Jonathan Haidt: Religion, evolution, and the ecstasy of self-transcendence

Translator: Spartak Ferrollari Reviewer: Helena Bedalli

I have a question for you:

Kam një pyetje për ju:

Are you religious?

A jeni fetar?

Please raise your hand right now

Ju lutem ngrini dorën tani

if you think of yourself as a religious person.

nëse mendoni se jeni një person fetar.

Let's see, I'd say about three or four percent.

Le të shohim, them se janë tre o katër përqind.

I had no idea there were so many believers at a TED Conference.

Nuk mendoja të kishe kaq shumë besimtarë në TED Conference.

(Laughter)

(Të qeshura)

Okay, here's another question:

Mirë pra, ja një pyetje tjetër:

Do you think of yourself as spiritual

Mendoni të jeni spiritual në vetëvete

in any way, shape or form? Raise your hand.

në çdo lloj mënyre apo forme? Ngrini dorën!

Okay, that's the majority.

Mirë, jeni shumica.

My Talk today

Biseda ime sot

is about the main reason, or one of the main reasons,

është në lidhje me arsyen kryesore, ose një nga arsyet kryesore,

why most people consider themselves

përse pjesa më e madhe e personave, konsiderojnë vetëveten

to be spiritual in some way, shape or form.

të jenë spiritualë në një farë mënyre, forme apo lloji.

My Talk today is about self-transcendence.

Biseda ime sot është rreth autotranshendecës.

It's just a basic fact about being human

Është vetëm një fakt i thejshtë i të qenit njerëzor

that sometimes the self seems to just melt away.

që nganjëherë vetëvetja duket sikur tretet larg.

And when that happens,

Dhe pse ndodh kjo,

the feeling is ecstatic

ndjenja është ekstazike

and we reach for metaphors of up and down

dhe arrijmë me metaforat e tutje e 'tu

to explain these feelings.

të shpjegojmë këto ndjenja.

We talk about being uplifted

Flasim si ngriheshim nga toka

or elevated.

apo rrinim në ajër.

Now it's really hard to think about anything abstract like this

Tani është shumë e vështirë të mendosh rreth diçkaje abstrakte si kjo

without a good concrete metaphor.

pa një metaforë të mirë konkrete.

So here's the metaphor I'm offering today.

Ja atëherë metafora që po ju propozoj sot.

Think about the mind as being like a house with many rooms,

Mendoni mendjen si një shtëpi me shumë dhoma,

most of which we're very familiar with.

shumicën e të cilave e njohim shumë mirë.

But sometimes it's as though a doorway appears

Por ndonjëherë është sikur hapet ndonjë derë

from out of nowhere

nga jashtë askundi

and it opens onto a staircase.

dhe hapet mbi një shkallë.

We climb the staircase

Ne ngjisim shkallët

and experience a state of altered consciousness.

dhe përjetojmë një gjendje të vetëdijes ndryshuar.

In 1902,

Në vitin 1902,

the great American psychologist William James

psikologu i madh amerikan William James

wrote about the many varieties of religious experience.

shkuajti rreth shumë varieteteve të përvojës fetare.

He collected all kinds of case studies.

Ai mblodhi të gjitha llojet e rasteve të studimit.

He quoted the words of all kinds of people

Ai citoi fjalët e shumë lloje njerëzish

who'd had a variety of these experiences.

i cili kishte një shumëllojshmëri të këtyre eksperiencave.

One of the most exciting to me

Një nga më emocionueset për mua

is this young man, Stephen Bradley,

është ky djalë i ri, Stephen Bradley,

had an encounter, he thought, with Jesus in 1820.

ishte takuar, mendonte ai, me Jezusin në vitin 1820.

And here's what Bradley said about it.

Dhe këtu është ajo që Bradley tha në lidhje me të.

(Music)

(Muzikë)

(Video) Stephen Bradley: I thought I saw the savior in human shape

(Video) Stephen Bradley: unë mendova të kem parë shpëtimtarin në formë njeriu

for about one second in the room,

për rreth një second në dhomën time,

with arms extended,

me krahët hapur,

appearing to say to me, "Come."

duke u shfaqur më thosh, "Eja".

The next day I rejoiced with trembling.

Të nesërmen dridhesha nga gëzimi.

My happiness was so great that I said I wanted to die.

Lumturia ime ishte aq e madhe sa dëshiroja të vdisja.

This world had no place in my affections.

Kjo botë nuk kishte vend në ndjenjat e mia.

Previous to this time,

Para kësaj kohe,

I was very selfish and self-righteous.

isha shumë egoist dhe moralist.

But now I desired the welfare of all mankind

Por tani dëshiroja të mirën e gjithë njerëzimit

and could, with a feeling heart,

dhe munda, me gjithë zemër,

forgive my worst enemies.

të fal armikun tim më të keq.

JH: So note

Jonathan Haidt: Vëreni

how Bradley's petty, moralistic self

si "vetja" e vogël dhe moraliste e Bradley-t

just dies on the way up the staircase.

thjesht vdes duke ngjitur shkallët.

And on this higher level

Dhe në këtë nivel të lartë

he becomes loving and forgiving.

ai shndërohet njeri i dashur dhe i disponueshëm të falë.

The world's many religions have found so many ways

Shumë fe në botë kanë gjetur shumë mënyra

to help people climb the staircase.

të ndihmojnë njeriun të ngjisi shkallët.

Some shut down the self using meditation.

Disa pushojnë vetveten përmes meditimit.

Others use psychedelic drugs.

Të tjerët përdorin droga psikedelike.

This is from a 16th century Aztec scroll

Kjo është rrotull e një dorëshkrimi aztec e shekullit të 16

showing a man about to eat a psilocybin mushroom

që tregon një burrë duke ngrënë një kërpudhë hallucinogjene

and at the same moment get yanked up the staircase by a god.

dhe në të njëjtin moment tërhiqet nga një perëndi të hipi shkallët.

Others use dancing, spinning and circling

Të tjerët përdorin vallen, duke u përdredhur dhe duke u rrotulluar

to promote self-transcendence.

për të promovuar vetëtranshendecën.

But you don't need a religion to get you through the staircase.

Por ju nuk keni nevoje për një fe të merrni shkallët.

Lots of people find self-transcendence in nature.

Shumë njerëz gjejnë vetëtranshendecën në natyrë.

Others overcome their self at raves.

Të tjerët e japin veten në festime të tepruara.

But here's the weirdest place of all:

Por ja tek është vendi më i çuditshëm nga të gjithë:

war.

lufta.

So many books about war say the same thing,

Shumë libra mbi luftën thonë të njëjtën gjë,

that nothing brings people together

se asgjë nuk vë njerëzit së bashku

like war.

ashtu si lufta.

And that bringing them together opens up the possibility

Mbledhja e tyre së bashku hap mundësinë

of extraordinary self-transcendent experiences.

e eksperiencave të jashtëzakonshme vetëtranshendentale.

I'm going to play for you an excerpt

Do ju recitoj një ekstrakt

from this book by Glenn Gray.

nga ky libër i Glenn Gray.

Gray was a soldier in the American army in World War II.

Gray ishte një ushtar i ushtrisë amerikane, gjatë luftës së dyte botërore.

And after the war he interviewed a lot of other soldiers

Pas lufte intervistoi shumë ushtarë të tjerë

and wrote about the experience of men in battle.

dhe shkroi rreth eksperiencës së njerëzve në betejë.

Here's a key passage

Këtu është thelbi

where he basically describes the staircase.

ku ai thjesht përshkruan shkallët.

(Video) Glenn Gray: Many veterans will admit

(Video) Glenn Gray: Shumë veteranë e pohojnë

that the experience of communal effort in battle

se prërvoja e përpjekjeve të përbashkëta në betejë

has been the high point of their lives.

qe një moment solemn i jetës tyre.

"I" passes insensibly into a "we,"

"Unë" kthehet pa u perceptuar në "ne",

"my" becomes "our"

"imja" bëhet "jona"

and individual faith

besimi individual

loses its central importance.

humb rëndësinë e tij qendrore.

I believe that it is nothing less

Unë besoj se nuk është tjetër veç

than the assurance of immortality

sigurimi i pavdekshmërisë

that makes self-sacrifice at these moments

që në ato çaste e bën vetëflijimin

so relatively easy.

relativisht të lehtë.

I may fall, but I do not die,

Unë mund të bie, por nuk vdes,

for that which is real in me goes forward

për atë që është e vërtetë tek unë ecën përpara

and lives on in the comrades

dhe jeton tek shokët

for whom I gave up my life.

për të cilët unë dhashë jetën time.

JH: So what all of these cases have in common

Jonathan Haidt: Çfarë të kanë të përbashkët të gjitha këto raste

is that the self seems to thin out, or melt away,

është ajo që vetvetja hollohet, ose shkrihet tutje,

and it feels good, it feels really good,

e ndihesh mirë, vërtet mirë,

in a way totally unlike anything we feel in our normal lives.

në një mënyrë krejt ndryshe nga ç'ndjejmë në jetët tona normale.

It feels somehow uplifting.

Ndihesh disi i ngritur lart.

This idea that we move up was central in the writing

Idea e të ngjiturit lart ishte qendrore në shkrimin

of the great French sociologist Emile Durkheim.

e një sociologu të madh francez Emile Durkheim.

Durkheim even called us Homo duplex,

Durkheim na quante "Homo duplex",

or two-level man.

ose njeri prej dy nivelesh.

The lower level he called the level of the profane.

Niveli më i ulët e quante niveli i profanit.

Now profane is the opposite of sacred.

Tani profan është antonim i së i shenjtë.

It just means ordinary or common.

Ajo thjesht do të thotë i zakonshëm ose i përgjithshëm.

And in our ordinary lives we exist as individuals.

Dhe në jetën tonë të zakonshme, në ekzistojmë si individë.

We want to satisfy our individual desires.

Ne duam të plotësojmë dëshirat tona individuale.

We pursue our individual goals.

Ne ndjekim objektivat tona individuale.

But sometimes something happens

Por ndonjëherë ndodh diçka

that triggers a phase change.

që shkakton një fazë ndryshimi.

Individuals unite

Individët bashkohen

into a team, a movement or a nation,

në një skuadër, një levizje apo një komb,

which is far more than the sum of its parts.

e cila është shumë më tepër se shuma e pjesëve të saj.

Durkheim called this level the level of the sacred

Durkheim e quajti këtë nivel, niveli i shenjtë

because he believed that the function of religion

pasi ai besonte që funksioni i fesë

was to unite people into a group,

ishte të bashkonte popullin në një grup,

into a moral community.

në një komunitet moral.

Durkheim believed that anything that unites us

Durkheim besonte se çdo gje që na bashkon

takes on an air of sacredness.

merr një ajër të shenjtërisë.

And once people circle around

Dhe një herë që njerëzit mbidhen rreth

some sacred object or value,

një objekti apo vlere të shenjtë,

they'll then work as a team and fight to defend it.

aty funksionojnë si një skuadër dhe luftojnë në mbrojtë të saj.

Durkheim wrote

Urkheim shkruante

about a set of intense collective emotions

rreth një bashkësie emocionesh kolektive

that accomplish this miracle of E pluribus unum,

që përmbush mrekullinë e shprehjes "E pluribus unum",(latinisht: nga shumë një)

of making a group out of individuals.

për të bërë një grup nga individët.

Think of the collective joy in Britain

Mendoni harenë e kolektivit në Britani

on the day World War II ended.

ditën kur lufta e dytë botërore mbaroi.

Think of the collective anger in Tahrir Square,

Mendoni zemërimin e kolektivit të sheshit Tahrir,

which brought down a dictator.

i cili rrëzoi një diktator.

And think of the collective grief

Dhe mendoni pikëllimin kolektiv

in the United States

në Shtetet e Bashkuara

that we all felt, that brought us all together,

të gjithë e ndjemë, na mblodhi të gjithë bashkë,

after 9/11.

pas 11 shtatorit.

So let me summarize where we are.

Pra më lejoni të përmbledh ku jemi.

I'm saying that the capacity for self-transcendence

Po them që kapaciteti për autotranshendencë

is just a basic part of being human.

është pjesë e të qenit njeri.

I'm offering the metaphor

Po ju jap një metaforë

of a staircase in the mind.

e shkallëve në mendje.

I'm saying we are Homo duplex

Po ju them qe ne jemi Homo duplex

and this staircase takes us up from the profane level

dhe që shkallët na shpien nga nje nivel profan

to the level of the sacred.

te një nivel i shenjtë.

When we climb that staircase,

Kur ne ngjisim ato shkallë,

self-interest fades away,

interesi vetiak zbehet,

we become just much less self-interested,

jemi të dhënë vetëm shumë pak ndaj interesave vetiakë.

and we feel as though we are better, nobler

dhe ne ndjehemi sikur jemi më të mirë, më fisnike

and somehow uplifted.

dhe disi ngrihemi nga toka.

So here's the million-dollar question

Ndaj këtu është pyetja prej një milion dollarë

for social scientists like me:

për shkencëtarët sociale si unë:

Is the staircase

Janë shkallët

a feature of our evolutionary design?

një tipar i projektit të evolucionit tonë?

Is it a product of natural selection,

Është produkt i seleksionimit natyror,

like our hands?

si p.sh. duart tona?

Or is it a bug, a mistake in the system --

Apo është një defekt, një gabim i sistemit--

this religious stuff is just something

kjo gjëja fetare është vetëm diçka

that happens when the wires cross in the brain --

që ndodh kur telat bëjnë masë në tru --

Jill has a stroke and she has this religious experience,

Jill ka një stroke dhe ajo e ka këtë përvojë fetare,

it's just a mistake?

është vetëm një gabim?

Well many scientists who study religion take this view.

Mirë pra, shumë shkencëtarë që studiojnë fenë kanë këtë pikëpamje.

The New Atheists, for example,

Ateistët e rinj, p.sh.,

argue that religion is a set of memes,

argumentojnë se feja është një seri memesh, (meme: një element i një kulture apo sistemi të sjelljes që kalon nga një individ tek tjetri me anë të imitimit apo mënyrave të tjera jo-gjenetike)

sort of parasitic memes,

lloj memesh parazitare,

that get inside our minds

që na nguliten në mendje

and make us do all kinds of crazy religious stuff,

dhe na bëjnë të bëjmë të gjitha ato gjëra të çmendura fetare,

self-destructive stuff, like suicide bombing.

gjëra vetëshkatërruese, si shpërthimet vetëvrasëse.

And after all,

E mbi të gjitha,

how could it ever be good for us

si mund të jetë mirë për ne

to lose ourselves?

të humbim vetëveten?

How could it ever be adaptive

Si mund të jetë ndonjëherë funksionale

for any organism

për çdo organizëm

to overcome self-interest?

të kapërcejë interesat vetjakë?

Well let me show you.

E pra më lejoni t'ju tregoj.

In "The Descent of Man,"

Tek "Origjina e njeriut",

Charles Darwin wrote a great deal

Çarls Darvin shkroi një çështje të madhe

about the evolution of morality --

në lidhje me evolucionin e moralit --

where did it come from, why do we have it.

nga ka ardhur, pse e kemi.

Darwin noted that many of our virtues

Darvini vuri në dukje se shumë nga virtytet tona

are of very little use to ourselves,

janë pak të dobishme për individin,

but they're of great use to our groups.

por janë shumë të dobishëm për grupin.

He wrote about the scenario

Ai shkrojti një skenar

in which two tribes of early humans

në të cilën dy fise të njerëzve të hershëm

would have come in contact and competition.

hyjnë në kontakt dhe në konkurrencë.

He said, "If the one tribe included

Ai tha, " Nëse njëri nga fiset do të kish

a great number of courageous, sympathetic

një numër të madh antarësh guximtarë, dashamirës

and faithful members

dhe besnikë

who are always ready to aid and defend each other,

të cilët ishin gjithmonë të gatshëm të ndihmonin dhe të mbronin njëri tjetrin,

this tribe would succeed better

ky fis do të ketë më shumë sukses

and conquer the other."

dhe do sundojë tjetrin".

He went on to say that "Selfish and contentious people

Ai vazhdoi duke u thënë njerëzve se "Personat egoistë dhe grindaveca

will not cohere,

nuk rrinë së bashku

and without coherence

dhe pa koherencë

nothing can be effected."

asgjë nuk mund të realizohet. "

In other words,

Me fjalë të tjera

Charles Darwin believed

Çarls Darvin besonte

in group selection.

në seleksionimin e grupit.

Now this idea has been very controversial for the last 40 years,

Tani kjo ide ka qenë shumë e debatuar në 40 vitet e fundit,

but it's about to make a major comeback this year,

por është gati të bëjë një rikthim të madh këtë vit,

especially after E.O. Wilson's book comes out in April,

sidomos pas botimit në prill të librit të E.O. Wilson

making a very strong case

ku harton një tezë shumë të fortë

that we, and several other species,

ku ne, dhe disa specie të tjera,

are products of group selection.

jemi fryt i seleksionimi të grupit

But really the way to think about this

Por në të vërtetë duhet ta mendojmë

is as multilevel selection.

si një seleksionim me shumë nivele.

So look at it this way:

Kështu duke e parë në këtë mënyrë:

You've got competition going on within groups and across groups.

Kompeticioni zhvillohet midis grupeve dhe brenda tyre.

So here's a group of guys on a college crew team.

Ja një grup djemsh të ekipit të kanotazhit në një kolegj.

Within this team

Brenda këtij ekipi

there's competition.

ka kompeticion.

There are guys competing with each other.

Këta djem janë në konkurrencë me njëri tjetrin.

The slowest rowers, the weakest rowers, are going to get cut from the team.

Rematorët e ngadaltë, rematorët e dobët do ti largojnë nga skuadra.

And only a few of these guys are going to go on in the sport.

Vetëm disa nga këta djem do t'a vazhdojnë këtë sport.

Maybe one of them will make it to the Olympics.

Ka mundësi që njëri nga ta mund të marë pjesë në Olimpiada.

So within the team,

Kështu brenda ekipit,

their interests are actually pitted against each other.

interesat e tyre individuale i vënë kundër njëri tjetrit.

And sometimes it would be advantageous

Ndonjëherë mund të jetë dobiprurëse

for one of these guys

për ndonjërin nga këta djem

to try to sabotage the other guys.

përpjekja të sabotojë djemtë e tjerë.

Maybe he'll badmouth his chief rival

Ndoshta ai do të shpifë për rivalin e tij kryesor

to the coach.

te trajneri.

But while that competition is going on

Por ndërkohë që konkurrenca është në vazhdim e sipër

within the boat,

brenda varkës,

this competition is going on across boats.

ky kompeticion vazhdon edhe midis varkave?

And once you put these guys in a boat competing with another boat,

Dhe ndërsa vë këta djem në një varkë në garë kundër një varke tjetër,

now they've got no choice but to cooperate

ata nuk kanë më zgjidhje tjetër veç kooperimit

because they're all in the same boat.

pasi gjenden të gjithë në të njëjtën varkë.

They can only win

Ata mund të fitojnë

if they all pull together as a team.

vetëm nëse veprojnë së bashku si një skuadër.

I mean, these things sound trite,

Dua të them, këto gjëra tingëllojnë të rëndomta,

but they are deep evolutionary truths.

por ato janë të vërteta të thella evolucionare.

The main argument against group selection

Argumenti kryesor kundër seleksionimit të grupit

has always been

ka qënë gjithnjë

that, well sure, it would be nice to have a group of cooperators,

pra, me siguri, do ishte e këndshme të kishe një grup bashkëpuntorësh,

but as soon as you have a group of cooperators,

por sapo të kesh një të tillë

they're just going to get taken over by free-riders,

ai mund të bjerë pre e përfituesve

individuals that are going to exploit the hard work of the others.

individë që shfrytëzojnë punën e rëndë të të tjerëvë.

Let me illustrate this for you.

Më lejoni t'jua shpjegoj.

Suppose we've got a group of little organisms --

E zëmë të kemi një grup organizmash të vegjël --

they can be bacteria, they can be hamsters; it doesn't matter what --

mund të jenë bakterie, ato mund të jenë minj të bardhë, nuk ka rëndësi se çfarë -

and let's suppose that this little group here, they evolved to be cooperative.

le të supozojmë që ky grup i vogël ka evoluar të jetë bashkëpunues.

Well that's great. They graze, they defend each other,

E pra kjo është e madhe. Ata kullosin, mbrojnë njëri-tjetrin,

they work together, they generate wealth.

ata punojnë së bashku duke gjeneruar mirëqënie.

And as you'll see in this simulation,

Dhe si do të shihni në këtë simulim,

as they interact they gain points, as it were, they grow,

meqë ndërveprojnë fitojnë pikë, në krahasim si ishin, rriten,

and when they've doubled in size, you'll see them split,

dhe kur dyfishojnë përmasat ndahen

and that's how they reproduce and the population grows.

kështu ata riprodhohen dhe popullsia rritet.

But suppose then that one of them mutates.

Por le të suposojmë që njëri prej tyre ka një mutacion.

There's a mutation in the gene

Ka një mutacion në gjene

and one of them mutates to follow a selfish strategy.

dhe njëri prej tyre ndjek një strategji egoistike.

It takes advantage of the others.

Ai përfiton nga të tjerët.

And so when a green interacts with a blue,

Dhe kështu, kur një ngjyrë e gjelbërt bashkëvepron me një ngjyrë blu,

you'll see the green gets larger and the blue gets smaller.

do të shihni të gjelbërtën të zgjerohet dhe blunë të zvogëlohet.

So here's how things play out.

Ja si funksionojnë gjërat.

We start with just one green,

Ne filluam vetëm më një të gjelbër,

and as it interacts

dhe meqë ndërvepron

it gains wealth or points or food.

fiton kamje ose pikë ose ushqim.

And in short order, the cooperators are done for.

Dhe shpejt bashkëpuntorët janë jashtë loje.

The free-riders have taken over.

Profiterët ja dolën.

If a group cannot solve the free-rider problem

Nëse një grup nuk mund të zgjidhë problemin e oportunisteve

then it cannot reap the benefits of cooperation

atëherë ai nuk mund të vjelë përfitimet e bashkëpunimit

and group selection cannot get started.

dhe zgjedhja e grupit nuk mund të fillojë.

But there are solutions to the free-rider problem.

Ka zgjidhje ndaj profiterëve.

It's not that hard a problem.

Nuk është një problem i madh.

In fact, nature has solved it many, many times.

Në fakt, natyra e ka zgjidhur atë shumë, shumë herë.

And nature's favorite solution

Dhe zgjidhja e preferuar e natyrës

is to put everyone in the same boat.

ti fusi të gjithë në njëjtën varkë.

For example,

P.sh.,

why is it that the mitochondria in every cell

përse mitokondria e çdo qelize

has its own DNA,

ka ADN-në e saj,

totally separate from the DNA in the nucleus?

krejtësisht të veçantë nga ADN-ja e bërthamës?

It's because they used to be

Kjo pasi dikur kanë qenë

separate free-living bacteria

bakterie të veçanta secila me jetën e saj

and they came together

pastaj u bashkuan

and became a superorganism.

dhe u bënë një superorganizëm.

Somehow or other -- maybe one swallowed another; we'll never know exactly why --

Në një mënyrë apo tjetër -- mbase njëri gëlltiti tjerin; asnjeherë nuk do e dimë saktësisht pse

but once they got a membrane around them,

por pasi ata patën një membranë përreth tyre,

they were all in the same membrane,

ishin të gjithë në të njëjtën membranë,

now all the wealth-created division of labor,

tani e gjithë pasuria e krijuar nga ndarja e punës,

all the greatness created by cooperation,

e gjithë madhështia e krijuar nga bashkëpunimi,

stays locked inside the membrane

është mbyllur brenda membranës

and we've got a superorganism.

dhe ne kemi një superorganizëm.

And now let's rerun the simulation

Tani ta përsëritim simulacionin

putting one of these superorganisms

vëmë një nga këta superorganizma

into a population of free-riders, of defectors, of cheaters

në një popullatë profiterësh, të përjashtuar, mashtruesish

and look what happens.

e të shohim ç'ndodh.

A superorganism can basically take what it wants.

Një superorganizëm thjesht mund të marrë çdo gjë që dëshiron.

It's so big and powerful and efficient

Është aq i madh dhe i fuqishëm dhe i aftë

that it can take resources

sa mund të marrë frytet

from the greens, from the defectors, the cheaters.

nga të gjelbërtit, të përjashtuarit, mashtruesit.

And pretty soon the whole population

Dhe shumë shpejt e gjithë popullata

is actually composed of these new superorganisms.

është i përbërë nga këto superorganizma të rinj.

What I've shown you here

Ajo që ju tregova

is sometimes called a major transition

është quajtur ndonjëherë një tranzicion i madh

in evolutionary history.

në historinë e evolucionit.

Darwin's laws don't change,

Ligjet e Darvinit nuk ndryshojnë

but now there's a new kind of player on the field

por tani ështe një lloj lojtari tjetër në fushë

and things begin to look very different.

dhe gjërat të fillojnë të duken shumë të ndryshme.

Now this transition was not a one-time freak of nature

Tani ky tranzicion nuk ishte më vetëm një tekë e natyrës

that just happened with some bacteria.

që ndodhi me disa bakterie.

It happened again

Ajo ndodhi përsëri

about 120 or a 140 million years ago

rreth 120 o 140 milion vjet më parë

when some solitary wasps

kur disa grerëza të vetmuara

began creating little simple, primitive

filluan të krijonin fole apo koshere

nests, or hives.

të vogla primitive.

Once several wasps were all together in the same hive,

Një herë që disa grërëza u gjetën në të njëjtën koshere,

they had no choice but to cooperate,

nuk patën zgjedhje tjetër veç kooperimit,

because pretty soon they were locked into competition

pasi shume shpejt u gjetën në kompeticion

with other hives.

me kosheret e tjera.

And the most cohesive hives won,

Zgjoi më koheziv fitoi,

just as Darwin said.

pikërisht si thosh Darvin.

These early wasps

Këto grerëza primitive

gave rise to the bees and the ants

i dhanë origjinë bletëve dhe milingonave

that have covered the world

që kolonizuan botën

and changed the biosphere.

dhe ndryshuan biosferën.

And it happened again,

Kjo ndodhi përsëri,

even more spectacularly,

edhe më spektakolare,

in the last half-million years

në 500 mijë vjetët e fundit

when our own ancestors

kur paraardhësit tanë

became cultural creatures,

u bënë krijesa kulturore,

they came together around a hearth or a campfire,

u mblodhën rreth një vatre ose një zjarri kampi,

they divided labor,

ndanë punën,

they began painting their bodies, they spoke their own dialects,

filluan të pikturonin trupat e tyre, të flisnin dialektet e tyre,

and eventually they worshiped their own gods.

dhe më në fund adhuronin perënditë e tyre.

Once they were all in the same tribe,

Njëherë që ishin pjesë në të njëjtin fis

they could keep the benefits of cooperation locked inside.

mundën të ruanin të mbyllur brënda tij benefitet e kooperimit.

And they unlocked the most powerful force

Dhe ata çliruan një forcë shumë të fuqishme

ever known on this planet,

të pa njohur në këtë planet,

which is human cooperation --

i cili është kooperimi njerëzor --

a force for construction

një forcë për ndërtim

and destruction.

dhe shkatërrim.

Of course, human groups are nowhere near as cohesive

Sigurisht, grupet njerëzore nuk janë aq kohezive

as beehives.

si zgjojet me bletë.

Human groups may look like hives for brief moments,

Mund të jenë të ngjashëm për momente të shkurtra,

but they tend to then break apart.

por kanë tendencën të ndahen veç e veç.

We're not locked into cooperation the way bees and ants are.

Ne nuk jemi të detyruar të kooperojmë siç janë bletët dhe milingonat.

In fact, often,

Në fakt, shpesh,

as we've seen happen in a lot of the Arab Spring revolts,

siç e pamë të ndodhte në shumë revolta të Pranverës Arabe

often those divisions are along religious lines.

shpesh përçarjet janë gjatë vijave fetare.

Nonetheless, when people do come together

Megjithatë, kur njerëzit vijnë së bashku

and put themselves all into the same movement,

dhe vënë veten të gjithë brenda të njëjtës lëvizje,

they can move mountains.

ata mund të çajnë malet.

Look at the people in these photos I've been showing you.

Shikoni njerëzit në këto foto që po ju shfaq.

Do you think they're there

A mendoni se ata janë atje

pursuing their self-interest?

duke ndjekur interesin për veten e tyre?

Or are they pursuing communal interest,

Apo po ndjekin interesin e përbashkët,

which requires them to lose themselves

i cili i kërkon të humbin vetëveten

and become simply a part of a whole?

dhe të bëhen thjesht një pjesë e një tërësie?

Okay, so that was my Talk

Mirë, kështu kjo qe konferenca ime

delivered in the standard TED way.

e mbajtur sipas standardeve të TED.

And now I'm going to give the whole Talk over again

Dhe tani do të mbaj të gjithë konferencën përsëri

in three minutes

në tre minuta

in a more full-spectrum sort of way.

në një farë mënyre me një spektër më të plotë.

(Music)

(Muzikë)

(Video) Jonathan Haidt: We humans have many varieties

(Video) Jonathan Haidt: Ne njerëzit kemi shumë varietete

of religious experience,

të përvojës fetare,

as William James explained.

siç shpjegoi William James.

One of the most common is climbing the secret staircase

Një nga më të zakonshmet është ngjitja e shkallëve sekrete

and losing ourselves.

duke humbur vetveten tonë.

The staircase takes us

Shkallët na shpien

from the experience of life as profane or ordinary

nga përvoja e jetës si profane ose e zakonshme

upwards to the experience of life as sacred,

lart në përvojën e jetës si e shenjtë,

or deeply interconnected.

ose të ndërlidhur thellë.

We are Homo duplex,

Ne jemi "homo duplex",

as Durkheim explained.

siç e shpjegon Durkheim.

And we are Homo duplex

Dhe jemi homo duplex

because we evolved by multilevel selection,

sepse kemi evoluar nga seleksionimi shumënivelesh,

as Darwin explained.

siç e shpjegon Darvini.

I can't be certain if the staircase is an adaptation

Unë nuk mund të jem i sigurt nëse shkallët janë një përshtatje

rather than a bug,

më tepër se një gabim,

but if it is an adaptation,

por nëse është një përshtatje

then the implications are profound.

atëherë pasojat janë të thella.

If it is an adaptation,

Nëse është një përshtatje,

then we evolved to be religious.

atëherë kemi evoluar të jemi fetarë.

I don't mean that we evolved

Nuk dua të them që evoluam

to join gigantic organized religions.

për të marrë pjesë në fetë e organizuara gjigante.

Those things came along too recently.

Këto gjëra janë pjesë e kohëve të fundit.

I mean that we evolved

Dua të them që ne kemi evoluar

to see sacredness all around us

për të parë shenjtërinë kudo rreth nesh

and to join with others into teams

dhe të bashkohemi me të tjerët në grupe

and circle around sacred objects,

dhe mblidhemi rreth e rrotull objekteve të shenjta,

people and ideas.

persona dhe ide.

This is why politics is so tribal.

Kjo është arsyeja pse politika është kaq fisnore.

Politics is partly profane, it's partly about self-interest,

Politika është pjesërisht profane, është pjesërisht rreth interesit vetjak,

but politics is also about sacredness.

por politika është edhe për shenjtërinë.

It's about joining with others

Është për t'u bashkuar me të tjerët

to pursue moral ideas.

për të ndjekur idetë morale.

It's about the eternal struggle between good and evil,

Është në lidhje me luftën e përjetshme midis së mirës dhe së keqes,

and we all believe we're on the good team.

dhe të gjithë mendojmë të jemi nga ana e të mirës.

And most importantly,

Dhe më e rëndësishmja

if the staircase is real,

nëse shkallët janë të vërteta

it explains the persistent undercurrent

kjo shpjegon rrymën nënujore të vazhdueshme

of dissatisfaction in modern life.

të pakënaqësisë në jetën moderne.

Because human beings are, to some extent,

Sepse qeniet njerëzore janë, në një farë mase,

hivish creatures like bees.

krijesa të një koshereje si bletët.

We're bees. We busted out of the hive during the Enlightenment.

Ne jemi bletë. Dolëm jashtë kosheres gjatë iluminizmit.

We broke down the old institutions

Ne hodhëm poshtë institucionet e vjetra

and brought liberty to the oppressed.

dhe i dhamë lirinë të shtypurve.

We unleashed Earth-changing creativity

Lëshuam krijimtarinë që ndryshoi botën

and generated vast wealth and comfort.

dhe krijoi pasuri të madhe dhe komfort.

Nowadays we fly around

Sot ne fluturojnë rreth e rrotull

like individual bees exulting in our freedom.

si bletët individuale duke ngazëllyer në lirinë tonë.

But sometimes we wonder:

Por, nganjëherë ne pyesim veten:

Is this all there is?

A është kjo gjithshka?

What should I do with my life?

Çfarë duhet të bëj me jetën time?

What's missing?

Çfarë më mungon?

What's missing is that we are Homo duplex,

Ajo që na mungon ëshë se ne jemi "homo duplex"

but modern, secular society was built

por shoqëria moderne jofetare u ndërtua

to satisfy our lower, profane selves.

për veten tonë të ulët dhe profane.

It's really comfortable down here on the lower level.

Është me të vërtetë rehat këtu poshtë në nivelin më të ulët.

Come, have a seat in my home entertainment center.

Ejani, uluni në qendrën e argëtimit të shtëpisë time.

One great challenge of modern life

Një sfidë e madhe e jetës moderne

is to find the staircase amid all the clutter

është të gjesh shkallët në mes tek e gjithë rrëmuja

and then to do something good and noble

dhe të bësh diçka të mirë dhe fisnike

once you climb to the top.

sapo arrite majën.

I see this desire in my students at the University of Virginia.

Unë e shoh këtë dëshirë tek studentët e mi në Universitetin e Virxhinias.

They all want to find a cause or calling

Ata të gjithë duan të gjejnë një arsye ose thirrje

that they can throw themselves into.

për të turrur veten në të.

They're all searching for their staircase.

Ata po kërkojnë shkallët e tyre.

And that gives me hope

Kjo më jep një shpresë

because people are not purely selfish.

sepse njerëzit nuk janë thjesht egoist.

Most people long to overcome pettiness

Shumica e jonë kërkon të kapërcejë gjërat e vogla

and become part of something larger.

dhe të bëhet pjesë e diçkaje më të madhe.

And this explains the extraordinary resonance

Dhe kjo shpjegon rezonancën e jashtëzakonshme

of this simple metaphor

e kësaj metafore të thjeshtë

conjured up nearly 400 years ago.

e konceptuar gati 400 vjet më parë.

"No man is an island

"Askush nuk është një ishull

entire of itself.

i tërë në vetvete.

Every man is a piece of the continent,

Çdo njeri është pjesë e kontinentit,

a part of the main."

një pjesë e tërësisë".

JH: Thank you.

Jonathan Haidt: Faleminderit

(Applause)

(Duartrokitje)