What separates us from chimpanzees? | Jane Goodall

Vertaald door: Els De Keyser Nagekeken door: Roelof Potters

Good morning everyone. First of all, it's been fantastic

Goedemorgen iedereen. Allereerst, het was fantastisch

being here over these past few days.

hier te zijn, de afgelopen dagen.

And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up

Ik vind het een eer deze uitzonderlijke bijeenkomst

this extraordinary gathering of people,

van mensen af te sluiten --

these amazing talks that we've had.

de geweldige talks die we hebben gehad.

I feel that I've fitted in, in many ways,

Ik heb het gevoel dat ik, in verschillende opzichten,

to some of the things that I've heard.

deel uitmaakte van sommige dingen die ik gehoord heb.

I came directly here

Ik begon -- ik kwam hier rechtstreeks

from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,

vanuit een plek diep in het tropische regenwoud in Ecuador.

where I was out -- you could only get there by a plane --

Ik was daar -- je kan het alleen per vliegtuig bereiken --

with indigenous people with paint on their faces

met de inheemse bevolking met verf op hun gezicht

and parrot feathers on their headdresses,

en papegaaienveren op hun hoofdtooien.

where these people are fighting to try and keep the oil companies,

Deze mensen strijden daar om de oliemaatschappijen

and keep the roads, out of their forests.

en de wegen buiten hun bossen te houden.

They're fighting to develop their own way of living within the forest

Ze strijden om hun eigen manier van leven binnen het oerwoud te ontwikkelen

in a world that's clean, a world that isn't contaminated,

in een wereld die schoon is, een wereld die niet vervuild is,

a world that isn't polluted.

een wereld die niet verontreinigd is.

And what was so amazing to me, and what fits right in

En wat me verbaasde, iets wat goed past bij

with what we're all talking about here at TED,

waar we het nu allemaal over hebben bij TED,

is that there, right in the middle of this rainforest,

was dat daar, middenin het regenwoud,

was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --

een aantal zonnepanelen waren -- de eerste in dat deel van Ecuador --

and that was mainly to bring water up by pump

voornamelijk om water op te pompen

so that the women wouldn't have to go down.

zodat de vrouwen niet naar beneden hoefden te gaan.

The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,

Het water werd gezuiverd, maar omdat ze veel batterijen hadden,

they were able to store a lot of electricity.

konden ze veel elektriciteit opslaan.

So every house -- and there were, I think, eight houses

Dus elk huis -- en er waren, denk ik, acht huizen

in this little community -- could have light

in deze kleine gemeenschap -- had een half uur

for, I think it was about half an hour each evening.

verlichting elke avond.

And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.

Daar is het opperhoofd, in al zijn vorstelijke praal, met een laptop.

(Laughter)

(Gelach)

And this man, he has been outside, but he's gone back,

En deze man, terug van weggeweest,

and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into

zei: "Weet je, we zijn plotseling in een

a whole new era, and we didn't even know about the white man

geheel nieuw tijdperk terecht gekomen, we wisten niets af van de blanke man

50 years ago, and now here we are with laptop computers,

50 jaar geleden en nu zijn we hier, met laptops,

and there are some things we want to learn from the modern world.

en zijn er dingen die we willen leren van de moderne wereld.

We want to know about health care.

We willen informatie over gezondheidszorg.

We want to know about what other people do -- we're interested in it.

We willen weten wat andere mensen doen -- we zijn geïnteresseerd.

And we want to learn other languages.

En we willen andere talen leren.

We want to know English and French and perhaps Chinese,

We willen Engels en Frans en misschien ook Chinees leren,

and we're good at languages."

en we zijn goed in talen."

So there he is with his little laptop computer,

Dus daar zat hij met zijn kleine laptop,

but fighting against the might of the pressures --

vechtend tegen de krachtige druk --

because of the debt, the foreign debt of Ecuador --

van de schuld, de staatsschuld van Ecuador --

fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course

strijdend tegen de druk van de Wereldbank, het IMF en natuurlijk

the people who want to exploit the forests and take out the oil.

van de mensen die het oerwoud willen exploiteren en de olie willen winnen.

And so, coming directly from there to here.

Ik kwam dus rechtstreeks daarvandaan naar hier.

But, of course, my real field of expertise

Maar mijn echte expertise ligt

lies in an even different kind of civilization --

in weer een andere vorm van beschaving.

I can't really call it a civilization.

Ik kan het niet echt een beschaving noemen.

A different way of life, a different being.

Meer een andere manier van leven, een ander bestaan.

We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis

We hebben al eerder gesproken -- een geweldige lezing van Wade Davis

about the different cultures of the humans around the world --

over verschillende menselijke culturen in de hele wereld --

but the world is not composed only of human beings;

maar de wereld bestaat niet alleen uit menselijke wezens,

there are also other animal beings.

er zijn ook andere levende wezens.

And I propose to bring into this TED conference,

Ik wil de stem van het dierenrijk op deze TED-conferentie laten horen,

as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.

zoals ik altijd doe over de hele wereld.

Too often we just see a few slides, or a bit of film,

Vaak genoeg zien we maar een paar dia's, of een stukje film,

but these beings have voices that mean something.

maar deze wezens hebben een stem die iets betekent.

And so, I want to give you a greeting,

En dus wil ik jullie een groet overbrengen,

as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --

van een chimpansee in de bossen van Tanzania --

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

(Applause)

(Applaus)

I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.

Ik bestudeer de chimpansees in Tanzania al sinds 1960.

During that time, there have been modern technologies

In die periode zijn er moderne technologieën

that have really transformed the way

die de werkwijze van biologen in het veld

that field biologists do their work.

erg veranderd hebben.

For example, for the first time, a few years ago,

Een paar jaar geleden bijvoorbeeld, konden we voor het eerst,

by simply collecting little fecal samples

simpelweg een paar monsters van ontlasting verzamelen

we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --

en ze analyseren -- een DNA profiel maken --

so for the first time, we actually know which male chimps

dus voor het eerst weten we welk mannetjes-chimpansee

are the fathers of each individual infant.

de vader is van elk individueel kind.

Because the chimps have a very promiscuous mating society.

De chimpansees vertonen namelijk heel promiscue paringsgedrag.

So this opens up a whole new avenue of research.

Dit leidt tot een geheel nieuw onderzoeksveld.

And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --

En we gebruiken GSI -- geografisch wat het ook is, GSI --

to determine the range of the chimps.

om het verspreidingsgebied van de chimpansees te bepalen.

And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --

Daarnaast gebruiken we -- je kan wel merken dat ik niet erg thuis ben in deze dingen --

but we're using satellite imagery

we gebruiken dus satellietbeelden

to look at the deforestation in the area.

om de ontbossing in het gebied te bekijken.

And of course, there's developments in infrared,

En natuurlijk zijn er de ontwikkelingen wat betreft infrarood,

so you can watch animals at night,

zodat je dieren 's nachts kan bekijken.

and equipment for recording by video,

De apparatuur voor het opnemen van beeld

and tape recording is getting lighter and better.

en geluid wordt steeds lichter en beter.

So in many, many ways, we can do things today

We kunnen dus, op heel veel manieren, vandaag de dag dingen doen,

that we couldn't do when I began in 1960.

die we niet konden doen in 1960, toen ik begon.

Especially when chimpanzees, and other animals

Vooral wanneer chimpansees, en andere dieren

with large brains, are studied in captivity,

met een groot brein, bestudeerd worden in gevangenschap,

modern technology is helping us to search

helpt moderne technologie ons te zoeken

for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.

naar de hoogste gradaties van bewustwording bij sommige niet-menselijke dieren.

So that we know today, they're capable of performances

Zodat we nu weten dat ze in staat zijn prestaties te leveren

that would have been thought absolutely impossible

die onmogelijk werden geacht

by science when I began.

door de wetenschap, toen ik begon.

I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled

Ik denk dat de chimpansee in gevangenschap die het verst staat

in intellectual performance is one called Ai in Japan --

qua intellectuele prestatie, is er één genaamd Ai uit Japan --

her name means love --

haar naam betekent liefde --

and she has a wonderfully sensitive partner working with her.

en ze heeft een fantastisch gevoelige partner die met haar samenwerkt.

She loves her computer --

Ze is dol op haar computer --

she'll leave her big group, and her running water,

ze verlaat haar grote groep, haar stromende water,

and her trees and everything.

haar bomen en alles om haar heen.

And she'll come in to sit at this computer --

Ze komt binnen om achter de computer te zitten --

it's like a video game for a kid; she's hooked.

het is net een videospelletjes voor kinderen, ze is verslaafd.

She's 28, by the way, and she does things with her computer screen

Ze is 28 trouwens en ze doet dingen met haar computerscherm

and a touch pad that she can do faster than most humans.

en een touchpad, sneller dan de meeste mensen.

She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,

Ze verricht hele complexe taken. Ik heb geen tijd om er op in te gaan,

but the amazing thing about this female is

maar het geweldige aan dit wijfje is

she doesn't like making mistakes.

dat ze er niet van houdt fouten te maken.

If she has a bad run, and her score isn't good,

Als ze een slechte reeks heeft en haar score is niet goed,

she'll come and reach up and tap on the glass --

komt ze naar het raam en tikt op het glas --

because she can't see the experimenter --

omdat ze degene die de test afneemt niet kan zien --

which is asking to have another go.

en vraagt op deze manier om nog een poging te wagen.

And her concentration -- she's already concentrated hard

En haar concentratie -- ze is al ongeveer 20 minuten

for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,

erg geconcentreerd, en nu wil ze het weer proberen,

just for the satisfaction of having done it better.

alleen maar om voldaan te zijn over het feit dat ze het beter heeft gedaan.

And the food is not important -- she does get a tiny reward,

En het eten doet er niet toe -- ze krijgt wel een kleine beloning,

like one raisin for a correct response --

een rozijntje voor een goed antwoord --

but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.

maar ze doet het ook voor niets, als je dat vooraf aan haar vertelt.

So here we are, a chimpanzee using a computer.

Daar zijn we dan, een chimpansee die een computer gebruikt.

Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.

Chimpansees, gorilla's en orang-oetans leren zelfs gebarentaal.

But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --

Maar het punt is dat toen ik voor het eerst in Gombe was, in 1960 --

I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --

ik kan het me erg goed en levendig herinneren, als de dag van gisteren --

the first time, when I was going through the vegetation,

de eerste keer, toen ik door de gewassen liep,

the chimpanzees were still running away from me, for the most part,

vluchtten de meeste chimpansees nog steeds van me weg,

although some were a little bit acclimatized --

hoewel een aantal wel wat geacclimatiseerd waren.

and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,

Ik zag een donker figuur, voorovergebogen over een termietenheuvel,

and I peered with my binoculars.

en ik tuurde door mijn verrekijker.

It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --

Het was, gelukkig, een volwassen mannetje dat ik David Greybeard had genoemd --

and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;

de wetenschap van die tijd was ertegen dat ik de chimpansees namen gaf,

they should all have numbers; that was more scientific.

ze moesten allemaal nummers hebben, dat was wetenschappelijker.

Anyway, David Greybeard -- and I saw that

Hoe dan ook, David Greybeard, zo zag ik,

he was picking little pieces of grass and using them

was kleine sprietjes gras aan het plukken en gebruikte ze

to fish termites from their underground nest.

om termieten uit hun ondergrondse nest te vissen.

And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig

En dat is niet alles -- soms pakte hij een takje met bladeren

and strip the leaves --

en haalde de bladeren eraf.

modifying an object to make it suitable for a specific purpose --

Een voorwerp veranderen om het geschikt te maken voor een specifiek doel --

the beginning of tool-making.

het begin van het maken van gereedschap.

The reason this was so exciting and such a breakthrough

Dit was zo spannend en baanbrekend omdat

is at that time, it was thought that humans,

er destijds werd gedacht dat mensen,

and only humans, used and made tools.

en alleen mensen, gereedschap kon gebruiken en maken.

When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.

Toen ik op school zat, werden we omschreven als de mens, de bouwer van gereedschap.

So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,

En toen Louis Leakey, mijn mentor, dit nieuws hoorde,

he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'

zei hij: "Aha, we moeten nu de mens herdefiniëren, gereedschap herdefiniëren,

or accept chimpanzees as humans."

of chimpansees beschouwen als mensen."

(Laughter)

(Gelach)

We now know that at Gombe alone, there are nine different ways

We weten nu dat, alleen al in Gombe, er negen verschillende manieren zijn

in which chimpanzees use different objects for different purposes.

waarop chimpansees verschillende voorwerpen gebruiken voor diverse doelen.

Moreover, we know that in different parts of Africa,

Bovendien weten we nu dat in allerlei delen van Afrika

wherever chimps have been studied,

waar chimpansees worden bestudeerd,

there are completely different tool-using behaviors.

er zeer verschillende gedragingen zijn wat betreft het gebruik van gereedschappen.

And because it seems that these patterns are passed

Het lijkt erop lijkt deze patronen worden overgedragen

from one generation to the next, through observation,

van de ene generatie op de andere, door observatie,

imitation and practice -- that is a definition of human culture.

imitatie en training -- dit is een definitie van menselijke beschaving.

What we find is that over these 40-odd years

We stellen vast dat gedurende de ongeveer 40 jaar

that I and others have been studying chimpanzees

dat ik en anderen chimpansees en andere mensapen

and the other great apes, and, as I say, other mammals

hebben bestudeerd, en, zoals ik ze noem, andere zoogdieren

with complex brains and social systems,

met gecompliceerde hersenen en sociale systemen --

we have found that after all, there isn't a sharp line

we hebben ontdekt dat er toch geen duidelijke grens is die

dividing humans from the rest of the animal kingdom.

mensen van de rest van het dierenrijk scheidt.

It's a very wuzzy line.

Het is een vage grens.

It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things

En het wordt steeds vager als we gewaar worden dat dieren dingen doen

that we, in our arrogance, used to think was just human.

die we, in al onze arrogantie, zagen als menselijk gedrag.

The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --

The chimpansees -- we hebben geen tijd om hun fascinerende leven te bespreken --

but they have this long childhood, five years

hebben een langdurige jeugd: ze worden vijf jaar lang

of suckling and sleeping with the mother,

gezoogd en slapen bij de moeder,

and then another three, four or five years

daarna nog eens drie, vier of vijf jaar

of emotional dependence on her, even when the next child is born.

van emotionele afhankelijkheid van haar, zelfs als het volgende kind is geboren.

The importance of learning in that time, when behavior is flexible --

Het belang van het leren in deze tijd, wanneer het gedrag nog flexibel is --

and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.

en er is een hoop te leren in de chimpansee-gemeenschap.

The long-term affectionate supportive bonds

De langdurige liefhebbende en ondersteunende relaties

that develop throughout this long childhood with the mother,

die zich ontwikkelen tijdens deze langdurige jeugd met de moeder,

with the brothers and sisters,

de broers en zussen,

and which can last through a lifetime,

kunnen een leven lang duren,

which may be up to 60 years.

dat wel 60 jaar kan duren.

They can actually live longer than 60 in captivity,

Ze kunnen eigenlijk nog langer dan 60 jaar leven in gevangenschap.

so we've only done 40 years in the wild so far.

We hebben tot nu toe nog maar 40 jaar in het wild meegemaakt.

And we find chimps are capable of true compassion and altruism.

We hebben ontdekt dat chimpansees in staat zijn tot werkelijke barmhartigheid en altruïsme.

We find in their non-verbal communication -- this is very rich --

We zien dit in hun non-verbale communicatie -- die is zeer rijk --

they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,

ze kennen veel geluiden, waar ze onder verschillende omstandigheden gebruik van maken,

but they also use touch, posture, gesture,

maar ze gebruiken ook tast, houding, gebaren

and what do they do?

en wat doen ze?

They kiss; they embrace; they hold hands.

Ze kussen, ze omhelzen, ze houden elkaars handen vast.

They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --

Ze geven elkaar schouderklopjes, ze paraderen, ze zwaaien met hun vuist --

the kind of things that we do,

het soort dingen die wij doen --

and they do them in the same kind of context.

en ze doen deze dingen in dezelfde context.

They have very sophisticated cooperation.

Ze hebben een geavanceerde samenwerking.

Sometimes they hunt -- not that often,

Soms jagen ze -- niet zo vaak,

but when they hunt, they show sophisticated cooperation,

maar als ze dat doen, is hun samenwerking geavanceerd,

and they share the prey.

en ze delen de prooi.

We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --

We hebben ontdekt dat ze hun gevoelens tonen, vergelijkbaar met -- soms precies hetzelfde als --

as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.

de gevoelens die we zelf beschrijven als vreugde, verdriet, angst, wanhoop.

They know mental as well as physical suffering.

Ze kennen zowel mentaal als fysiek lijden.

And I don't have time to go into the information

Ik heb geen tijd hier verder op in te gaan en

that will prove some of these things to you,

deze dingen aan te tonen,

save to say that there are very bright students, in the best universities,

maar weet dat er hele slimme studenten zijn, aan de beste universiteiten,

studying emotions in animals, studying personalities in animals.

die gevoelens bij dieren bestuderen, persoonlijkheden van dieren.

We know that chimpanzees and some other creatures

We weten dat chimpansees en sommige andere wezens

can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."

zichzelf kunnen herkennen in spiegels -- zichzelf in tegenstelling tot anderen.

They have a sense of humor, and these are the kind of things

Ze hebben een gevoel voor humor, en dat is het soort dingen

which traditionally have been thought of as human prerogatives.

dat traditioneel voorbehouden is aan de mensen.

But this teaches us a new respect -- and it's a new respect

Dit brengt ons een nieuw respect bij --

not only for the chimpanzees, I suggest,

niet alleen voor chimpansees, zo suggereer ik,

but some of the other amazing animals with whom we share this planet.

maar ook voor andere wonderbaarlijke dieren waarmee we deze planeet delen.

Once we're prepared to admit that after all,

Zodra we eindelijk kunnen toegeven

we're not the only beings with personalities, minds

dat we niet de enige wezens zijn met persoonlijkheid, verstand

and above all feelings, and then we start to think

en bovenal gevoelens, en we beginnen na te denken

about ways we use and abuse

over de manier waarop we zoveel andere

so many other sentient, sapient creatures on this planet,

bewuste en slimme wezens op deze aarde gebruiken en misbruiken,

it really gives cause for deep shame, at least for me.

leidt dit tot grote schaamte, bij mij tenminste.

So, the sad thing is that these chimpanzees --

Het verdrietige is dat deze chimpansees --

who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --

die ons meer dan welk wezen dan ook, bescheidenheid hebben geleerd --

are in the wild, disappearing very fast.

in het wild snel aan het verdwijnen zijn.

They're disappearing for the reasons

Ze verdwijnen om de redenen

that all of you in this room know only too well.

waarvan jullie goed op de hoogte zijn.

The deforestation, the growth of human populations, needing more land.

De ontbossing, de bevolkingsgroei van mensen die steeds meer land nodig hebben.

They're disappearing because some timber companies

Ze verdwijnen omdat sommige houtkapbedrijven

go in with clear-cutting.

alles weghalen in een gebied.

They're disappearing in the heart of their range in Africa

Ze zijn aan het verdwijnen in het hart van hun gebied in Afrika

because the big multinational logging companies have come in and made roads --

omdat de grote multinationale houtkapbedrijven wegen hebben aangelegd --

as they want to do in Ecuador

zoals ze willen doen in Ecuador

and other parts where the forests remain untouched --

en in andere delen waar het bos nog onaangetast is --

to take out oil or timber.

om er olie of hout te winnen.

And this has led in Congo basin, and other parts of the world,

In het Congobekken, en in andere delen van de wereld, heeft dit geleid tot

to what is known as the bush-meat trade.

hetgeen dat bekend staat als handel in bush-vlees.

This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,

Dit betekent dat hoewel er honderden, misschien duizenden jaren lang,

people have lived in those forests, or whatever habitat it is,

mensen hebben geleefd in die bossen, of wat voor omgeving dan ook,

in harmony with their world, just killing the animals they need

in harmonie met hun wereld, die alleen de dieren doodden die zij nodig hadden

for themselves and their families --

voor zichzelf en hun families --

now, suddenly, because of the roads,

nu plotseling, door de wegen,

the hunters can go in from the towns.

de jagers vanuit de steden binnentreden.

They shoot everything, every single thing that moves

Ze schieten op alles, alles wat beweegt en

that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.

groter is dan een kleine rat, ze drogen het in de zon of roken het.

And now they've got transport; they take it on the logging trucks

En nu er transport is, nemen ze het mee op de vrachtwagens

or the mining trucks into the towns where they sell it.

van de houthakkers of de mijnbouw, naar het dorp waar ze het verkopen.

And people will pay more for bush-meat, as it's called,

Mensen betalen meer voor bush-vlees

than for domestic meat -- it's culturally preferred.

dan voor vlees van gefokte dieren -- er is een culturele voorkeur.

And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest

Het is niet houdbaar, en de enorme houthakkerskampen in het bos

are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin

eisen nu vlees, zodat de pygmeejagers in het Congobekken

who've lived there with their wonderful way of living

die daar al vele honderden jaren geleefd hebben op hun prachtige manier

for so many hundreds of years are now corrupted.

nu corrupt zijn geworden.

They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.

Ze krijgen wapens, ze schieten voor de houthakkerskampen, ze krijgen geld.

Their culture is being destroyed,

Hun cultuur wordt vernietigd,

along with the animals upon whom they depend.

tegelijk met de dieren waarvan ze afhankelijk zijn.

So, when the logging camp moves, there's nothing left.

Als de houthakkers hun kamp opbreken, is er niets meer over.

We talked already about the loss of human cultural diversity,

We hebben het al gehad over het verlies van menselijke culturele diversiteit.

and I've seen it happening with my own eyes.

Ik heb het zien gebeuren met mijn eigen ogen.

And the grim picture in Africa -- I love Africa,

Het grimmige beeld van Afrika -- Ik hou van Afrika,

and what do we see in Africa?

maar wat zien we in Arika?

We see deforestation;

We zien ontbossing,

we see the desert spreading; we see massive hunger;

we zien de uitbreiding van de woestijn, we zien grote honger,

we see disease and we see population growth in areas

we zien ziektes en bevolkingsgroei in gebieden

where there are more people living on a certain piece of land

waar er meer mensen leven op een stukje land

than the land can possibly support,

dan dat land kan onderhouden,

and they're too poor to buy food from elsewhere.

en ze zijn te arm om ergens anders voedsel te kopen.

Were the people that we heard about yesterday,

Waren de mensen waarover we gisteren hebben gehoord,

on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?

op Paaseiland, die hun laatste boom hebben geveld -- waren zij gek?

Didn't they know what was happening?

Wisten zij niet wat er aan de gang was?

Of course, but if you've seen the crippling poverty

Natuurlijk, maar als je de verlammende armoede gezien hebt

in some of these parts of the world

in sommige delen van de wereld,

it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."

is de vraag niet "laten we de boom voor morgen staan",

"How am I going to feed my family today?

maar "hoe ga ik mijn familie te eten geven vandaag?".

Maybe I can get just a few dollars from this last tree

Misschien brengt deze laatste boom een paar dollar op,

which will keep us going a little bit longer,

zodat we weer een tijdje voort kunnen,

and then we'll pray that something will happen

en dan bidden we dat er iets gaat gebeuren

to save us from the inevitable end."

dat ons kan redden van het onvermijdelijke einde.

So, this is a pretty grim picture.

Dit is dus een grimmig beeld.

The one thing we have, which makes us so different

Het enige dat we hebben, dat ons zo verschillend maakt van

from chimpanzees or other living creatures,

chimpansees of andere levende wezens,

is this sophisticated spoken language --

is onze geavanceerde spreektaal --

a language with which we can tell children

een taal waarmee we kinderen kunnen vertellen

about things that aren't here.

over de dingen die er niet zijn.

We can talk about the distant past, plan for the distant future,

We kunnen praten over het verre verleden, de verre toekomst plannen,

discuss ideas with each other,

ideeën met elkaar bespreken,

so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.

zodat ideeën voortkomen uit de verzamelde wijsheid van een groep.

We can do it by talking to each other;

We kunnen het door met elkaar te praten,

we can do it through video; we can do it through the written word.

we kunnen het met video doen, we kunnen het met teksten.

And we are abusing this great power we have to be wise stewards,

We misbruiken ons geweldige vermogen om wijze beheerders te zijn,

and we're destroying the world.

en we vernietigen de wereld.

In the developed world, in a way, it's worse,

In een ontwikkelde wereld is het erger, in zekere zin,

because we have so much access to knowledge

omdat we zo goed in staat zijn te weten

of the stupidity of what we're doing.

hoe dom het is wat we doen.

Do you know, we're bringing little babies

Weet je dat we baby'tjes op de wereld zetten

into a world where, in many places, the water is poisoning them?

een wereld waar, op veel plekken, het water hen vergiftigt.

And the air is harming them, and the food that's grown

De lucht is schadelijk, en het voedsel dat geteeld wordt

from the contaminated land is poisoning them.

op vervuilde grond, vergiftigt hen.

And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.

Dat gebeurt niet alleen in de ontwikkelingslanden, ver weg, maar overal.

Do you know we all have about 50 chemicals

Weet je dat we zo'n 50 chemicaliën

in our bodies we didn't have about 50 years ago?

in ons lichaam hebben die we 50 jaar geleden nog niet hadden?

And so many of these diseases, like asthma

En zoveel ziektes, zoals astma en

and certain kinds of cancers, are on the increase

verschillende soorten kanker, komer vaker voor

around places where our filthy toxic waste is dumped.

op plekken waar ons smerige, giftige afval wordt gedumpt.

We're harming ourselves around the world,

Overal ter wereld brengen we onszelf,

as well as harming the animals, as well as harming nature herself --

de dieren, en de natuur schade toe.

Mother Nature, that brought us into being;

Moeder Natuur, die ons voortbracht.

Mother Nature, where I believe we need to spend time,

Moeder Natuur, met wie we naar mijn mening tijd moeten doorbrengen,

where there's trees and flowers and birds

waar er bomen en bloemen en vogels zijn

for our good psychological development.

die goed zijn voor onze psychologische ontwikkeling.

And yet, there are hundreds and hundreds of children

En toch zijn er honderden kinderen

in the developed world who never see nature,

in de ontwikkelde wereld die nooit enige natuur zien,

because they're growing up in concrete

omdat ze opgroeien tenmidden van beton.

and all they know is virtual reality,

Ze kennen alleen een virtuele realiteit,

with no opportunity to go and lie in the sun,

en hebben geen gelegenheid om in de zon te gaan liggen,

or in the forest, with the dappled sun-specks

of in het bos, met de zonnevlekken

coming down from the canopy above.

die door het bladerdek schijnen.

As I was traveling around the world, you know,

Toen ik ging reizen over de wereld,

I had to leave the forest -- that's where I love to be.

moest ik het bos verlaten -- daar wil ik het liefste zijn.

I had to leave these fascinating chimpanzees

Ik moest die fascinerende chimpansees verlaten

for my students and field staff to continue studying

zodat mijn studenten en veldwerkers verder konden studeren

because, finding they dwindled from about two million

want toen ik erachter kwam dat hun aantal van twee miljoen

100 years ago to about 150,000 now,

100 jaar geleden was gezakt naar ongeveer 150.000 nu,

I knew I had to leave the forest to do what I could

wist ik dat ik het bos moest verlaten om alles te doen wat ik kon

to raise awareness around the world.

om mensen overal ter wereld hier bewust van te maken.

And the more I talked about the chimpanzees' plight,

Hoe meer ik praatte over de slechte toestand van de chimpansees,

the more I realized the fact that everything's interconnected,

hoe meer ik besefte dat alles een eenheid vormt,

and the problems of the developing world

en dat de problemen van de ontwikkelingslanden

so often stem from the greed of the developed world,

vaak afstammen van de hebberigheid van de ontwikkelde landen.

and everything was joining together, and making -- not sense,

Alles kwam samen en kreeg -- geen zin,

hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.

want daar ligt hoop in, zei je -- het werd onzinnig.

How can we do it?

Hoe kunnen we het doen?

Somebody said that yesterday.

Iemand zei dat gisteren,

And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.

en tijdens mijn rondreizen ontmoette ik steeds jonge mensen die de hoop hadden verloren.

They were feeling despair,

Ze voelden wanhoop,

they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;

ze dachten: "Het maakt eigenlijk niet uit wat we doen,

eat, drink and be merry, for tomorrow we die.

eet, drink en wees blij, want morgen zijn we dood.

Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."

Alles is hopeloos -- dat wordt ons altijd verteld door de media."

And then I met some who were angry,

Ik ontmoette ook mensen die boos waren,

and anger that can turn to violence,

en boosheid kan geweld opleveren,

and we're all familiar with that.

dat weten we allemaal.

And I have three little grandchildren,

Ik heb drie jonge kleinkinderen,

and when some of these students would say to me

en als een paar van deze studenten op de middelbare school of universiteit

at high school or university, they'd say, "We're angry,"

tegen me zou zeggen: "We zijn boos,"

or "We're filled with despair, because we feel

of "We zijn vervuld van wanhoop, omdat

you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."

wij denken dat jullie onze toekomst op spel hebben gezet, en we er niets aan kunnen doen."

And I looked in the eyes of my little grandchildren,

Ik kijk in de ogen van mijn kleinkinderen,

and think how much we've harmed this planet since I was their age.

en ik denk na over hoeveel schade we deze planeet hebben toegebracht sinds ik zo oud was als zij.

I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,

Ik voel dan grote schaamte, en daarom heb ik in 1991 in Tanzania

I started a program that's called Roots and Shoots.

een project gestart dat Roots and Shoots (Wortels en Scheuten) heet.

There's little brochures all around outside,

Je vindt buiten overal brochures,

and if any of you have anything to do with children and care about their future,

en al wie met kinderen te maken heeft en zich zorgen maakt om hun toekomst,

I beg that you pick up that brochure.

vraag ik die brochure mee te nemen.

And Roots and Shoots is a program for hope.

Roots and Shoots is een hoopvol project.

Roots make a firm foundation.

Roots (wortels) zorgen voor een stevige fundering.

Shoots seem tiny,

Shoots (scheuten) lijken klein,

but to reach the sun they can break through brick walls.

maar om de zon te bereiken kunnen ze door stenen muren heen gaan.

See the brick walls as all the problems

De stenen muren zijn zoals alle problemen

that we've inflicted on this planet.

die we deze planeet hebben aangedaan.

Then, you see, it is a message of hope.

Dan is het een hoopvolle boodschap.

Hundreds and thousands of young people around the world

Honderden en duizenden jonge mensen over de hele wereld

can break through, and can make this a better world.

kunnen doorbreken, en kunnen een betere wereld creëren.

And the most important message of Roots and Shoots

De belangrijkste boodschap van Roots and Shoots

is that every single individual makes a difference.

is dat elke individu het verschil kan maken.

Every individual has a role to play.

Elke individu kan zijn steentje bijdragen.

Every one of us impacts the world around us everyday,

Iedereen heeft elke dag invloed op de wereld om ons heen,

and you scientists know that you can't actually --

en jullie wetenschappers weten dat je dat niet niet kan --

even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen

zelfs al blijf je de hele dag in bed, je ademt zuurstof in

and giving out CO2, and probably going to the loo,

en koolstofdioxide uit, en waarschijnlijk ga je naar het toilet,

and things like that --

enzovoort.

you're making a difference in the world.

Je maakt verschil op de wereld.

So, the Roots and Shoots program

Het Roots en Shoots project

involves youth in three kinds of projects.

betrekt de jeugd in drie verschillende deelprojecten.

And these are projects to make the world around them a better place.

Deze projecten zijn bedoeld om van de wereld om hun heen een betere plek te maken.

One project to show care and concern for your own human community.

Een project gaat over zorg voor de eigen menselijke gemeenschap.

One for animals, including domestic animals -- and I have to say,

Eén is voor dieren, ook voor huisdieren -- en ik moet zeggen,

I learned everything I know about animal behavior

ik heb alles geleerd wat ik weet over dierengedrag,

even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,

zelfs voordat ik naar Gombe en de chimpansees ging, van mijn hond Rusty,

who was my childhood companion.

mijn maatje tijdens mijn jeugd.

And the third kind of project: something for the local environment.

Het derde project is voor de plaatselijke omgeving.

So what the kids do depends first of all, how old are they --

Wat de kinderen doen, hangt allereerst van hun leeftijd af,

and we go now from pre-school right through university.

En we gaan nu van voor de kleuterschool tot en met de universiteit.

It's going to depend whether they're inner-city or rural.

Het hangt ervan af of ze in de stad of op het platteland wonen.

It's going to depend if they're wealthy or impoverished.

Het hangt ervan af of ze rijk of arm zijn.

It's going to depend which part, say, of America they're in.

Het hangt ervan af in welk deel van, bijvoorbeeld, Amerika ze wonen.

We're in every state now, and the problems in Florida

We zitten nu in elke staat, en de problemen van Florida

are different from the problems in New York.

zijn anders dan die van New York.

It's going to depend on which country they're in --

Het hangt af van het land waarin ze wonen --

and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --

we zitten al in meer dan 60 landen, met ongeveer 5.000 actieve groepen,

and there are groups all over the place that I keep hearing about

en ik blijf horen over groepen op allerlei plekken,

that I've never even heard of, because the kids are taking the program

waar ik nooit van gehoord heb, omdat de kinderen het programma

and spreading it themselves.

opnemen en zelf verspreiden.

Why?

Waarom?

Because they're buying into it,

Omdat ze erachter staan,

and they're the ones who get to decide what they're going to do.

en zij mogen beslissen wat ze gaan doen.

It isn't something that their parents tell them,

Het is niet iets wat hun ouders zeggen,

or their teachers tell them.

of hun leerkrachten.

That's effective, but if they decide themselves,

Dat werkt, maar als ze zelf beslissen

"We want to clean this river

"Wij willen deze rivier schoonmaken

and put the fish back that used to be there.

en de vis terugbrengen die hier vroeger was.

We want to clear away the toxic soil

Wij willen de giftige grond weghalen

from this area and have an organic garden.

uit dit gebied, en een biotuin aanleggen.

We want to go and spend time with the old people

Wij willen tijd gaan doorbrengen met oude mensen

and hear their stories and record their oral histories.

en naar hun verhalen luisteren en hun orale geschiedenis vastleggen.

We want to go and work in a dog shelter.

We willen in een hondenasiel gaan werken.

We want to learn about animals. We want ... "

We willen over dieren leren. We willen ..."

You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.

Weet je, het gaat alsmaar verder, en dat stemt me hoopvol.

As I travel around the world 300 days a year,

Ik reis 300 dagen per jaar de wereld rond,

everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.

en overal zijn er Roots en Shoots-groepen van verschillende leeftijden.

Everywhere there are children with shining eyes saying,

Overal zijn er kinderen die met blinkende ogen zeggen:

"Look at the difference we've made."

"Kijk hoe we verschil hebben gemaakt!"

And now comes the technology into it,

En nu komt daar technologie bij,

because with this new way of communicating electronically

want met deze nieuwe manier van elektronisch communiceren,

these kids can communicate with each other around the world.

kunnen deze kinderen de wereld rond met elkaar communiceren.

And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas

Als iemand ons wil helpen, we hebben zovele ideeën,

but we need help -- we need help to create the right kind of system

maar we hebben hulp nodig -- we moeten het juiste soort systeem helpen creëren,

that will help these young people to communicate their excitement.

dat deze jonge mensen helpt om hun opwinding over te brengen.

But also -- and this is so important -- to communicate their despair,

Maar ook -- en dit is zo belangrijk -- om hun wanhoop over te brengen:

to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"

"We hebben dit geprobeerd en het werkt niet, wat nu gedaan?"

And then, lo and behold, there's another group answering these kids

En zie, dan is er een andere groep die hun een antwoord geeft,

who may be in America, or maybe this is a group in Israel,

die in Amerika kan zijn, of een groep in Israël, die zegt:

saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."

"Je hebt het wat verkeerd aangepakt. Probeer het eens zo."

The philosophy is very simple.

De filosofie is heel simpel.

We do not believe in violence.

We geloven niet in geweld.

No violence, no bombs, no guns.

Geen geweld, geen bommen, geen geweren.

That's not the way to solve problems.

Zo los je geen problemen op.

Violence leads to violence, at least in my view.

Geweld leidt tot geweld, tenminste volgens mij.

So how do we solve?

Hoe lossen we het dan op?

The tools for solving the problems are knowledge and understanding.

De middelen om problemen op te lossen zijn kennis en begrip.

Know the facts, but see how they fit in the big picture.

Ken de feiten, maar zie hoe ze in het grotere plaatje passen.

Hard work and persistence --don't give up --

Hard werk en volharding -- geef niet op --

and love and compassion leading to respect for all life.

en liefde en mededogen, die leiden tot respect voor alle leven.

How many more minutes? Two, one?

Hoeveel minuten nog? Twee, één?

Chris Anderson: One -- one to two.

Chris Anderson: Eén – Eén à twee.

Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.

Jane Goodall: Twee, twee, ik kies voor twee.

(Laughter)

(Gelach)

Are you going to come and drag me off?

Ga je me van het podium komen sleuren?

(Laughter)

(Gelach)

Anyway -- so basically, Roots and Shoots

Dus Roots en Shoots

is beginning to change young people's lives.

begint het leven van jonge mensen te veranderen.

It's what I'm devoting most of my energy to.

Ik besteed er het grootste deel van mijn energie aan.

And I believe that a group like this can have a very major impact,

Ik geloof dat dit soort groep een heel grote invloed kan hebben,

not just because you can share technology with us,

niet alleen omdat jullie technologie met ons delen,

but because so many of you have children.

maar omdat zovelen van jullie kinderen hebben.

And if you take this program out, and give it to your children,

Als je dit programma meeneemt en aan je kinderen geeft,

they have such a good opportunity to go out and do good,

krijgen ze zo'n mooie kans om goed te gaan doen,

because they've got parents like you.

omdat ze ouders zoals jullie hebben.

And it's been so clear how much you all care

Het is zo duidelijk hoezeer jullie ermee begaan zijn

about trying to make this world a better place.

om van deze wereld een betere plek te maken.

It's very encouraging.

Dat is erg bemoedigend.

But the kids do ask me --

Maar de kinderen vragen me --

and this won't take more than two minutes, I promise --

en dit duurt niet meer dan twee minuten, dat beloof ik --

the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?

ze zeggen: "Dr. Jane, heeft u echt hoop voor de toekomst?

You travel, you see all these horrible things happening."

U reist, u ziet al deze vreselijke dingen gebeuren."

Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.

Ten eerste, het menselijke brein -- daar moet ik niets over zeggen.

Now that we know what the problems are around the world,

Nu we weten wat de problemen in de wereld zijn,

human brains like yours are rising to solve those problems.

gaan knappe koppen zoals jullie, de problemen oplossen.

And we've talked a lot about that.

Daar hebben we het uitgebreid over gehad.

Secondly, the resilience of nature.

Ten tweede, de weerbaarheid van de natuur.

We can destroy a river,

We kunnen een rivier vernietigen

and we can bring it back to life.

en weer tot leven brengen.

We can see a whole area desolated,

We kunnen een heel gebied zien vervallen

and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.

en terug tot bloei brengen, met tijd en een tikkeltje hulp.

And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,

En ten derde, de laatste spreker had het erover -- of de spreker daarvoor --

talked about the indomitable human spirit.

over de ontembare menselijke geest.

We are surrounded by the most amazing people

We worden omringd door de meest fantastische mensen

who do things that seem to be absolutely impossible.

die dingen doen die gewoon onmogelijk lijken.

Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone

Nelson Mandela -- ik neem een stukje steen

from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,

van de gevangenis op Robbeneiland, waar hij 27 jaar lang zwoegde,

and came out with so little bitterness, he could lead his people

en die hij verliet met zo weinig bitterheid dat hij zijn mensen kon wegleiden

from the horror of apartheid without a bloodbath.

uit de gruwel van de apartheid zonder bloedbad.

Even after the 11th of September -- and I was in New York

Zelfs na 11 september -- en ik was in New York,

and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,

en ik voelde de angst -- maar niettemin was er zoveel menselijke moed,

so much love and so much compassion.

zoveel liefde en mededogen.

And then as I went around the country after that and felt the fear --

En terwijl ik het land rondging daarna, en de angst voelde --

the fear that was leading to people feeling

de angst die ertoe leidde dat mensen dachten

they couldn't worry about the environment any more,

dat ze niet meer met het milieu konden inzitten,

in case they seemed not to be patriotic --

want anders zouden ze niet patriottisch lijken --

and I was trying to encourage them,

en ik probeerde ze aan te moedigen.

somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,

Iemand kwam aanzetten met een citaat van Mahatma Gandhi:

"If you look back through human history,

"Als je terugkijkt naar de menselijke geschiedenis,

you see that every evil regime has been overcome by good."

dan zie je dat alle slechte regimes door goede zijn overwonnen."

And just after that a woman brought me this little bell,

Vlak erna bracht een vrouw me dit belletje,

and I want to end on this note.

en daarmee wil ik besluiten.

She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.

Ze zei: "Als je over hoop en vrede praat, laat dan dit belletje klinken.

This bell is made from metal from a defused landmine,

Het is gemaakt van metaal van een onklaar gemaakte landmijn,

from the killing fields of Pol Pot --

uit de killing fields van Pol Pot --

one of the most evil regimes in human history --

één van de slechtste regimes in de menselijke geschiedenis -

where people are now beginning to put their lives back together

waar mensen nu hun leven weer op het spoor beginnen te krijgen,

after the regime has crumbled.

na de ineenstorting van het regime.

So, yes, there is hope, and where is the hope?

Ja, er is dus hoop, en waar is die?

Is it out there with the politicians?

Bij de politici?

It's in our hands.

Ze is in onze handen.

It's in your hands and my hands

Ze is in jouw handen en in de mijne,

and those of our children.

en in die van onze kinderen.

It's really up to us.

Het is echt aan ons.

We're the ones who can make a difference.

Wij zijn diegenen die verschil kunnen maken.

If we lead lives where we consciously leave

Als we levens leiden waarbij we bewust

the lightest possible ecological footprints,

de kleinst mogelijke ecologische voetafdruk achterlaten,

if we buy the things that are ethical for us to buy

als we dingen kopen die ethisch verantwoord zijn,

and don't buy the things that are not,

en geen dingen die dat niet zijn,

we can change the world overnight.

kunnen we de wereld van de ene dag op de andere veranderen.

Thank you.

Dank u.