Alex Tabarrok on how ideas trump crises

Translator: Teda Kokoneshi Reviewer: Arben Lila

The first half of the 20th century

Gjysma e parë e shekullit të njëzetë

was an absolute disaster in human affairs,

qe një shkatërrim absolut në çështjet njerëzore,

a cataclysm.

një kataklizëm.

We had the First World War,

Patëm Luftën e parë Botërore,

the Great Depression,

Depresionin e Madh

the Second World War

Luftën e dytë Botërore

and the rise of the communist nations.

dhe ngritjen e kombeve komuniste.

And each one of these forces

Secila nga këto forca

split the world, tore the world apart,

e shpërbeu botën, e grisi në copëza,

divided the world.

e ndau.

And they threw up walls --

U ngritën mure,

political walls, trade walls,

mure politike, tregtare,

transportation walls,

mure transporti,

communication walls, iron curtains --

komunikimi, perde të hekurta,

which divided peoples and nations.

që ndanë popuj dhe kombe.

It was only in the second half of the 20th century

Vetëm në gjysmën e dytë te shekullit XX

that we slowly began to pull ourselves

filluam të dilnim

out of this abyss.

nga këto abise.

Trade walls began to come tumbling down.

Muret tregtare filluan të rrënohen.

Here are some data on tariffs:

Ja disa të dhëna mbi tarifat:

starting at 40 percent, coming down to less than 5 percent.

Duke filluar tek 40%, dhe zbritur tek 5%.

We globalized the world. And what does that mean?

Globalizuam botën. Ç’do të thotë?

It means that we extended cooperation

Do të thotë se zgjeruam bashkëpunimin

across national boundaries;

përtej kufijve kombëtarë.

we made the world more cooperative.

E bëmë botën më bashkëpunuese.

Transportation walls came tumbling down.

Muret tregtare u rrëzuan.

You know in 1950 the typical ship carried

Në 1950 anija tipike mbante

5,000 to 10,000 tons worth of goods.

5 mijë deri në 10 mijë ton në të mira.

Today a container ship can carry 150,000 tons;

Sot një anije kontenier mund të mbajë 150 mijë ton.

it can be manned with a smaller crew;

E aftë të funksionojë me një personel me numër më të vogël,

and unloaded faster than ever before.

dhe të shkarkohet më shpejt se kurrë.

Communication walls, I don't have to tell you -- the Internet --

Muret në komunikim, s’është e nevojshme të shpjegoj, me internetin,

have come tumbling down.

erdhën duke u tretur.

And of course the iron curtains,

Dhe sigurisht perdet e hekurta,

political walls have come tumbling down.

mure politike, patën të njëjtin fat.

Now all of this has been tremendous for the world.

E gjitha kjo ka qenë tronditëse për themelet e botës.

Trade has increased.

Tregtia ka përparuar.

Here is just a little bit of data.

Ja tek janë disa copëza të dhënash.

In 1990, exports from China to the United States:

Në 1990 Kina eksporton në Shtetet e Bashkuara -

15 billion dollars.

$15 miliardë.

By 2007: over 300 billion dollars.

Në 2007, mbi $300 miliardë.

And perhaps most remarkably,

Ndoshta, edhe më denje për tu vënë re,

at the beginning of the 21st century,

në fillimin e shekullit XXI,

really for the first time in modern history,

vërtet për herën e parë në historinë moderne,

growth extended to almost all parts of the world.

zhvillimi mori përmasa thuajse mbarë botërore.

So China, I've already mentioned,

Pra, si përmendur më parë, Kina

beginning around 1978, around the time of the death of Mao,

duke filluar nga 1978, rreth kohës kur Mao vdiq,

growth -- ten percent a year.

zhvillohet 10% në vit.

Year after year after year,

1 vit, më pas 1 tjetër, e 1 tjetër

absolutely incredible.

thjesht e pabesueshme.

Never before in human history

Është pa precedent në historinë njerëzore

have so many people been raised out of

që kaq shume njerëz të ngrihen prej

such great poverty as happened in China.

një varfërie kaq të thellë, siç ndodhi në Kinë.

China is the world's greatest anti-poverty program

Kina përben programin më të fuqishëm në botë kundër varfërisë

over the last three decades.

gjatë tre 10 vjeçarëve të fundit.

India, starting a little bit later,

India, që filloi pak më pas

but in 1990, begetting tremendous growth.

po që në 1990 arrin zhvillim marramendës.

Incomes at that time

Të ardhurat në atë kohë

less than $1,000 per year.

më pak se $1000 në vit.

And over the next 18 years

Dhe në 18 vitet që pasuan

have almost tripled.

thuajse u trefishuan.

Growth of six percent a year. Absolutely incredible.

Rritje ekonomike me 6% në vit. Thjesht e pabesueshme.

Now Africa, Sub-Saharan Africa --

Sot Afrika,

Sub-Saharan Africa

Afrika Sub-Sahariane

has been the area of the world

është zona e botës

most resistant to growth.

më rezistente ndaj zhvillimit.

And we can see the tragedy of Africa

Dhe mund ta shohim tragjedinë afrikane

in the first few bars here.

në këto shtyllat e para këtu.

Growth was negative.

Zhvillimi ishte negativ.

People were actually getting poorer than their parents,

Popullsia po bëhej më e varfër se ajo e 1 brezi më parë.

and sometimes even poorer than their grandparents had been.

Dhe ndonjëherë edhe se ajo e 2 brezash më parë.

But at the end of the 20th century,

Por në fund të shekullit XX,

the beginning of the 21st century,

fillim të shekullit XXI,

we saw growth in Africa.

u pa zhvillim në Afrikë.

And I think, as you'll see, there's reasons for optimism,

Mendoj, siç do të shihni, se ka arsye për optimizëm.

because I believe that the best is yet to come.

Sepse besoj se ç'është më e mira, është ende duke ardhur.

Now why.

Pse?

On the cutting edge today

Sot, në çastet kritike

it's new ideas which are driving growth.

idetë e reja janë ato që sjellin zhvillim.

And by that I mean it's

Flas për produkte

products for which the research and development costs

studimi dhe zhvillimi i të cilave kushton

are really high, and the manufacturing costs are low.

shumë, ndërsa prodhimi kushton pak.

More than ever before it is these types of ideas

Më tepër se kurrë ndonjëherë, janë këto ide

which are driving growth on the cutting edge.

që i hapin shteg zhvillimit në çastet vendimtare.

Now ideas have this amazing property.

Idetë tani e kane këtë cilësi habitëse.

Thomas Jefferson, I think, really expressed this quite well.

Mendoj se Thomas Jefferson e shprehu bukur këtë.

He said, "He who receives an idea from me

Ai tha, "Ai i cili merr një ide nga unë

receives instruction himself, without lessening mine.

përfiton udhëzim për vete, pa pakësuar dijen time.

As he who lights his candle at mine

Ashtu si ai që ndez qiririn tek i imi

receives light without darkening me."

merr dritë pa më errësuar mua".

Or to put it slightly differently:

Ose, për ta thëne disi ndryshe,

one apple feeds one man,

një mollë ushqen një njeri,

but an idea can feed the world.

por një ide mund të ushqejë botën.

Now this is not new. This is practically not new to TEDsters.

Kjo s'është ndonjë gjë e re. Jo e re për njerëzit e TED sidomos.

This is practically the model of TED.

Praktikisht ky është modeli i TED.

But what is new is that the greater function of ideas

I ri është fakti që funksioni sa më i madh i ideve

is going to drive growth even more than ever before.

do t'i jap gaz ngjitjes ekonomike më shume se kurrë.

This provides a reason why

Kjo përben një arsye pse

trade and globalization

tregtia dhe globalizmi

are even more important, more powerful than ever before,

janë edhe më të rëndësishme, më te fuqishme se kurrë,

and are going to increase growth more than ever before.

dhe do ta fuqizojnë ngjitjen më shume se kurrë.

And to explain why this is so, I have a question.

Për ta shpjeguar do të shtroj një pyetje.

Suppose that there are two diseases:

Le ta zëmë se janë dy sëmundje.

one of them is rare, the other one is common,

Njëra është e rrallë, tjetra e zakontë.

but if they are not treated they are equally severe.

Nëse të pa trajtuara, janë njëlloj të rrezikshme.

If you had to choose, which would you rather have:

Nëse do te zgjidhnit, nga cila do të vuanit?

the common disease or the rare disease?

Nga e zakonta apo e rralla?

Common, the common -- I think that's absolutely right,

E zakonta. E zakonta. Mendoj se ko është përgjigja e duhur.

and why? Because there are more drugs to treat common diseases

Pse? Sepse ka më shume mjekime për trajtimin e sëmundjeve të zakonta

than there are to treat rare diseases.

sesa për ato të rrallat.

The reason for this is incentives.

Arsye janë stimujt.

It costs about the same to produce a new drug

Prodhimi i një mjekimi të ri ka të njëjtin çmim,

whether that drug treats 1,000 people,

pavarësisht nga numri i njerëzve që trajton 1000

100,000 people, or a million people.

apo 100 mijë, apo një milion njerëz.

But the revenues are much greater if the drug treats a million people.

Nëse mjekimi trajton 1 milion ama, të ardhurat rriten.

So the incentives are much larger

Pra është më stimuluese

to produce drugs which treat more people.

të prodhohen mjekime që trajtojnë më shume njerëz.

To put this differently: larger markets save lives.

Thëne ndryshe, tregje më të mëdha shpëtojnë jetë.

In this case misery truly does love company.

Mjerimi vërtet dashka shoqëri.

Now think about the following:

Tani mendohuni për çfarë do them:

if China and India were as rich as the United States is today,

Nëse Kina dhe India do të ishin të pasura sa USA

the market for cancer drugs would be eight times larger than it is now.

tregu i mjekimeve për kancer do ishte 8 herë më i madh nga ç'është.

Now we are not there yet, but it is happening.

S'kemi arritur ende atje, por do arrijmë.

As other countries become richer

Ndërsa vende të tjera pasurohen

the demand for these pharmaceuticals

kërkesa për këto farmaceutike

is going to increase tremendously.

do të rritet tmerrësisht.

And that means an increase incentive to do research and development,

Kjo do të stimuloje kërkim dhe zhvillim në fushën shëndetësore

which benefits everyone in the world.

nga e cila përfiton e gjithë bota.

Larger markets increase the incentive

Tregje të mëdha stimulojnë

to produce all kinds of ideas,

prodhimin e ideve të ndryshme.

whether it's software, whether it's a computer chip,

Qoftë software, computer chip

whether it's a new design.

apo një dizajn i ri.

For the Hollywood people in the audience,

Për atë pjesë të audiencës që i përket Hollywoodit,

this even explains why action movies

kjo është dhe arsyeja pse filmat aksion

have larger budgets than comedies:

kanë më shumë buxhet se komeditë.

it's because action movies translate easier

Filmat aksion përkthehen më lehtë

into other languages and other cultures,

në gjuhë dhe kultura të tjera.

so the market for those movies is larger.

Kështu, këta filma janë më të kërkuar në treg.

People are willing to invest more,

Investuesit janë më zemërgjerë me ta

and the budgets are larger.

dhe buxhetet janë më te larta.

Alright. Well if larger markets increase the incentive

Nëse një treg më i madh është më stimulues

to produce new ideas,

për të prodhuar ide

how do we maximize that incentive?

si mund ta rrisim stimulin në maksimum?

It's by having one world market, by globalizing the world.

Duke pasur një treg botëror, duke globalizuar botën.

The way I like to put this is:

Më pëlqen ta them kështu:

one idea. Ideas are meant to be shared,

një ide duhet komunikuar tek të tjerë

so one idea can serve one world, one market.

kështu një ide i shërben 1 bote, 1 tregu.

One idea, one world, one market.

1 ide, 1 botë, 1 treg.

Well how else can we create new ideas?

Si ndryshe mund të krijojmë ide të reja?

That's one reason.

Ja pra një arsye.

Globalize trade.

Globalizëm, tregti

How else can we create new ideas?

Si ndryshe mund të krijojmë ide të reja?

Well, more idea creators.

Më me shumë krijues idesh.

Now idea creators, they come from all walks of life.

Krijuesit e ideve kanë prirje nga më të ndryshmet.

Artists and innovators -- many of the people you've seen on this stage.

Artiste dhe inovatorë, njerëz që keni parë në këtë podium.

I'm going to focus on scientists and engineers

Do fokusohem në shkencëtarë dhe inxhinierë

because I have some data on that, and I'm a data person.

Sepse kam të dhëna mbi ta, dhe unë me te dhënat merrem.

Now, today, less than one-tenth of one percent

Sot më pak se 1/10 e 1%

of the world's population are scientists and engineers.

të popullsisë botërore janë shkencëtarë dhe inxhinierë.

(Laughter)

(Të qeshura)

The United States has been an idea leader.

Shtetet e Bashkuara kanë udhëhequr në ide.

A large fraction of those people are in the United States.

Një fraksion i gjerë njerëzish të tillë janë në USA.

But the U.S. is losing its idea leadership.

Por USA po e humb këtë rol.

And for that I am very grateful.

Dhe për këtë jam mirënjohës.

That is a good thing.

Është pozitive.

It is fortunate that we are becoming less of an idea leader

Është fat që po udhëheqim me pak në ide

because for too long the United States,

sepse u bë shumë gjatë që ShBA,

and a handful of other developed countries,

dhe një dorë shtetesh të tjera të zhvilluara,

have shouldered the entire burden

kanë mbajtur mbi shpatulla tërë peshën

of research and development.

për të bërë kërkime dhe sjellë zhvillim.

But consider the following:

Mbani parasysh këtë që vijon:

if the world as a whole were as wealthy as the United States is now

Nëse e tërë bota do të ishte e pasur sa ShBA është tani

there would be more than five times as many scientists and engineers

do të kishte 5 herë më shume shkencëtarë dhe inxhinierë

contributing to ideas which benefit everyone,

për të dhënë kontribut me ide nga të cilat përfiton çdokush,

which are shared by everyone.

në dispozicion të çdokujt.

I think of the great Indian mathematician, Ramanujan.

Më vjen ndër mend matematicieni i madh indian, Ramanujan.

How many Ramanujans are there in India today

Sa Ramanujan ka sot në Indi

toiling in the fields, barely able to feed themselves,

duke punuar në fushë, që me zor arrijnë të ushqejnë vetveten,

when they could be feeding the world?

kur mund të ushqenin botën?

Now we're not there yet.

Ende s'kemi arritur atje.

But it is going to happen in this century.

Por do të ndodhë në këtë shekull.

The real tragedy of the last century is this:

Ja cila është tragjedia e shekullit të fundit:

if you think about the world's population

nëse e mendoni popullsinë e botës

as a giant computer, a massively parallel processor,

si një kompjuter gjigand, procesorë në lidhje paralele

then the great tragedy has been

atëherë ka qenë tragjike

that billions of our processors have been off line.

që miliarda procesorë kanë qenë offline.

But in this century China is coming on line.

Por Kina po hyn online në këtë shekull.

India is coming on line.

India po hyn online.

Africa is coming on line.

Afrika po hyn online.

We will see an Einstein in Africa in this century.

Në këtë shekull do të shohim një Ajnshtajn në Afrikë.

Here is just some data. This is China.

Vetëm disa të dhëna. Kjo është Kina.

1996: less than one million

1996, më pak se 1 milion

new university students in China per year;

studentë fillojnë universitetin çdo vit.

2006: over five million.

2006, më shume se 5 milionë.

Now think what this means.

Mendoni për domethënien e gjithë kësaj.

This means we all benefit when another country gets rich.

Do të thotë se në të tërë përfitojmë kur një vend tjetër pasurohet.

We should not fear other countries becoming wealthy.

S'duhet të shqetësohemi nga pasurimi i vendeve të tjera.

That is something that we should embrace --

Është diçka që duhet ta mbështesim--

a wealthy China, a wealthy India, a wealthy Africa.

një Kinë e pasur, një Indi e pasur, një Afrikë e pasur.

We need a greater demand for ideas --

Na duhet një kërkesë më e lartë për idetë,

those larger markets I was talking about earlier --

ato tregjet e mëdha për të cilat fola më parë,

and a greater supply of ideas for the world.

një furnizim më i madh në ide për botën.

Now you can see some of the reasons why I'm optimistic.

Mund të shihni tashmë disa nga arsyet e optimizmit tim.

Globalization is increasing the demand

Globalizimi po rrit kërkesën

for ideas, the incentive to create new ideas.

për ide, stimulin për të krijuar ide të reja.

Investments in education are increasing the supply of new ideas.

Investimet në edukim po rrisin sasinë e ideve të reja.

In fact if you look at world history

Në fakt, nëse konsideroni historinë e botës

you can see some reasons for optimism.

mund të shihni disa arsye për optimizëm.

From about the beginnings of humanity

Duke nisur rreth fillimeve të njerëzimit

to 1500: zero economic growth, nothing.

deri në 1500, zero rritje ekonomike, asgjë.

1500 to 1800: maybe a little bit of economic growth,

1500-1800, mbase njëfarë zhvillimi.

but less in a century

Por më pak në një shekull të tërë

than you expect to see in a year today.

sesa zhvillimi që pritet të shihet sot vetëm në një vit.

1900s: maybe one percent.

Vitet 1900 mbase 1%.

Twentieth century: a little bit over two percent.

Në shekullin XX pak më shume se 2%.

Twenty-first century could easily be 3.3, even higher percent.

Në shekullin XXI, mund të jetë lehtësisht 3.3 dhe ndoshta më shumë.

Even at that rate,

Edhe me atë përqindje

by 2100 average GDP per capita

nga 2100 GDP- mesatarja e prodhimeve të përgjithshme vendase për frymë

in the world will be $200,000.

në botë do të jetë $200 mijë

That's not U.S. GDP per capita, which will be over a million,

Dhe ky s'është GDP për frymë i SHBA që do jete mbi 1 milion

but world GDP per capita -- $200,000.

Vetëm GDP botërore për fryme do të jetë $200 mijë.

That's not that far.

Nuk është shumë larg.

We won't make it.

Në s'e arrijmë dot.

But some of our grandchildren probably will.

Por disa nga nipërit tanë ndoshta po.

And I should say,

Do të thosha

I think this is a rather modest prediction.

se ky është pak a shumë një parashikim modest.

In Kurzweilian terms this is gloomy.

Në terma Kurzweliane është i zymtë.

In Kurzweilian terms I'm like the Eeyore of economic growth.

Në terma Kurzweliane jam një Eeyore i zhvillimit ekonomik.

(Laughter)

(Të qeshura)

Alright what about problems?

Po përsa i përket problemeve?

What about a great depression?

Krizave ekonomike?

Well let's take a look. Let's take a look at the Great Depression.

Le t'i hedhim një sy krizës së viteve '30.

Here is GDP per capita

Ja tek është GDP për frymë

from 1900 to 1929.

nga 1900 në 1929.

Now let's imagine that you were an economist in 1929,

Imagjino të jesh një ekonomist në 1929,

trying to forecast future growth for the United States,

duke u munduar të parashikosh zhvillimin në të ardhmen e ShBA

not knowing that the economy was about to go off a cliff,

pa ditur se ekonomia shpejt do të merrte të tatëpjetën.

not knowing that we were about to enter

Pa ditur se ishim duke hyrë në

the greatest economic disaster certainly in the 20th century.

shkatërrimin ekonomik më katastrofik të shek. XX

What would you have predicted, not knowing this?

Ç'mund të parashikosh pa e ditur këtë?

If you had based your prediction, your forecast

Nëse e bazon parashikimin

on 1900 to 1929

në periudhën 1900- '29

you'd have predicted something like this.

parashikon diçka të ngjashme me këtë.

If you'd been a little more optimistic --

Nëse je pak më optimist

say, based upon the Roaring Twenties -- you'd have said this.

le te themi bazuar në zhvillimin e viteve '20, do thoshe këtë.

So what actually happened?

Ç'ndodhi në te vërtetë?

We went off a cliff but we recovered.

Morëm një të tatëpjetë dhe e morëm veten përsëri.

In fact in the second half of the 20th century

Në fakt, në gjysmën e dytë të shek. XX

growth was even higher than anything you would have predicted

zhvillimi qe më i madh se çdo parashikim

based upon the first half of the 20th century.

bazuar në gjysmën e parë të shekullit.

So growth can wash away

Pra zhvillimi mund të dalë edhe mbi

even what appears to be a great depression.

diçka që i ngjan një krize të madhe.

Alright. What else?

Në rregull. Po tjetër?

Oil. Oil. This was a big topic.

Nafta. Nafta. Ishte çështje e rëndësishme.

When I was writing up my notes oil was $140 per barrel.

Kur po shkruaja shënimet nafta ishte $0.88/ l.

So people were asking a question. They were saying,

Dhe njerëzit kishin një pyetje:

"Is China drinking our milkshake?"

"Mos po e pi Kina frappene tonë?"

(Laughter)

(Të qeshura)

And there is some truth to this,

Ka diçka të vërtetë këtu,

in the sense that we have something of a finite resource,

në atë që kemi të bëjmë me një burim të shtershëm.

and increased growth is going to push up demand for that.

Dhe zhvillimi në rritje do ta shtojë kërkesën për të.

But I think I don't have to tell this audience

Por mendoj se nuk më duhet t'i shpjegoj audiencës

that a higher price of oil is not necessarily a bad thing.

se një çmim më i lartë i naftës s'është domosdoshmërish diçka negative.

Moreover, as everyone knows,

Për më tepër, siç e dinë të gjithë,

look -- it's energy, not oil, which counts.

e rëndësishme është energjia jo nafta.

And higher oil prices mean

Çmime më te larta të naftës rezultojnë

a greater incentive to invest in energy R&D.

në stimuj më të lartë për investim në kërkim dhe zhvillim në fushën energjetike.

You can see this in the data.

Mund ta shihni këtë tek të dhënat.

As oil prices go up, energy patents go up.

Kur çmimet e naftës ngrihen, numri i licencave për burime energjetike ngrihet.

The world is much better equipped

Bota pajiset më mirë

to overcome an increase in the price of oil

për të tejkaluar një rritje në çmimin e naftës

today, than ever in the past,

sot, se sa ndonjëherë në te shkuarën

because of what I'm talking about.

për shkak të asaj çka thashë.

One idea, one world, one market.

Një ide, një botë, një treg.

So I'm optimistic

Pra jam optimist

so long as we hew to these two ideas:

për aq kohë sa i qëndrojmë këtyre dy ideve:

to keep globalizing world markets,

të vazhdojmë globalizimin e tregjeve botërore,

keep extending cooperation across national boundaries,

të zgjerojmë bashkëpunimin përtej kufijve kombëtarë,

and keep investing in education.

dhe të investojmë në shkollim.

Now the United States has a particularly important role

ShBA kanë një rol veçanërisht të rëndësishëm

to play in this:

në këtë pikë--

to keep our education system globalized,

të vazhdojmë të globalizojmë sistemin tonë arsimor,

to keep our education system open to students from all over the world,

të vazhdojmë ta mbajmë hapur sistemin për studentë nga mbarë bota

because our education system

sepse sistemi ynë shkollor

is the candle

është qiriri

that other students come to light their own candles.

tek i cili studentet vijnë të ndezin qirinjtë e tyre.

Now remember here what Jefferson said.

Mbani mend fjalët e Jefferson.

Jefferson said, "When they come

"Kur ata vijnë

and light their candles at ours,

dhe ndezin qirinjtë e tyre tek tanët

they gain light, and we are not darkened."

ata marrin dritë, e në nuk errësohemi.

But Jefferson wasn't quite right, was he?

Por Jefferson s'kishte plotësisht të drejtë apo jo?

Because the truth is,

Sepse e vërteta është se

when they light their candles at ours,

kur ata ndezin qirinjtë tek tanët

there is twice as much light available for everyone.

ka dy herë më shume dritë për këdo.

So my view is: Be optimistic.

Pra pikëpamja ime është optimizmi.

Spread the ideas. Spread the light.

Shpërndani idetë. Shpërndani dritën.

Thank you.

Faleminderit

(Applause)

(Duartrokitje)