Tim Harford: Trial, error and the God complex

Translator: Besnik Bleta Reviewer: Helena Bedalli

It's the Second World War.

Jemi në Luftën e Dytë Botërore.

A German prison camp.

Në një kamp përqendrimi gjerman.

And this man,

Dhe ky njeri,

Archie Cochrane,

Archie Cochrane,

is a prisoner of war and a doctor,

është rob lufte dhe mjek,

and he has a problem.

dhe e mundon një problem.

The problem is that the men under his care

Problemi është që pacientët që ka nën kujdes

are suffering

vuajnë

from an excruciating and debilitating condition

nga një simptomë e padurueshme dhe sfilitëse

that Archie doesn't really understand.

të cilën Archie nuk e kupton dot.

The symptoms

Simptomat

are this horrible swelling up of fluids under the skin.

janë ca ënjtje të lëngshme të tmerrshme nën lëkurë.

But he doesn't know whether it's an infection, whether it's to do with malnutrition.

Por nuk dihet në është infeksion, apo vjen nga të mosushqyerit.

He doesn't know how to cure it.

Nuk di si ta kurojë.

And he's operating in a hostile environment.

Dhe i duhet të punojë në një mjedis armiqësor.

And people do terrible things in wars.

Dhe në luftë njerëzit bëjnë gjëra të tmerrshme.

The German camp guards, they've got bored.

Rojet gjermane të kampit mërziten.

They've taken to just firing into the prison camp at random

Dhe për të hequr mërzinë shtijnë kuturu në kampit,

for fun.

për t'u zbavitur.

On one particular occasion,

Në një rast të veçantë,

one of the guards threw a grenade into the prisoners' lavatory

një nga rojet hodhi një granatë në banjat e të burgosurve

while it was full of prisoners.

ndërkohë që qe plot me të burgosur.

He said he heard suspicious laughter.

Tha se dëgjoi të qeshura të dyshimta.

And Archie Cochrane, as the camp doctor,

Dhe Archie Cochrane, si doktori i kampit,

was one of the first men in

qe një nga të parët

to clear up the mess.

që u mor me gjëmën.

And one more thing:

Dhe diçka tjetër:

Archie was suffering from this illness himself.

Archie vuante dhe vetë nga kjo sëmundje.

So the situation seemed pretty desperate.

Pra, situata dukej fare e pashpresë.

But Archie Cochrane

Por Archie Cochrane

was a resourceful person.

qe njeri i zoti.

He'd already smuggled vitamin C into the camp,

Kish kohë që fuste fshehurazi vitaminë C në kamp,

and now he managed

dhe pas kësaj ia doli

to get hold of supplies of marmite

të marrë racione marmite

on the black market.

nga tregu i zi.

Now some of you will be wondering what marmite is.

Ca prej jush vrasin mendjen se ç'është "marmita".

Marmite is a breakfast spread beloved of the British.

Është një gjë për të lyer bukën, dhe që britanikët e kanë për zemër.

It looks like crude oil.

Duke si naftë bruto.

It tastes ...

Ka shije ...

zesty.

pickuese.

And importantly,

Dhe më e rëndësishmja,

it's a rich source

është një burim i pasur

of vitamin B12.

vitamine B12.

So Archie splits the men under his care as best he can

Archie i ndan pacientët e vet, me aq sa mundet,

into two equal groups.

në dy grupe të barabartë.

He gives half of them vitamin C.

Gjysmës së tyre u jep vitaminë C.

He gives half of them vitamin B12.

Gjysmës tjetër i jep vitaminë B12.

He very carefully and meticulously notes his results

Vëzhgimet e veta, me shumë kujdes dhe hollësisht,

in an exercise book.

i mban shënim në fletore.

And after just a few days,

Dhe vetëm pas pak ditësh,

it becomes clear

bëhet e qartë

that whatever is causing this illness,

që pavarësisht se ç'e shkaktonte këtë sëmundje,

marmite is the cure.

marmita është kura.

So Cochrane then goes to the Germans who are running the prison camp.

E kështu Cochrane shkon te gjermanët që drejtojnë kampin.

Now you've got to imagine at the moment --

Mundohuni ta përfytyroni atë çast --

forget this photo, imagine this guy

lëreni foton, përfytyroni këtë njeri

with this long ginger beard and this shock of red hair.

me atë mjekër të gjatë kuqaloshe dhe tufën e flokëve të kuqërremtë.

He hasn't been able to shave -- a sort of Billy Connolly figure.

E ku të rruhej -- një si tip Billy Connolly.

Cochrane, he starts ranting at these Germans

Cochrane zë e ankohet te këta gjermanët

in this Scottish accent --

me theksin e tij skocez --

in fluent German, by the way, but in a Scottish accent --

në gjermanishte të kulluar, meqë ra llafi, por me theks skocezi --

and explains to them how German culture was the culture

dhe u shpjegon se kultura gjermane qe ajo

that gave Schiller and Goethe to the world.

që i dha botës Shilerin dhe Gëten.

And he can't understand

Dhe se nuk e kupton

how this barbarism can be tolerated,

se si mund të tolerohet kjo barbari,

and he vents his frustrations.

dhe u zbrazet atyre.

And then he goes back to his quarters,

Pas kësaj kthehet te baraka e tij,

breaks down and weeps

nuk mban më dhe zë e ngashërehet,

because he's convinced that the situation is hopeless.

ngaqë është i bindur se nuk ka shpresa.

But a young German doctor

Por një mjek i ri gjerman

picks up Archie Cochrane's exercise book

e merr fletoren e Archie Cochrane-it

and says to his colleagues,

dhe u thotë kolegëve të vet,

"This evidence is incontrovertible.

"Kjo provë është e pakundërshtueshme.

If we don't supply vitamins to the prisoners,

Po nuk u dhamë vitamina të burgosurve,

it's a war crime."

është krim lufte."

And the next morning,

Dhe të nesërmen në mëngjes,

supplies of vitamin B12 are delivered to the camp,

në kamp shpërndahen doza vitamine B12,

and the prisoners begin to recover.

dhe të burgosurit fillojnë ta marrin veten.

Now I'm not telling you this story

Këtë histori nuk po jua rrëfej ngaqë

because I think Archie Cochrane is a dude,

mendoj se Archie Cochrane qe i lezetshëm,

although Archie Cochrane is a dude.

edhe pse në fakt Archie Cochrane qe i lezetshëm.

I'm not even telling you the story

Historinë nuk jua rrëfej as ngaqë

because I think we should be running

mendoj se do të duhej të bënim

more carefully controlled randomized trials

prova kuturu të kontrolluara më me kujdes

in all aspects of public policy,

në krejt fushat e politikave publike,

although I think that would also be completely awesome.

edhe pse mendoj se kjo do të qe krejtësisht e shkëlqyer.

I'm telling you this story

Këtë histori po jua tregoj ngaqë

because Archie Cochrane, all his life,

Archie Cochrane, krejt jetën e tij,

fought against a terrible affliction,

luftoi kundër kësaj pllakosje të tmerrshme,

and he realized it was debilitating to individuals

dhe kuptoi se qe sakatuese për individët

and it was corrosive to societies.

dhe korrozive për shoqërinë.

And he had a name for it.

Dhe i kish vënë një emër asaj.

He called it the God complex.

E pat quajtur kompleksi i Zotit.

Now I can describe the symptoms of the God complex very, very easily.

Mund t'i përshkruaj simptomat e kompleksit të Zotit fare, fare kollaj.

So the symptoms of the complex

Simptomat e kompleksit janë që,

are, no matter how complicated the problem,

sado i ndërlikuar të jetë një problem,

you have an absolutely overwhelming belief

keni një besim absolutisht mbizotërues

that you are infallibly right in your solution.

se zgjidhja juaj është pa diskutim e drejtë.

Now Archie was a doctor,

Tani, Archie qe mjek,

so he hung around with doctors a lot.

ndaj rrinte shpesh me mjekë.

And doctors suffer from the God complex a lot.

Dhe mjekët shpesh vuajnë prej kompleksit të Zotit.

Now I'm an economist, I'm not a doctor,

Kurse unë jam ekonomist, nuk jam mjek,

but I see the God complex around me all the time

por rreth meje e shoh gjithë kohës kompleksin e Zotit

in my fellow economists.

te të njohurit e mi ekonomistë.

I see it in our business leaders.

E shoh te drejtuesit tanë të biznesit.

I see it in the politicians we vote for --

E shoh te politikanët për të cilët votojmë --

people who, in the face of an incredibly complicated world,

persona që, faqe një bote të ndërlikuar sa nuk besohet,

are nevertheless absolutely convinced

janë megjithatë absolutisht të bindur

that they understand the way that the world works.

se e kanë kuptuar se si funksionon ajo.

And you know, with the future billions that we've been hearing about,

Dhe e dini çfarë, me miliardat që do t'i shtohen në të ardhmen,

the world is simply far too complex

bota thjesht është shumë e ndërlikuar

to understand in that way.

për ta kuptuar në këtë mënyrë.

Well let me give you an example.

Më lejoni t'ju jap një shembull.

Imagine for a moment

Përfytyroni për një çast që,

that, instead of Tim Harford in front of you,

në vend të Tim Harfordit para jush,

there was Hans Rosling presenting his graphs.

të qe Hans Rosling duke treguar grafikët e tij.

You know Hans:

E njihni Hansin:

the Mick Jagger of TED.

Mick Jagger-i i TED-it.

(Laughter)

(Të qeshura)

And he'd be showing you these amazing statistics,

Dhe do t'ju tregonte këta grafikë marramendës,

these amazing animations.

këto animacione marramendëse.

And they are brilliant; it's wonderful work.

Që janë të shkëlqyer, flasim për një punë të mrekullueshme.

But a typical Hans Rosling graph:

Le të marrim një grafik tipik të Hans Rosling-ut:

think for a moment, not what it shows,

mendojeni një çast, jo çfarë tregon,

but think instead about what it leaves out.

në vend të kësaj mendoni se çfarë lihet pa u treguar.

So it'll show you GDP per capita,

pra do t'ju shfaqë PPB-në për frymë,

population, longevity,

popullsinë, jetëgjatësinë,

that's about it.

dhe kaq.

So three pieces of data for each country --

Pra tre lloj të dhënash për çdo vend --

three pieces of data.

tre lloj të dhënash.

Three pieces of data is nothing.

Tre lloj të dhënash nuk janë gjë hiç.

I mean, have a look at this graph.

Dua të them, hidhuni një sy këtyre grafikëve.

This is produced by the physicist Cesar Hidalgo.

Ky është ndërtuar nga fizikani Cezar Hidalgo.

He's at MIT.

I cili punon në MIT.

Now you won't be able to understand a word of it,

Nuk do të arrini të kuptoni prej tij qoftë edhe një fjalë,

but this is what it looks like.

por ja se si duket.

Cesar has trolled the database

Hidalgoja u mor me bazën e të dhënave

of over 5,000 different products,

të më tepër se 5000 produkteve të ndryshme,

and he's used techniques of network analysis

duke përdorur teknika analize rrjetesh

to interrogate this database

për të hetuar këtë bazë të dhënash

and to graph relationships between the different products.

dhe paraqitur grafikisht marrëdhëniet mes produkteve të ndryshme.

And it's wonderful, wonderful work.

Dhe është punë vërtet e mrekullueshme.

You show all these interconnections, all these interrelations.

Duken krejt këto ndërlidhjet, krejt këto marrëdhëniet.

And I think it'll be profoundly useful

Dhe mendoj se do të jetë thellësisht e dobishme

in understanding how it is that economies grow.

për të kuptuar se si rritet ekonomia.

Brilliant work.

Punë e shkëlyer.

Cesar and I tried to write a piece for The New York Times Magazine

Unë dhe Cezari provuam të shkruajmë një artikull për revistën The New York Times

explaining how this works.

për të shpjeguar se si funksionon.

And what we learned

Mësimi që nxorëm prej kësaj qe se puna

is Cesar's work is far too good to explain

e Cezarit qe shumë më lart se sa

in The New York Times Magazine.

mund të shpjegohej në revistën The New York Times.

Five thousand products --

Pesë mijë produkte --

that's still nothing.

e prapë kaq nuk është gjë.

Five thousand products --

Pesë mijë produkte --

imagine counting every product category

pa mendoni të shqyrtoheshin krejt kategoritë e produkteve

in Cesar Hidalgo's data.

te të dhënat e Cezar Hidalgos.

Imagine you had one second

Përfytyroni sikur të kishit një sekondë

per product category.

për kategori produktesh.

In about the length of this session,

Për aq sa zgjat ky sesioni ynë,

you would have counted all 5,000.

do të kishit arritur të numëronit krejt të 5000-tët.

Now imagine doing the same thing

Tani përfytyroni të bëni të njëjtën gjë

for every different type of product on sale in Walmart.

për çdo lloj të ndryshëm produkti që shet Walmart-i.

There are 100,000 there. It would take you all day.

Që ka 100000. Do t'ju hante gjithë ditën.

Now imagine trying to count

Tani përfytyroni numërimin

every different specific product and service

e çdo produkti dhe shërbimi të ndryshëm

on sale in a major economy

që ofron një ekonomi e fuqishme

such as Tokyo, London or New York.

si Tokio, Londra ose Nju Jorku.

It's even more difficult in Edinburgh

Akoma më e vështirë për Edinburgun

because you have to count all the whisky and the tartan.

ngaqë duhet të numëroni gjithë uiskit dhe stofrat me kuadrata.

If you wanted to count every product and service

Nëse doni të numëroni çdo produkt dhe shërbim

on offer in New York --

që ofron Nju Jorku --

there are 10 billion of them --

ka nja 10 miliardë të tillë --

it would take you 317 years.

do t'ju duheshin 317 vjetë.

This is how complex the economy we've created is.

Ja pra se sa e ndërlikuar është ekonomia që kemi krijuar.

And I'm just counting toasters here.

Dhe deri këtu thjesht numëruam kusi.

I'm not trying to solve the Middle East problem.

Nuk i hymë zgjidhjes së problemit të Lindjes së Mesme.

The complexity here is unbelievable.

Kompleksiteti këtu është i pabesueshëm.

And just a piece of context --

Sa për ta vënë në kontekst historik --

the societies in which our brains evolved

shoqëritë në të cilat evoluoi truri njerëzor

had about 300 products and services.

kanë pasur rreth 300 produkte dhe shërbime.

You could count them in five minutes.

Mund t'i numëroni për pesë minuta.

So this is the complexity of the world that surrounds us.

Kaq e ndërlikuar është bota që na rrethon.

This perhaps is why

Ndoshta prej kësaj

we find the God complex so tempting.

na duket kaq joshës kompleksi i Zotit.

We tend to retreat and say, "We can draw a picture,

Priremi zmbrapsemi dhe të themi, "Ca vizatime,

we can post some graphs,

ca grafikë,

we get it, we understand how this works."

dhe ja ku jemi, e kuptojmë si funksionon."

And we don't.

Por ja që jo.

We never do.

Kurrë nuk arrijmë.

Now I'm not trying to deliver a nihilistic message here.

Këtu nuk po përpiqem të jap një mesazh nihilisti.

I'm not trying to say we can't solve

Nuk po provoj të them se nuk zgjidhim dot

complicated problems in a complicated world.

probleme të komplikuara të një bote të komplikuar.

We clearly can.

Pa dyshim që mundemi.

But the way we solve them

Por rruga me të cilën i zgjidhim

is with humility --

është ajo e përultësisë --

to abandon the God complex

e heqjes dorë prej kompleksit të Zotit

and to actually use a problem-solving technique that works.

dhe përdorimit të një teknike të efektshme për zgjidhje problemesh.

And we have a problem-solving technique that works.

Dhe kemi një teknikë te efektshme për zgjidhje problemesh.

Now you show me

Tregomëni një sistem kompleks,

a successful complex system,

që ka dalë i suksesshëm,

and I will show you a system

dhe do t'ju tregoj se si ai sistem

that has evolved through trial and error.

ka evoluar përmes provash dhe gabimesh.

Here's an example.

Ja një shembull.

This baby was produced through trial and error.

Kjo bebe është prodhuar përmes provash dhe gabimesh.

I realize that's an ambiguous statement.

E kuptoj që ky është një pohim i dykuptimtë.

Maybe I should clarify it.

Ndoshta më duhet ta qartësoj.

This baby is a human body: it evolved.

Kjo bebe është një organizëm njerëzor: ka evoluar.

What is evolution?

Ç'është evolucioni?

Over millions of years, variation and selection,

Variacion dhe përzgjedhje përgjatë miliona vjetësh,

variation and selection --

variacion dhe përzgjedhje --

trial and error,

prova dhe gabime,

trial and error.

prova dhe gabime.

And it's not just biological systems

Dhe mrekullira përmes provave dhe gabimeve

that produce miracles through trial and error.

nuk prodhojnë vetëm sistemet biologjike.

You could use it in an industrial context.

Mund ta shihni në kontekst industrial.

So let's say you wanted to make detergent.

Le të themi se donit të prodhonit një detergjent.

Let's say you're Unilever

Le të themi se jeni Unilever-i

and you want to make detergent in a factory near Liverpool.

dhe doni të bëni një detergjent në një fabrikë afër Liverpulit.

How do you do it?

Si e bëni?

Well you have this great big tank full of liquid detergent.

Po ja, keni këtë cisternë të madhe plot me detergjent të lëngshëm.

You pump it at a high pressure through a nozzle.

E pomponi me presion të lartë nëpër një stërpikës.

You create a spray of detergent.

Krijoni kështu një stërpikje detergjenti.

Then the spray dries. It turns into powder.

Mandej kjo stërpikje thahet. Shndërrohet në pluhur.

It falls to the floor.

Bie në dysheme.

You scoop it up. You put it in cardboard boxes.

E mblidhni me fshesë. E fusni në kuti kartoni.

You sell it at a supermarket.

E shisni në supermarket.

You make lots of money.

Dhe bëni para me thasë.

How do you design that nozzle?

Si të ndërtohet stërpikësi?

It turns out to be very important.

Del se ai është shumë i rëndësishëm.

Now if you ascribe to the God complex,

Po qe se ecni sipas kompleksit të Zotit,

what you do is you find yourself a little God.

do t'ju duhet të gjeni një Zot të vockël.

You find yourself a mathematician; you find yourself a physicist --

Gjeni një matematikan, ose një fizikan --

somebody who understands the dynamics of this fluid.

dikë që merr vesh nga dinamika e lëngjeve.

And he will, or she will,

Dhe ai, ose ajo, do t'ju

calculate the optimal design of the nozzle.

nxjerrin skemën optimale të stërpikësit.

Now Unilever did this and it didn't work --

Këtë bëri Unilever por ja që nuk funksionoi --

too complicated.

shumë e ndërlikuar.

Even this problem, too complicated.

Edhe një problem si ky është shumë i ndërlikuar.

But the geneticist Professor Steve Jones

Por i specializuari për gjenetikë, prof. Steve Jones

describes how Unilever actually did solve this problem --

na përshkruan se si e zgjidhi në fakt Unilever këtë problem --

trial and error,

prova dhe gabime,

variation and selection.

variacion dhe përzgjedhje.

You take a nozzle

Merret një stërpikës

and you create 10 random variations on the nozzle.

dhe krijohen 10 variacione kuturu të tij.

You try out all 10; you keep the one that works best.

Provohen që të 10; mbahet ai që punon më mirë.

You create 10 variations on that one.

Krijohen mandej 10 variacione të këtij.

You try out all 10. You keep the one that works best.

Provohen që të 10. Mbahet ai që punon më mirë.

You try out 10 variations on that one.

Provohen 10 variacione të këtij.

You see how this works, right?

E shihni se si funksionon, kështu?

And after 45 generations,

Dhe pas 45 brezash,

you have this incredible nozzle.

mbërrini te ky stërpikës i pabesueshëm.

It looks a bit like a chess piece --

Duket ca si gur shahu --

functions absolutely brilliantly.

funksionon absolutisht shkëlqyeshëm.

We have no idea

Nuk ia kemi idenë

why it works,

pse funksionon,

no idea at all.

as më të voglën ide.

And the moment you step back from the God complex --

Dhe në çastin që hiqni dorë prej kompleksit të Zotit --

let's just try to have a bunch of stuff;

përpiquni thjesht të keni një grup idesh,

let's have a systematic way of determining what's working and what's not --

një rrugë sistematike për përcaktimin se cila bën punë e cila jo --

you can solve your problem.

mund ta zgjidhni problemin tuaj.

Now this process of trial and error

Tani, ky procesi i provave dhe gabimeve

is actually far more common in successful institutions

faktikisht është shumë më i zakonshëm në raste suksesi,

than we care to recognize.

më shumë se sa ia vëmë veshin.

And we've heard a lot about how economies function.

Dëgjojmë ngado se si funksionojnë ekonomitë.

The U.S. economy is still the world's greatest economy.

Ekonomia e ShBA-ve është ende ekonomia më e madhe e botës.

How did it become the world's greatest economy?

Si u bë ekonomia më e madhe e botës?

I could give you all kinds of facts and figures

Mund t'ju jap fakte dhe shifra sa të doni e ç'të doni

about the U.S. economy,

për ekonominë e ShBA-ve,

but I think the most salient one is this:

por mendoj se më i spikaturi është ky:

ten percent of American businesses

çdo vit zhduken

disappear every year.

dhjetë përqind e bizneseve amerikane.

That is a huge failure rate.

Ky nivel dështimi është i lartë.

It's far higher than the failure rate of, say, Americans.

Është goxha më i lartë se sa niveli i dështimit të amerikanëve, të themi.

Ten percent of Americans don't disappear every year.

Nuk zhduken dhjetë përqind amerikanë në vit.

Which leads us to conclude

Çka na shpie te përfundimi se

American businesses fail faster than Americans,

bizneset amerikane dështojnë më shpejt se sa vetë amerikanët,

and therefore American businesses are evolving faster than Americans.

kështu që bizneset amerikane po evoluojnë më shpejt se amerikanët.

And eventually, they'll have evolved to such a high peak of perfection

Dhe përfundimisht, kanë evoluar në atë shkallë përsosmërie

that they will make us all their pets --

saqë do të na bëjnë të tërëve lodra të tyret --

(Laughter)

(Të qeshura)

if, of course, they haven't already done so.

sigurisht, po qe se nuk na kanë bërë tashmë...

I sometimes wonder.

them ndonjëherë me vete.

But it's this process of trial and error

Por është ky proces provash dhe gabimesh

that explains this great divergence,

që shpjegon këtë divergjencë të madhe,

this incredible performance of Western economies.

këtë sukses të pabesueshëm të ekonomive perëndimore.

It didn't come because you put some incredibly smart person in charge.

Ky nuk erdhi ngaqë vutë në timon ndonjë person tejet të mençëm.

It's come through trial and error.

Erdhi përmes provash dhe gabimesh.

Now I've been sort of banging on about this

Gjatë muajve të fundit, njëfarësoj,

for the last couple of months,

jam marrë me këtë,

and people sometimes say to me,

dhe ka raste që njerëzit më thonë,

"Well Tim, it's kind of obvious.

"Tim, kjo është e qartë.

Obviously trial and error is very important.

Dihet që provat dhe gabimet janë shumë të rëndësishme.

Obviously experimentation is very important.

Dihet që eksperimentimi është shumë i rëndësishëm.

Now why are you just wandering around saying this obvious thing?"

Ndaj pse humb kohën duke thënë gjëra që dihen?"

So I say, okay, fine.

Dhe u përgjigjem, bukur, në rregull.

You think it's obvious?

Thoni se dihet?

I will admit it's obvious

Do ta pranoj që dihet

when schools

kur shkollat

start teaching children

të zënë e t'u mësojnë fëmijëve

that there are some problems that don't have a correct answer.

se ka ca probleme që nuk kanë përgjigje të saktë.

Stop giving them lists of questions

Mjaft u dhatë lista me pyetje

every single one of which has an answer.

ku për secilën ka një përgjigje,

And there's an authority figure in the corner

si të kish një figurë autoritare në qoshe

behind the teacher's desk who knows all the answers.

pas katedrës së mësuesit që i di të gjitha përgjigjet.

And if you can't find the answers,

Dhe kur nuk i gjeni dot përgjigjet,

you must be lazy or stupid.

i bie të jeni dembel ose budalla.

When schools stop doing that all the time,

Kur shkolla të heqë dorë nga këto që bën gjithë kohës,

I will admit that, yes,

do ta pranoj që po,

it's obvious that trial and error is a good thing.

është e qartë që provat dhe gabimet janë gjë e dobishme.

When a politician stands up

kur një politikan del

campaigning for elected office

e bën fushatë për diku

and says, "I want to fix our health system.

duke thënë, "dua të rregulloj sistemin tuaj shëndetësor.

I want to fix our education system.

Dua të rregulloj sistemin tuaj arsimor.

I have no idea how to do it.

Se si bëhet nuk e di.

I have half a dozen ideas.

Por kam ca ide.

We're going to test them out. They'll probably all fail.

Që do t'i vëmë në provë. Ka gjasa që të dalin huq të tëra.

Then we'll test some other ideas out.

Por do të vëmë në provë ca ide të tjera.

We'll find some that work. We'll build on those.

Do të dalë ndonjëra që funksionon. Me atë do të merremi.

We'll get rid of the ones that don't." --

E do t'i lëmë mënjanë ato që nuk vlejnë." --

when a politician campaigns on that platform,

Kur një politikan të bëjë fushatë me të tillë platformë,

and more importantly, when voters like you and me

dhe më e rëndësishmja, kur votuesit si ju e unë

are willing to vote for that kind of politician,

të duan të votojnë për këtë lloj politikani,

then I will admit

atëherë do ta pranoj

that it is obvious that trial and error works, and that -- thank you.

që dihet se provat dhe gabimet japin frute,

(Applause)

e të tjera si këto -- faleminderit. (Duartrokitje)

Until then, until then

Deri atëherë, deri kur të vijë ajo ditë

I'm going to keep banging on about trial and error

do të vazhdoj të flas për provat dhe gabimet

and why we should abandon the God complex.

dhe pse duhet të heqim dorë nga kompleksi i Zotit.

Because it's so hard

Sepse është kaq e vështirë

to admit our own fallibility.

të heqësh dorë nga pagabueshmëria e vetes.

It's so uncomfortable.

Nuk është fare e rehatshme.

And Archie Cochrane understood this as well as anybody.

Dhe Archie Cochrane e kapi këtë, si kushdo tjetër.

There's this one trial he ran

Ka një provë tjetër që ai

many years after World War II.

e bëri shumë vjetë pas Luftës së Dytë Botërore.

He wanted to test out

Donte të bënte provë se

the question of, where is it

ku duhej mbajtur pacienti

that patients should recover

për të marrë veten

from heart attacks?

pas një infarkti?

Should they recover in a specialized cardiac unit in hospital,

Duhej shtruar në një repart të specializuar në spital,

or should they recover at home?

apo kjo duhej bërë në shtëpi?

All the cardiac doctors tried to shut him down.

Gjithë mjekët kardiologë u përpoqën t'i mbyllnin gojën.

They had the God complex in spades.

Ishin deri në grykë me kompleksin e Zotit.

They knew that their hospitals were the right place for patients,

E dinin që spitalet e tyre ishin vendi i duhur për pacientët,

and they knew it was very unethical

dinin gjithashtu që nuk ishte fare etike

to run any kind of trial or experiment.

të bëje çfarëdo lloj prove apo eksperimenti.

Nevertheless, Archie managed to get permission to do this.

Pavarësisht prej kësaj, Archie arriti të marrë lejen për të.

He ran his trial.

Dhe filloi provën e vet.

And after the trial had been running for a little while,

Pasi prova kish ca kohë që kryhej,

he gathered together all his colleagues

mblodhi gjithë kolegët e vet

around his table,

në zyrën e tij,

and he said, "Well, gentlemen,

dhe tha, "Zotërinj,

we have some preliminary results.

kemi ca përfundime paraprake.

They're not statistically significant.

Pa ndonjë domethënie statistikore.

But we have something.

Por ama kemi diçka.

And it turns out that you're right and I'm wrong.

Duket se keni të drejtë dhe unë e kisha gabim.

It is dangerous for patients

Për pacientët është e rrezikshme

to recover from heart attacks at home.

të marrin veten në shtëpi pas infarktit.

They should be in hospital."

Duhen mbajtur në spital."

And there's this uproar, and all the doctors start pounding the table

Kaq u desh, krejt mjekët zunë t'i bien tryezës me grusht

and saying, "We always said you were unethical, Archie.

e të thonë, "Sa herë e kemi e thënë që nuk është etike, Archie?!?

You're killing people with your clinical trials. You need to shut it down now.

Me provat e tua klinike po merr njerëz më qafë. Duhet t'i japësh fund që sot.

Shut it down at once."

Jepi fund!"

And there's this huge hubbub.

Çka u pasua me një gumëzhimë të madhe.

Archie lets it die down.

Archie e la të shuhej.

And then he says, "Well that's very interesting, gentlemen,

Dhe mandej tha, "Ka diçka shumë interesante, zotërinj,

because when I gave you the table of results,

ngaqë kur ju dhashë tabelën e përfundimeve,

I swapped the two columns around.

u kam ndërruar vendet dy shtyllave.

It turns out your hospitals are killing people,

Del se spitalet po vrasin njerëz,

and they should be at home.

që duhej të ishin në shtëpi.

Would you like to close down the trial now,

Dëshironi që provat të mbyllen tani,

or should we wait until we have robust results?"

apo të presim deri sa të kemi përfundime më bindëse?"

Tumbleweed

Sallën e mbledhjes

rolls through the meeting room.

e pllakosi një heshtje varri.

But Cochrane would do that kind of thing.

Por Cochrane i bënte gjëra të tilla.

And the reason he would do that kind of thing

Dhe arsyeja pse i bënte të tilla gjëra

is because he understood

qe ngaqë kish kuptuar

it feels so much better

se ndjehesh shumë mirë

to stand there and say,

kur ngrihesh e thua,

"Here in my own little world,

"Këtu, në këtë botën time të vogël,

I am a god, I understand everything.

Zoti jam unë, kuptoj gjithçka.

I do not want to have my opinions challenged.

Nuk dua që opinionet e mia të vihen në shqyrtim.

I do not want to have my conclusions tested."

Nuk dua që përfundimet e mia të vihen në provë."

It feels so much more comfortable

Është shumë më e rehatshme

simply to lay down the law.

thjesht ta nxjerrësh vetë ligjësinë.

Cochrane understood

Cochrane e pat kuptuar

that uncertainty, that fallibility,

se paqartësia, të qenët pre e gabimeve,

that being challenged, they hurt.

i marrjes në shqyrtim, të dhemb.

And you sometimes need to be shocked out of that.

Dhe se është e nevojshme që ndonjëherë t'ju përmendin nga ky lloj besimi.

Now I'm not going to pretend that this is easy.

Nuk kam ndërmend të pretendoj se kjo është e lehtë.

It isn't easy.

Nuk është e lehtë.

It's incredibly painful.

Është e dhimbshme sa nuk besohet.

And since I started talking about this subject

Dhe qëkur fillova të flas mbi këtë subjekt

and researching this subject,

të merrem me kërkime rreth këtij subjekti,

I've been really haunted by something

më ka ngelur vërtet në mendje diçka

a Japanese mathematician said on the subject.

e thënë nga një matematikan japonez rreth subjektit.

So shortly after the war,

Pra, pak pasi kish mbaruar lufta,

this young man, Yutaka Taniyama,

ky djalë i ri, Yutaka Taniyama,

developed this amazing conjecture

përpunoi këtë supozim mahnitës

called the Taniyama-Shimura Conjecture.

të quajtur Hipoteza Taniyama-Shimura.

It turned out to be absolutely instrumental

E cila pas shumë dekadash

many decades later

doli absolutisht e dobishme

in proving Fermat's Last Theorem.

në vërtetimin e Teoremës së Fundit të Ferma-së.

In fact, it turns out it's equivalent

Në fakt, doli se është ekuivalente

to proving Fermat's Last Theorem.

me vërtetimin e Teoremës së Fundit të Ferma-së.

You prove one, you prove the other.

Po vërtetuat njërën, keni vërtetuar dhe tjetrën.

But it was always a conjecture.

Por mbeti gjithmonë një hipotezë.

Taniyama tried and tried and tried

Taniyama u rrek, e u përpoq, e u përpoq

and he could never prove that it was true.

por nuk arriti kurrë që ta vërtetonte.

And shortly before his 30th birthday in 1958,

Dhe pak para tridhjetëvjetorit të lindjes, më 1958-n,

Yutaka Taniyama killed himself.

Yutaka Taniyama vrau veten.

His friend, Goro Shimura --

Miku i tij, Goro Shimura --

who worked on the mathematics with him --

që u mor me matematikë tok me të --

many decades later, reflected on Taniyama's life.

shumë dekada më vonë, u shprehur për jetën e Taniyama-s.

He said,

Dhe tha,

"He was not a very careful person

"Nuk qe njeri shumë i kujdesshëm

as a mathematician.

si matematikan.

He made a lot of mistakes.

Bëri shumë gabime.

But he made mistakes in a good direction.

Por bëri gabime në drejtimin e duhur.

I tried to emulate him,

U përpoqa të bëja si ai,

but I realized

por kuptova

it is very difficult

se është shumë e vështirë

to make good mistakes."

të bësh gabimet e duhura."

Thank you.

Ju faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)