15 volt. As që nuk do ta ndjejë."

That's the key.

Dhe ky është celësi. Cdo e keqe fillon me 15 volt.

All evil starts with 15 volts.

And then the next step is another 15 volts.

Dhe pastaj hapi tjetër është 15 volt.

The problem is, at the end of the line, it's 450 volts.

Problemi është se grada e fundit arrin në 450 volt.

Dhe ndërkohë që ju vazhdoni, ai tjetri po bërtet,

And as you go along, the guy is screaming,

"I've got a heart condition! I'm out of here!"

"Kam një sëmundje zemre! Më nxirrni jashtë prej këtej!"

You're a good person. You complain.

Ju jeni një njeri i mirë. Dhe ankoheni.

"Sir, who will be responsible if something happens to him?"

"Zotëri, kush është përgjegjës nëse atij i ndodh dicka?"

The experimenter says, "Don't worry, I will be responsible.

Dhe eksperimentuesi thotë "Mos u shqetësoni, mbaj unë përgjegjësi.

Continue, teacher."

Vazhdoni, mësues."

Dhe pyetja mbetet, kush do të shkonte deri në 450 volt?

And the question is, who would go all the way to 450 volts?

You should notice here, when it gets up to 375,

Ju lutem vini re këtu, kur arrin 375,

it says, "Danger. Severe Shock."

pajisja thotë, "Rrezik: Shok i rëndë."

When it gets up to here, there's "XXX" -- the pornography of power.

Kur arrin deri këtu, thotë "XXX": pronografia e pushtetit.

So Milgram asks 40 psychiatrists,

(Qeshje)

Atëherë Milgrom pyet 40 psikiatristë,

"Sa përqind e qytetarëve Amerikan do të shkonin deri në fund?"

"What percent of American citizens would go to the end?"

They said only one percent.

Dhe ata thanë 1%. Sepse kjo është një sjellje sadiste,

Because that's sadistic behavior, and we know, psychiatry knows,

dhe ne e dimë, psikiatria e di, që vetëm një përqind e Amerikanëve janë sadistë.

only one percent of Americans are sadistic.

OK.

ok. Ja ku janë të dhënat. Nuk mund ta kishin më gabim.

Here's the data. They could not be more wrong.

Two thirds go all the way to 450 volts.

Dy të tretat e njerëzve arritën 450 volt. Dhe ky ishte vetëm një studim.

This was just one study.

Milgram did more than 16 studies.

Milgram bëri më shumë se 16 studime. Dhe shikojini.

And look at this.

Në 16 studime, ku disa njerëz si ju shkojnë deri në fund,

In study 16, where you see somebody like you go all the way,

90 percent go all the way.

90% shkojnë deri në fund. Në studimin 5, nëse i shikoni njerëzit që rebelohen, 90% rebelohen.

In study five, if you see people rebel,

90 percent rebel.

What about women? Study 13 -- no different than men.

Po femrat? Studimi 13: asnjë ndryshim nga burrat.

So Milgram is quantifying evil as the willingness of people

Prandaj Milgrom e përkufizon të keqen si gatishmërinë e njerëzve

to blindly obey authority, to go all the way to 450 volts.

për tju bindur autoritetit verbërisht, për të shkuar deri në 450 volt.

And it's like a dial on human nature.

Dhe është si një celës burmë mbi natyrën njerëzore.

A dial in a sense that you can make almost everybody totally obedient,

Një celës në kuptimin që mund të bësh cdo njeri totalisht të bindur

down to the majority, down to none.

ndaj shumicës dhe asnjërit.

Por cilat janë paralelet e jashtme? Sepse cdo kërkim është artificial.

What are the external parallels? For all research is artificial.

What's the validity in the real world?

Cfarë vlere ka në botën reale?

912 qytetarë amerike u vetëvranë ose u vranë

912 American citizens committed suicide or were murdered

by family and friends in Guyana jungle in 1978,

nga familja ose miqtë në xhunglën e Guajanës në 1978,

because they were blindly obedient to this guy, their pastor --

sepse ju bindën verbërisht një njeriu, pastorit të tyre.

not their priest -- their pastor, Reverend Jim Jones.

Jo priftit. Pastorit, Reverendit Xhim Xhouns.

Ai jua mbushi mendjen të bënin vetëvraje në grup.

He persuaded them to commit mass suicide.

And so, he's the modern Lucifer effect,

Pra ai është efekti Lucifer modern.

Një njeri i Zotit që kthehet në Angjelin e Vdekjes.

a man of God who becomes the Angel of Death.

Milgram's study is all about individual authority to control people.

Studimi i Milgramit përqendrohet tek si autoriteti i individit mund të kontrollojë njerëzit.

Shumicën e kohës ne jemi në institucione

Most of the time, we are in institutions,

so the Stanford Prison Study is a study of the power of institutions

prandaj studimi i Burgut në Stanford është studim i pushtetit të institucioneve

to influence individual behavior.

për të influencuar sjelljen e individëve.

Interestingly, Stanley Milgram and I were in the same high school class

Vlen të përmendet që Stenli Milgrom dhe unë frekuentuam të njëjtën shkollë të mesme

në Xheims Monrou në Bronks, 1954.

in James Monroe in the Bronx, 1954.

I did this study with my graduate students,

Pra ky studimi, që unë bëra

me studentët e mi pas universitar, sidomos Kreig Heni,

especially Craig Haney -- and it also began work with an ad.

filloi gjithashtu me një reklamë.

Nuk kishim fonde, prandaj bëmë një reklamë të vogël dhe të lirë,

We had a cheap, little ad,

but we wanted college students for a study of prison life.

por donim student kolegji për një studim të jetës së burgut.

Patëm 75 vullnetarë që bënë teste personaliteti.

75 people volunteered, took personality tests.

We did interviews.

Bëmë intervistat. Zgjodhëm 24 veta:

Picked two dozen: the most normal, the most healthy.

më normalët, më të shëndetshmit.

Randomly assigned them to be prisoner and guard.

Pa plan i ndamë në të burgosur dhe në roje.

So on day one, we knew we had good apples.

Pra në ditën e parë e dinim që kishim mollë të mira.

I'm going to put them in a bad situation.

Jam duke i vënë në një situatë të vështirë.

And secondly, we know there's no difference

Dhe e dyta, e dimë që nuk ka diferencë

between the boys who will be guards and those who will be prisoners.

ndërmjet djemve që do të jenë roje

dhe atyre që do të jenë të burgosur.

To the prisoners, we said,

Të rinjve që do të bëheshin të burgosur,

"Wait at home. The study will begin Sunday."

ju thamë, "Prisni në dhomat tuaja në konvikt. Studimi do të fillojë të djelën."

We didn't tell them

Nuk u thamë

that the city police were going to come and do realistic arrests.

që Policia e Qytetit do të vinte dhe të bënte arrestime të vërteta.

(Video) (Music)

[Day 1]

Burri në Video: një makinë policie afrohet, dhe polici shkon tek dera kryesore

Student: A police car pulls up in front, and a cop comes to the front door,

and knocks, and says he's looking for me.

troket dhe thotë që po më kërkonte mua.

So they, right there, you know, they took me out the door,

Dhe ata, mu aty, më morën nga dera,

they put my hands against the car.

mi vunë duart mbi makinë.

It was a real cop car, it was a real policeman,

Ishte një makinë policie e vërtetë dhe një polic i vërtetë,

and there were real neighbors in the street,

kishte komshinj të vërtetë në rrugë

që nuk e dinin që ishte eksperiment.

who didn't know that this was an experiment.

And there was cameras all around and neighbors all around.

Dhe kishte kamera gjithandej dhe komshinj rreth e përqark.

They put me in the car, then they drove me around Palo Alto.

Më vunë në makinë dhe i ramë Palo Alto rreth e rrotull.

They took me to the basement of the police station.

Më cuan tek rajoni i policisë,

në bodrumin e rajonit të policisë. Më futën në një birucë.

Then they put me in a cell.

I was the first one to be picked up, so they put me in a cell,

Isha i pari që më morën, dhe më futën në një birucë,

që ngjante me një dhomë me një dorë me shufra hekuri.

which was just like a room with a door with bars on it.

You could tell it wasn't a real jail.

E dinim që nuk ishte një burg i vërtetë.

Më kycën aty, më një uniformë të turpshme.

They locked me in there, in this degrading little outfit.

They were taking this experiment too seriously.

Po e merrnin shumë seriozisht eksperimentin.

Here are the prisoners, who are going to be dehumanized, they'll become numbers.

ja ku janë të burgosurit që do të cnjerëzohen.

Do të kthehen në numra.

Ja ku janë rojet me simbolet e pushtetit dhe anonimitetit.

Here are the guards with the symbols of power and anonymity.

Rojet marrin të burgosurit

Guards get prisoners to clean the toilet bowls out with their bare hands,

për të pastruar banjat me duar,

për të bërë detyra të tjera poshtëruese.

to do other humiliating tasks.

I zhveshin lakuriq. I ngacmojnë seksualisht.

They strip them naked. They sexually taunt them.

Ata fillojnë të bëjnë aktivitete poshtëruese,

They begin to do degrading activities, like having them simulate sodomy.

si psh të pretendojnë sikur po bëjnë akte sadiste.

You saw simulating fellatio in soldiers in Abu Ghraib.

Ju patë veprime të akteve seksuale gojore ndër ushtarët në Abu Greib.

Rojet e mia e bënë për 5 ditë. Reagimi ndaj stresit ishte kaq ekstrem,

My guards did it in five days.

The stress reaction was so extreme

that normal kids we picked because they were healthy

sa të rinjtë normalë që ne zgjodhëm sepse ishin të shëndetshëm

had breakdowns within 36 hours.

u thyen brenda 36 orëve.

The study ended after six days, because it was out of control.

Studimi ndaloi pas 6 ditësh sepse doli jashtë kontrollit.

Five kids had emotional breakdowns.

5 të rinj patën trauma emocionale.

Does it make a difference

A ka ndryshim nëse luftëtarët shkojnë në betejë

if warriors go to battle changing their appearance or not?

dhe ndryshojnë pamjen e tyre apo jo?

If they're anonymous, how do they treat their victims?

A ka të bëjë anonimiteti

me si ata influencojnë viktimat e tyre?

In some cultures, they go to war without changing their appearance.

E dimë që disa kultura shkojnë në luftë,

dhe nuk e ndryshojnë pamjen e tyre.

Në disa kultura të tjera, lyhen me ngjyra si tek "Zoti i Mizave."

In others, they paint themselves like "Lord of the Flies."

Në disa veshin maska.

In some, they wear masks.

në shumë, ushtarët janë anonimë me uniformat e tyre.

In many, soldiers are anonymous in uniform.

So this anthropologist, John Watson, found 23 cultures that had two bits of data.

Pra ky antropologjisti, Xhon Uatson, zbuloi

23 kultura që kishin dy të dhëna specifike.

Do they change their appearance? 15.

A e ndryshojnë pamjen e tyre? 15

Do they kill, torture, mutilate? 13.

A vrasin, torturojnë, gjymtojnë? 13

Nëse nuk e ndryshojnë pamjen e tyre

If they don't change their appearance,

vetëm një në tetë vrasin, torturojnë, apo gjymtojnë.

only one of eight kills, tortures or mutilates.

Pika kyce është në zonën e ndaluar.

The key is in the red zone.

If they change their appearance,

Nëse ndryshojnë pamjen,

12 në 13 - 90 përqind - vrasin, torturojnë, gjymtojnë.

12 of 13 -- that's 90 percent -- kill, torture, mutilate.

And that's the power of anonymity.

Dhe ky është pushteti i anonimitetit.

So what are the seven social processes

Pra cilat janë shtatë proceset sociale

that grease the slippery slope of evil?

që grasatojnë tatëpjetën e së keqes?

Mindlessly taking the first small step.

Pa mendje hidhet hapi i parë i vogel.

Dehumanization of others. De-individuation of self.

Cnjerëzimi i të tjerëve. C-individualizimi i vetes.

Diffusion of personal responsibility.

Shpërhapja e përgjegjësisë personale. Bindje e verbër ndaj autoritetit.

Blind obedience to authority.

Uncritical conformity to group norms.

Konformizëm me normat e grupit.

Passive tolerance of evil through inaction, or indifference.

Toleranca pasive i së keqes nëpërmjet mos-veprimit ose indiferencës.

And it happens when you're in a new or unfamiliar situation.

Dhe ndodh kur jeni në një situatë të re ose të pahasur më parë.

Modelet e zakonshme të përgjigjes nuk funksionojnë.

Your habitual response patterns don't work.

Your personality and morality are disengaged.

Personaliteti dhe moraliteti yt largohen nga njëri-tjetri.

"Asgjë nuk është më e lehtë se sa të denoncosh një keq-bërës;

"Nothing is easier than to denounce the evildoer;

asgjë nuk është më e vështirë se sa ta kuptosh atë," na tregon Dostojevski.

nothing more difficult than understanding him," Dostoyevsky.

Të kuptuarit nuk është të justifikosh. Psikologjia nuk është justifikim-ologji.

Understanding is not excusing. Psychology is not excuse-ology.

So social and psychological research reveals

Pra kërkimet sociale dhe psikologjike tregojnë

si njerëzit e rëndomtë mund të transformohen pa drogat.

how ordinary, good people can be transformed without the drugs.

You don't need it. You just need the social-psychological processes.

Nuk keni nevojë. Ju duhen thjesht proceset socio-psikologjike.

Real world parallels?

Paralele me botën e vërtetë? Krahasoni këtë me këtë.

Compare this with this.

James Schlesinger -- I'm going to end with this -- says,

Xheims Shlesinger - dhe me këtë do ta mbyll - thotë:

"Psychologists have attempted to understand how and why

"Psikologët janë munduar të kuptojnë si dhe përse

individuals and groups who usually act humanely

individët dhe grupet që normalisht sillen në mënyrë njerëzore

can sometimes act otherwise in certain circumstances."

mund të sillen ndonjëherë ndryshe në situata të caktuara."

That's the Lucifer effect.

Ky është Efekti Lucifer.

And he goes on to say, "The landmark Stanford study

Dhe ai vazhdon të thotë, "Studimi i rëndësishëm i Stanford

provides a cautionary tale for all military operations."

është një histori paralajmëruese për operacionet ushtarake."

If you give people power without oversight,

nëse ju jep njerëzve pushtet pa kontroll,

it's a prescription for abuse.

është recetë për abuzim. Ata e dinin këtë dhe e lanë të ndodhte.

They knew that, and let that happen.

Një raport tjetër, një raport hetues nga Gjenerali Fei,

So another report, an investigative report by General Fay,

says the system is guilty.

thotë që sistemi është për tu fajësuar, dhe në këtë raport

In this report, he says it was the environment that created Abu Ghraib,

ai thotë që ishte ambjenti që krijoi Abi Greib

by leadership failures that contributed to the occurrence of such abuse,

nëpërmjet falimentimeve të udhëheqjes që kontribuan

në bërjen e këtyre abuzimeve,

and because it remained undiscovered

dhe në faktin që nuk u zbuluan

by higher authorities for a long period of time.

nga autoritetet e larta për një kohë të gjatë.

Këto abuzime vazhduan për 3 muaj. Kush po i shikonte magazinat?

Those abuses went on for three months.

Who was watching the store?

The answer is nobody, I think on purpose.

Përgjigja është askush, dhe mendoj, askush pa qëllim.

He gave the guards permission to do those things,

Ai u dha lejen e rojeve për të bërë këto gjëra,

dhe e dinin që askush nuk do të vinte në atë bodrum.

and they knew nobody was ever going to come down to that dungeon.

Prandaj duhet një shndërrim në strukturën teorike të këtyre fushave.

So you need a paradigm shift in all of these areas.

The shift is away from the medical model that focuses only on the individual.

Largimi nga modeli mjekësor

që përqendrohet vetëm tek individi.

The shift is toward a public health model

Drejt një modeli të shëndetit publik

that recognizes situational and systemic vectors of disease.

që njeh dhe pranon vektorët rrethanorë dhe sistemikë të sëmundjeve.

Bullying is a disease. Prejudice is a disease.

Tiranizimi është sëmundje. Paragjykimi është sëmundje. Dhuna është sëmundje.

Violence is a disease.

Since the Inquisition, we've been dealing with problems at the individual level.

Dhe që nga Inkuizicioni, ne kemi pasur probleme

në nivel individual. Dhe a e dini cfarë? Nuk po funksionon.

It doesn't work.

Aleksandr Solzhenitsyn says, "The line between good and evil

Aleksandër Solzhenitsin tha që vija midis të mirës dhe të keqes

cuts through the heart of every human being."

ndan në mes zemrën e cdo qëniejeje njerëzore.

That means that line is not out there.

Kjo do të thotë që vija nuk është atje tutje.

That's a decision that you have to make, a personal thing.

Por një vendim që duhet marrë. Kjo është një gjë personale.

So I want to end very quickly on a positive note.

Dua ta mbyll me një pikë pozitive:

Heroism as the antidote to evil,

heroizmi si kundërhelmi i së keqes.

by promoting the heroic imagination,

Duke promovuar imagjinatën heroike,

sidomos në fëmijët tanë, në sistemin tonë arsimor.

especially in our kids, in our educational system.

We want kids to think, "I'm a hero in waiting,

Duam që fëmijët të mendojnë, jam një hero në pritje,

duke pritur për situatën e duhur të vijë,

waiting for the right situation to come along,

and I will act heroically.

dhe unë do të sillem heroikisht.

My whole life, I'm now going to focus away from evil --

E gjithë jeta ime do të fokusohet larg së keqes

që ka qënë një fokus i imi që kur isha fëmijë, drejt kuptimit të heronjve.

that I've been in since I was a kid -- to understanding heroes.

Dhe tani ideja e heroizmit

Banality of heroism.

është, janë njerëzit e zakonshëm që bëjnë vepra heroike.

It's ordinary people who do heroic deeds.

It's the counterpoint to Hannah Arendt's "Banality of Evil."

Kjo është kundër përgjigja ndaj Banalitetit të së Keqes të Hana Arendt.

Our traditional societal heroes are wrong, because they are the exceptions.

Heronjtë tradicionalë të shoqërive tona janë të gabuar,

sepse ata janë përjashtimi.

They organize their life around this. That's why we know their names.

Ata e organizojnë jetën e tyre përreth kësaj.

Prandaj ua dimë emrat.

Dhe heronjtë e fëmijve tanë janë modele për ta,

Our kids' heroes are also wrong models for them,

sepse kanë talente mbi-njerëzore.

because they have supernatural talents.

We want our kids to realize most heroes are everyday people,

Duam që fëmijët të kuptojnë që shumica e heronjve janë njerëz të jetës së përditshme,

dhe një akt heroik është i pazakontë. Ky është Xho Darbi.

and the heroic act is unusual.

This is Joe Darby.

He was the one that stopped those abuses you saw,

Ai ndaloi abuzimet që ju patë,

sepse kur i pa ato imazhe,

because when he saw those images,

he turned them over to a senior investigating officer.

ja dorëzoi një oficeri të lartë hetuesie.

He was a low-level private, and that stopped it.

Ishte një ushtar i thjeshtë që e ndaloi. A ishte hero ai? Jo.

Was he a hero? No.

They had to put him in hiding, because people wanted to kill him,

Ju desh ta fshihnin, sepse njerëzit donin ta vrisnin,

and then his mother and his wife.

pastaj edhe mamanë dhe gruan e tij.

Për tre vjet ata u fshehën.

For three years, they were in hiding.

This is the woman who stopped the Stanford Prison Study.

Kjo është gruaja që ndaloi Studimin e Burgut të Stanford.

When I said it got out of control, I was the prison superintendent.

Kur i thashë që kishte dalë jashtë kontrollit, isha drejtor i burgut.

I didn't know it was out of control. I was totally indifferent.

Nuk e dija që kishte dalë jashtë kontrollit. Isha totalisht indiferent.

She saw that madhouse and said,

Ajo erdhi, pa katrahurën, dhe tha,

"You know what, it's terrible what you're doing to those boys.

"A e dini cfarë gjëje të tmerrshme po u bëni këtyre djemve.

They're not prisoners nor guards, they're boys, and you are responsible."

Ata nuk janë të burgosur, nuk janë roje,

janë djem, dhe janë të përgjegjshëm."

And I ended the study the next day.

Dhe unë e ndalova studimin ditën tjetër.

The good news is I married her the next year.

Lajmi i mirë është u martuam vitin tjetër.

(Laughter)

(qeshje)

(Applause)

(duartrokitje)

I just came to my senses, obviously.

Më erdhën mend, pa dyshim.

So situations have the power to do [three things].

Pra situatat kanë pushtetin të bëjnë, nëpërmjet --

But the point is, this is the same situation

ama ideja është që është e njëjta situatë

që na ndez imagjinatën e dhunshme brenda disave prej nesh,

that can inflame the hostile imagination in some of us,

that makes us perpetrators of evil,

që na kthen në keq-bërës,

can inspire the heroic imagination in others.

po ajo situatë mund të frymëzojë imagjinatën heroike të të tjerëve. E njëjta situatë.

It's the same situation and you're on one side or the other.

Dhe ju jeni në njërën anë apo tjetrën.

Most people are guilty of the evil of inaction,

Shumë njerëz janë fajtorë për të keqen e mos-veprimit,

because your mother said, "Don't get involved. Mind your own business."

sepse mamaja ju tha, "Mos u përzje, merru me punët e tua."

Dhe ju duhet ti thoni, "Mama, njerëzia është biznesi im."

And you have to say, "Mama, humanity is my business."

So the psychology of heroism is -- we're going to end in a moment --

Pra psikologjia e heroizimit është -- do ta mbyllim pas nja casti --

si ti inkurjaojmë fëmijët në kurse të heronjve të rinj,

how do we encourage children in new hero courses,

that I'm working on with Matt Langdon -- he has a hero workshop --

që po punoj me Mat Lengdon - ai ka një seminar heronjsh --

to develop this heroic imagination, this self-labeling,

për të zhvilluar këtë imagjinatë heroike, këtë vetë-përcaktim,

"I am a hero in waiting," and teach them skills.

"Jam një hero në pritje," dhe ti mësojmë atyre aftësitë.

To be a hero, you have to learn to be a deviant,

për të qenë hero, duhet të mësosh të jesh deviant,

because you're always going against the conformity of the group.

sepse gjithmonë po shkon kundër bindjes së grupit.

Heronjtë janë njerëzit e zakonshëm, veprimet sociale të të cilëve janë të jashtëzakonshme. Ata që veprojnë.

Heroes are ordinary people whose social actions are extraordinary. Who act.

Kyci i heroizmit janë dy gjëra.

The key to heroism is two things.

A: Duhet të veprosh kur njerëz të tjerë janë pasivë.

You have to act when other people are passive.

B: You have to act socio-centrically, not egocentrically.

B: Duhet të veprosh me fokus mbi shoqërinë, jo veten.

And I want to end with a known story about Wesley Autrey, New York subway hero.

Dhe dua ta mbyll me një histori që disa nga ju e dinë,

për Uesli Otri, heroi i trenit nëntokësor në Nju Jork.

Fifty-year-old African-American construction worker standing on a subway.

Një punëtor ndërtimi afrikano-amerikan 50 vjecar.

Ai po

A white guy falls on the tracks.

një burrë i bardhë bie mbi shinat.

The subway train is coming. There's 75 people there.

Treni nëntokësor po vjen. Ka 75 veta në pistë.

You know what? They freeze.

A e dini cfarë? Ata ngrijnë.

He's got a reason not to get involved.

Ai ka një arsye të mos përfshihet.

He's black, the guy's white, and he's got two kids.

Eshtë i zi, ai tjetri është i bardhë, dhe ka dy fëmijë të vegjël.

Instead, he gives his kids to a stranger,

Përkundrazi, ai ja jep fëmijët një të huaji,

hidhet mbi shinat, e shtyn tjetrin midis shinave,

jumps on the tracks, puts the guy between the tracks,

lays on him, the subway goes over him.

shtrihet mbi të, treni u kalon sipër.

Wesley and the guy -- 20 and a half inches height.

Uesli dhe tjetri, 52cm lartësi.

The train clearance is 21 inches.

Treni është 53 m i lartë nga toka.

A half an inch would have taken his head off.

1cm do tja kishte hequr kokën.

And he said, "I did what anyone could do," no big deal to jump on the tracks.

Dhe ai tha, "Bëra atë që do të kishte bërë cdokush,"

hedhja në shina nuk ishte ndonjë gjë e madhe.

And the moral imperative is "I did what everyone should do."

Dhe shtysa morale është "bëra atë që cdo njeri duhet të kishte bërë."

And so one day, you will be in a new situation.

Pra një ditë do të jeni në një situatë të re.

Take path one, you're going to be a perpetrator of evil.

Po të merrni një rrugë, ktheheni në keqbërës.

Evil, meaning you're going to be Arthur Andersen.

E keqja, dmth bëheni Artur Anderson.

You're going to cheat, or you're going to allow bullying.

Do të kopjoni, do të lejoni tiraninë.

Path two, you become guilty of the evil of passive inaction.

Rruga #2: do të jeni fajtor për të keqen e mos-veprimit.

Path three, you become a hero.

Rruga e 3-të: bëheni hero.

ideja është, a jemi gati ta marrim këtë rrugë

The point is, are we ready to take the path to celebrating ordinary heroes,

për të festuar heronjtë e zakonshëm,

waiting for the right situation to come along

duke pritur për situatën e duhur të vijë,

për të zbatuar imagjinatën heroike?

to put heroic imagination into action?

Sepse mund të ndodhë vetëm një herë në jetën tuaj,

Because it may only happen once in your life,

and when you pass it by, you'll always know,

dhe kur ju kalon pranë, gjithmonë do ta dini,

Mund të kisha qënë një hero dhe e lashë të më humbte mundësia.

I could have been a hero and I let it pass me by.

So the point is thinking it and then doing it.

Pra ideja është ta mendosh, dhe pastaj ta bësh.

Dua tju falënderoj. Falemnderit. Falemnderit.

So I want to thank you. Thank you.

Let's oppose the power of evil systems at home and abroad,

Le ta kundërshtojmë pushtetin e sistemeve të së keqes, këtu dhe jashtë shtetit,

and let's focus on the positive.

dhe le të përqendrohemi tek pozitivja.

Advocate for respect of personal dignity, for justice and peace,

Mbështetës të respektit për dinjitetin individual, për drejtësi dhe paqe,

which sadly our administration has not been doing.

që fatkeqësisht, qeveria jonë nuk e ka bërë.

Ju falemnderit shumë.

Thanks so much.

(duartrokitje)

(Applause)