What separates us from chimpanzees? | Jane Goodall

Jane Goodall'dan bizi insansı maymunlardan ayıranın ne olduğu üzerine

Çeviri: Cagla Taskin Gözden geçirme: Ayşe Demirel

Good morning everyone. First of all, it's been fantastic

Herkese günaydın. Kendimi- öncelikle son birkaç

being here over these past few days.

gündür burada olmak muhteşemdi.

And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up

İkinci olarak, bu olağanüstü insan topluluğunu,

this extraordinary gathering of people,

yapılan bu inanılmaz konuşmaları,

these amazing talks that we've had.

bir nevi sonuçlandırmak büyük bir onur.

I feel that I've fitted in, in many ways,

Duyduğum bazı şeylere birçok yönden

to some of the things that I've heard.

uyum sağladığımı hissediyorum.

I came directly here

Şöyle başladım- buraya doğrudan Ekvador'daki

from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,

yoğun tropik yağmur ormanından geldim- oraya sadece

where I was out -- you could only get there by a plane --

uçakla gidebiliyordunuz- yüzlerinde boyalar ve

with indigenous people with paint on their faces

başlıklarında papağan tüyleri olan

and parrot feathers on their headdresses,

yerel halkla beraberdim.

where these people are fighting to try and keep the oil companies,

İnsanların petrol şirketlerini ve sokakları, ormanlarından

and keep the roads, out of their forests.

uzak tutmak için çabaladıkları yerdeydim.

They're fighting to develop their own way of living within the forest

Temiz, kirletilmemiş bir dünyada, ormanın içerisinde

in a world that's clean, a world that isn't contaminated,

kendi yaşam şekillerini oluşturmak

a world that isn't polluted.

için mücadele ediyorlar.

And what was so amazing to me, and what fits right in

Bana büyüleyici gelen ve burada TED'de konuştuklarımızla

with what we're all talking about here at TED,

birebir uyan şey şu ki,

is that there, right in the middle of this rainforest,

bu yağmur ormanının tam ortasında bazı güneş panelleri vardı-

was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --

Ekvador'un o bölgesinde ilk- ve bu esasen pompayla

and that was mainly to bring water up by pump

yukarıya su çıkarmak içindi,

so that the women wouldn't have to go down.

böylece kadınlar aşağı inmek zorunda kalmayacaktı.

The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,

Su temizlenmişti; birçok bataryaları olduğu için

they were able to store a lot of electricity.

çok fazla elektrik depolayabilmişlerdi.

So every house -- and there were, I think, eight houses

Bütün evler- ve sanırım bu küçük toplulukta

in this little community -- could have light

sekiz ev vardı- her akşam yaklaşık yarım saatliğine

for, I think it was about half an hour each evening.

ışığa sahip olabiliyordu.

And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.

Ve bir de krallara yakışır şıklığı içinde, dizüstü bilgisayarıyla Şef vardı.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

And this man, he has been outside, but he's gone back,

Ve bu adam, dışardaymış; ama geri dönmüş,

and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into

diyordu ki, "Bilirsiniz, birden yepyeni bir çağa atladık ve

a whole new era, and we didn't even know about the white man

50 sene önce beyaz adamdan haberimiz bile yoktu,

50 years ago, and now here we are with laptop computers,

şimdi ise dizüstü bilgisayarlarlayız,

and there are some things we want to learn from the modern world.

ve modern dünyadan öğrenmek istediğimiz bazı şeyler var.

We want to know about health care.

Sağlık hizmetlerini öğrenmek istiyoruz.

We want to know about what other people do -- we're interested in it.

Başka insanların ne yaptığını öğrenmek istiyoruz- bununla ilgileniyoruz.

And we want to learn other languages.

Ve başka diller öğrenmek istiyoruz.

We want to know English and French and perhaps Chinese,

İngilizce, Fransızca ve belki de Çince bilmek istiyoruz,

and we're good at languages."

ve dil konusunda iyiyizdir."

So there he is with his little laptop computer,

İşte orada küçük dizüstü bilgisayarıyla birlikte,

but fighting against the might of the pressures --

ama baskıların gücüne karşı koyuyor-

because of the debt, the foreign debt of Ecuador --

Ekvador'un dış borçlarından kaynaklanan baskı-

fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course

Dünya Bankası, IMF ve tabii ki ormanları sömürüp

the people who want to exploit the forests and take out the oil.

petrol çıkarmak isteyen insanların baskısına karşı koyuyor.

And so, coming directly from there to here.

Ve doğrudan oradan buraya geliyorum.

But, of course, my real field of expertise

Ama, tabii, benim gerçek uzmanlık alanım

lies in an even different kind of civilization --

daha da başka bir medeniyet türünde.

I can't really call it a civilization.

Ona gerçekten bir medeniyet diyemem.

A different way of life, a different being.

Başka bir yaşam şekli, başka bir var oluş.

We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis

Daha önce konuşmuştuk- Wade Davis'in dünyadaki farklı

about the different cultures of the humans around the world --

kültürler ve insanlar hakkındaki harika konuşması-

but the world is not composed only of human beings;

ama dünya sadece insanoğlundan oluşmuyor,

there are also other animal beings.

başka hayvanlar da var.

And I propose to bring into this TED conference,

Ve ben de, dünyanın farklı yerlerinde hep yaptığım gibi,

as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.

bu TED konferansına hayvan krallığının sesini getirmeyi teklif ediyorum.

Too often we just see a few slides, or a bit of film,

Sıklıkla sadece birkaç slayt ya da bir filmin parçasını görürüz; ama

but these beings have voices that mean something.

bu varlıkların bir şey ifade eden sesleri var.

And so, I want to give you a greeting,

Size Tanzanya ormanlarından bir

as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --

şempanze gibi selam vermek istiyorum-

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

(Applause)

(Alkış)

I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.

1960'dan beri Tanzanya'daki şempanzeleri inceliyorum.

During that time, there have been modern technologies

Bu süre zarfında, saha biyologlarının işlerini

that have really transformed the way

yapma şekillerini gerçekten değiştiren

that field biologists do their work.

modern teknolojiler gelişti.

For example, for the first time, a few years ago,

Örneğin, ilk defa, birkaç sene önce,

by simply collecting little fecal samples

sadece küçük dışkı örnekleri toplayarak

we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --

onları analiz ettirebildik- DNA profili çıkarttırabildik-

so for the first time, we actually know which male chimps

böylece ilk defa, hangi erkek şempanzelerin

are the fathers of each individual infant.

tek tek hangi çocuğun babası olduğunu biliyoruz.

Because the chimps have a very promiscuous mating society.

Çünkü şempanzelerin son derece seçici olmayan bir çiftleşme topluluğu var.

So this opens up a whole new avenue of research.

Bu yepyeni bir araştırma alanı açıyor.

And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --

Ve biz GSI kullanıyoruz- coğrafi her neyse, GSI-

to determine the range of the chimps.

şempanzelerin çeşitliliğini tayin etmek için.

And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --

Bir de şey kullanıyoruz- çok fazla bu tür şeylere ilgi duymadığımı anlayabilirsiniz-

but we're using satellite imagery

ama uydu görüntüleri kullanıyoruz

to look at the deforestation in the area.

bölgedeki orman tahribine bakmak için.

And of course, there's developments in infrared,

Ve tabii ki, kızılötesinde gelişmeler var,

so you can watch animals at night,

böylece hayvanları gece izleyebiliyorsunuz,

and equipment for recording by video,

ve video kaydetmek için ekipman var

and tape recording is getting lighter and better.

ve film kayıtları daha aydınlık ve daha iyi oluyor.

So in many, many ways, we can do things today

Yani, birçok yönden ben 1960'da

that we couldn't do when I began in 1960.

başladığımda yapamadığımız şeyleri bugün yapabiliyoruz.

Especially when chimpanzees, and other animals

Özellikle şempanzeler ve büyük beyinli başka hayvanlar

with large brains, are studied in captivity,

esaret altında incelendiği zaman

modern technology is helping us to search

modern teknoloji, insan olmayan bu hayvanlardaki

for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.

daha üst düzey bilişi araştırmamıza yardımcı oluyor.

So that we know today, they're capable of performances

Böylece bugün biliyoruz ki, ben başladığım zaman

that would have been thought absolutely impossible

bilim tarafından tamamen imkansız olduğu düşünülen

by science when I began.

şeyleri yapma kapasitesine sahipler.

I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled

Bence esaret altındaki şempanzelerden

in intellectual performance is one called Ai in Japan --

zihinsel performansta en yeteneklisi Japonya'daki Ai

her name means love --

isminin anlamı aşk-

and she has a wonderfully sensitive partner working with her.

ve onunla birlikte çalışan mükemmel derecede duyarlı bir partneri var.

She loves her computer --

Bilgisayarını çok seviyor-

she'll leave her big group, and her running water,

büyük grubunu, akan suyunu, ağaçlarını

and her trees and everything.

her şeyi bırakır

And she'll come in to sit at this computer --

ve bu bilgisayarın başına oturmak için gelir-

it's like a video game for a kid; she's hooked.

bir çocuk için bilgisayar oyunu nasılsa öyle, takılmış durumda.

She's 28, by the way, and she does things with her computer screen

Bu arada 28 yaşında, ve bilgisayar ekranı ve dokunmatik ekranla

and a touch pad that she can do faster than most humans.

çoğu insanın yapacağından daha hızlı şeyler yapıyor.

She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,

Çok karmaşık işlemler yapıyor, ve bunlara girmeye zamanım yok,

but the amazing thing about this female is

ama bu dişinin büyüleyici yönü şu ki,

she doesn't like making mistakes.

hata yapmayı sevmiyor.

If she has a bad run, and her score isn't good,

Eğer serisi kötüyse ve puanı iyi değilse,

she'll come and reach up and tap on the glass --

gelir ve uzanıp cama tıklar-

because she can't see the experimenter --

çünkü bir kere daha yapmasını isteyen

which is asking to have another go.

deneyciyi göremiyor.

And her concentration -- she's already concentrated hard

Ve konsantrasyonu- zaten 20 dakikadır

for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,

yoğun bir şekilde konsantre olmuştu, ve şimdi hepsini baştan yapmak istiyor,

just for the satisfaction of having done it better.

sadece daha iyi yapmış olmanın memnuniyeti için.

And the food is not important -- she does get a tiny reward,

Ve yiyecek önemli değil- küçük bir ödül alıyor,

like one raisin for a correct response --

her doğru cevap için bir kuru üzüm gibi-

but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.

ama ona önceden söylerseniz karşılıksız da yapar.

So here we are, a chimpanzee using a computer.

İşte böyle, bilgisayar kullanan bir şempanze.

Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.

Şempanzeler, goriller, orangutanlar insan işaret dilini de öğreniyor.

But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --

Ama mesele şu ki ben 1960'da ilk defa Gombe'deyken-

I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --

çok iyi, çok canlı hatırlıyorum, sanki dün gibi-

the first time, when I was going through the vegetation,

ilk seferinde, bitki örtüsünden geçerken,

the chimpanzees were still running away from me, for the most part,

şempanzelerin çoğu hala benden kaçıyordu,

although some were a little bit acclimatized --

gerçi bazıları biraz alışmıştı-

and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,

ve beyaz karınca yığının üzerinde kambur duran büyük, karanlık bir şekil gördüm

and I peered with my binoculars.

ve dürbünümle ona baktım.

It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --

O, neyse ki, David Greybeard adını verdiğim bir yetişkin erkekti-

and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;

ve bu arada, o zamanlar bilim bana şempanzelere isim vermemem gerektiğini söylüyordu

they should all have numbers; that was more scientific.

hepsinin numaraları olmalıydı, bu daha bilimseldi.

Anyway, David Greybeard -- and I saw that

Her neyse, David Greybeard- ve gördüm ki

he was picking little pieces of grass and using them

küçük çimen parçaları koparıp onları

to fish termites from their underground nest.

yeraltındaki yuvalarından beyaz karıncalar avlamak için kullanıyordu.

And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig

Ve sadece bu da değil- bazen de yaprakla kaplı bir dal alıp

and strip the leaves --

yaprakları soyuyordu.

modifying an object to make it suitable for a specific purpose --

Belirli bir amaca uygun hale getirmek için bir nesneyi değiştirmek-

the beginning of tool-making.

alet yapmanın başlangıcı.

The reason this was so exciting and such a breakthrough

Bunun bu kadar heyecan verici ve bu kadar büyük bir atılım

is at that time, it was thought that humans,

olmasının sebebi, o zamanlar sadece ve sadece

and only humans, used and made tools.

insanların alet yapıp kullandıklarının düşünülmesiydi.

When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.

Ben okuldayken, biz insanoğlu, alet yapanlar olarak tanımlanıyorduk.

So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,

Bu yüzden Louis Leakey, akıl hocam, bu haberi duyduğunda

he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'

"Ah, şimdi insanoğlunu, aleti yeniden tanımlamalı ya da

or accept chimpanzees as humans."

şempanzeleri insan kabul etmeliyiz." dedi.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

We now know that at Gombe alone, there are nine different ways

Biliyoruz ki yalnızca Gombe'da, şempanzeler farklı nesneleri

in which chimpanzees use different objects for different purposes.

farklı amaçlar için dokuz farklı şekilde kullanıyorlar.

Moreover, we know that in different parts of Africa,

Dahası, biliyoruz ki, şempanzelerin incelendiği

wherever chimps have been studied,

Afrika'nın farklı yerlerinde, tamamen farklı

there are completely different tool-using behaviors.

alet kullanma adetleri var.

And because it seems that these patterns are passed

Ve bu örüntüler bir nesilden diğerine gözlem, taklit

from one generation to the next, through observation,

ve alıştırma yoluyla geçiyor gibi gözüktüğü için-

imitation and practice -- that is a definition of human culture.

bu insan kültürünün bir tanımı.

What we find is that over these 40-odd years

Başkalarının ve benim 40 yılın üzerinde şempanzeler

that I and others have been studying chimpanzees

ve başka büyük insansı maymunlar, ve benim deyişimle, karmaşık beyinli

and the other great apes, and, as I say, other mammals

ve sosyal sistemli memeliler üzerinde yaptığımız

with complex brains and social systems,

araştırmalarda bulduğumuz şey,

we have found that after all, there isn't a sharp line

insanları hayvan krallığının geri kalanından

dividing humans from the rest of the animal kingdom.

ayıran çok da keskin bir çizgi olmadığı.

It's a very wuzzy line.

O çok belirsiz bir çizgi.

It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things

Bizim cehalet içinde insana özgü sandığımız şeyleri

that we, in our arrogance, used to think was just human.

yapan hayvanlar olduğunu gördükçe daha da belirsizleşiyor.

The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --

Şempanzeler- onların büyüleyici hayatlarını konuşacak kadar vaktimiz yok-

but they have this long childhood, five years

ama beş sene boyunca annelerini emdikleri ve onunla uyudukları

of suckling and sleeping with the mother,

uzun bir çocukluk dönemleri var,

and then another three, four or five years

ve sonra da üç, dört, beş senelik anneye

of emotional dependence on her, even when the next child is born.

duygusal bağımlılık dönemleri var, bir sonraki çocuk doğduğunda bile.

The importance of learning in that time, when behavior is flexible --

O dönemde, davranış biçimlendirilebilirken öğrenmenin önemi-

and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.

ve şempanze topluluğunda öğrenecek çok fazla şey var.

The long-term affectionate supportive bonds

Uzun dönemli şefkat, bu uzun çocukluk dönemi

that develop throughout this long childhood with the mother,

boyunca anneyle, kardeşlerle olan destekleyici

with the brothers and sisters,

bağları kuvvetlendiriyor ki,

and which can last through a lifetime,

bu 60 seneye varabilen

which may be up to 60 years.

ömürleri boyunca devam ediyor.

They can actually live longer than 60 in captivity,

Aslında esaret altında 60 seneden uzun yaşayabiliyorlar,

so we've only done 40 years in the wild so far.

biz doğal ortamlarında şimdiye kadar sadece 40 sene inceledik.

And we find chimps are capable of true compassion and altruism.

Ve şempanzelerin gerçek şefkat ve fedakarlığa muktedir olduklarını keşfediyoruz.

We find in their non-verbal communication -- this is very rich --

Sözlü olmayan iletişimlerinde- ki bu çok zengin-

they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,

farklı durumlarda kullandıkları birçok ses olduğunu keşfediyoruz,

but they also use touch, posture, gesture,

ama aynı zamanda dokunuyorlar, duruş alıyorlar, hareketler yapıyorlar,

and what do they do?

ve ne yapıyorlar?

They kiss; they embrace; they hold hands.

Öpüşüyorlar, sarılıyorlar, el ele tutuşuyorlar.

They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --

Birbirlerinin sırtını sıvazlıyorlar, kabadayılık taslıyorlar, yumruklarını sallıyorlar-

the kind of things that we do,

bizim yaptığımız türden şeyler-

and they do them in the same kind of context.

ve bunları aynı türden bağlamda yapıyorlar.

They have very sophisticated cooperation.

Çok gelişmiş bir işbirlikleri var.

Sometimes they hunt -- not that often,

Bazen avlanıyorlar- o kadar sık değil,

but when they hunt, they show sophisticated cooperation,

ama avlandıkları zaman gelişmiş bir işbirliği gösteriyorlar,

and they share the prey.

ve avı paylaşıyorlar.

We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --

Bizdeki mutluluk, üzüntü, korku, umutsuzluğa benzer-

as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.

belki bazen aynı şekilde- duygular gösteriyorlar.

They know mental as well as physical suffering.

Fiziksel acının yanında zihinsel acıyı da biliyorlar.

And I don't have time to go into the information

Ve bu şeylerden bazılarını size ispatlayacak

that will prove some of these things to you,

bilgilerden bahsetmeye zamanım yok,

save to say that there are very bright students, in the best universities,

şunu söyleyebilirim ki, en iyi üniversitelerde hayvanlarda duyguyu,

studying emotions in animals, studying personalities in animals.

kişiliği araştıran çok zeki öğrenciler var.

We know that chimpanzees and some other creatures

Şempanzelerin ve bazı başka yaratıkların kendilerini

can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."

aynada tanıyabildiklerini biliyoruz- başkasının karşıtı olarak kendileri.

They have a sense of humor, and these are the kind of things

Mizah anlayışları var, ve bunlar önceden

which traditionally have been thought of as human prerogatives.

insanların ayrıcalıkları olarak düşünülen şeylerdi.

But this teaches us a new respect -- and it's a new respect

Ama bu bize yeni bir itibarı öğretiyor- ve bu yeni itibar

not only for the chimpanzees, I suggest,

sadece şempanzeler için değil, ileri sürüyorum ki

but some of the other amazing animals with whom we share this planet.

bu gezegeni paylatığımız bazı başka inanılmaz hayvanlar için de geçerli.

Once we're prepared to admit that after all,

Bir kez sadece bizim kişilikleri, zihinleri,

we're not the only beings with personalities, minds

hisleri olan varlıklar olmadığımızı

and above all feelings, and then we start to think

kabul etmeye hazır olduğumuzda, bu gezegendeki

about ways we use and abuse

başka birçok duygulu, zeki varlığı nasıl

so many other sentient, sapient creatures on this planet,

kötüye kullandığımızı düşünmeye başlıyoruz ve

it really gives cause for deep shame, at least for me.

bu gerçekten derin bir utanç duygusuna neden olyuor, en azından benim için.

So, the sad thing is that these chimpanzees --

Ve üzücü olan şey şu ki, bu şempanzeler-

who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --

ki onlar belki de bize başka herhangi bir yaratıktan daha fazla alçakgönüllülük öğretti-

are in the wild, disappearing very fast.

vahşi doğada hızla yok oluyor.

They're disappearing for the reasons

Bu odadaki herkesin çok iyi bildiği

that all of you in this room know only too well.

sebeplerden dolayı yok oluyorlar.

The deforestation, the growth of human populations, needing more land.

Ormanların tahrip olması, daha fazla toğrağa ihtiyaç duyan insan nufüsunun büyümesi.

They're disappearing because some timber companies

Bazı kereste şirketleri tıraşlama kesime

go in with clear-cutting.

meraklı oldukarı için yok oluyorlar.

They're disappearing in the heart of their range in Africa

Afrika'da kendi alanlarının tam ortasında yok oluyorlar

because the big multinational logging companies have come in and made roads --

çünkü büyük çokuluslu tomruk fabrikaları gelip yollar yaptı-

as they want to do in Ecuador

Ekvador'da ve ormanların el değmemiş

and other parts where the forests remain untouched --

olduğu başka yerlerde yapmak istedikleri gibi-

to take out oil or timber.

petrol ya da kereste çıkarmak için.

And this has led in Congo basin, and other parts of the world,

Ve bu da Kongo havzasında ve dünyanın başka yerlerinde

to what is known as the bush-meat trade.

yabani hayvan eti ticareti olarak bilinen şeye yol açtı.

This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,

Bu demek oluyor ki; insanlar yüzlerce, belki de binlerce yıldır

people have lived in those forests, or whatever habitat it is,

o ormanlarda ya da doğal ortamları neyse orada,

in harmony with their world, just killing the animals they need

kendi dünyalarıyla uyum içinde yaşamış ve sadece kendileri ve aileleri

for themselves and their families --

için ihtiyaç duydukları kadar hayvan öldürmüş olsalar da-

now, suddenly, because of the roads,

şimdi, aniden yollar yüzünden,

the hunters can go in from the towns.

avcılar kasabalardan içeri girebiliyor.

They shoot everything, every single thing that moves

Her şeyi vuruyorlar, hareket eden ve küçük bir fareden büyük olan her şeyi,

that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.

ve güneşte kurutuyorlar ya da tütsülüyorlar.

And now they've got transport; they take it on the logging trucks

Ve şimdi taşıma araçları da olduğu için, onları tomruk ya da

or the mining trucks into the towns where they sell it.

maden kamyonlarıyla sattıkları kasabalara taşıyorlar.

And people will pay more for bush-meat, as it's called,

Ve insanlar yabani hayvan etine, söylendiği şekliyle

than for domestic meat -- it's culturally preferred.

evcil etten daha fazla para ödüyorlar- kültürel olarak o tercih ediliyor.

And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest

Bu sürdürülebilir değil, ve ormandaki devasa tomruk birlikleri

are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin

et talep ediyor, o yüzden yüzlerce yıldır Kongo havzasında muhteşem

who've lived there with their wonderful way of living

yaşam şekillerini sürdürmüş olan Pigme avcıları

for so many hundreds of years are now corrupted.

şu anda yozlaşmış durumda.

They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.

Onlara silahlar verildi, tomruk birlikleri için ateş edip para alıyorlar.

Their culture is being destroyed,

Bağımlı oldukları hayvanların yanısıra,

along with the animals upon whom they depend.

kültürleri yok ediliyor.

So, when the logging camp moves, there's nothing left.

Ve tomruk birliği yer değiştirdiği zaman, geriye hiçbir şey kalmıyor.

We talked already about the loss of human cultural diversity,

İnsanın kültürel çeşitliliğinin yok oluşu hakkında konuşmuştuk,

and I've seen it happening with my own eyes.

ve bunun oluşunu kendi gözlerimle gördüm.

And the grim picture in Africa -- I love Africa,

Ve Afrika'daki zalim tabloyu da- Afrika'yı seviyorum,

and what do we see in Africa?

ve biz Afrika'da ne görüyoruz?

We see deforestation;

Ormanların tahrip olduğunu görüyoruz,

we see the desert spreading; we see massive hunger;

çölün yayıldığını görüyoruz, kitlesel açlık görüyoruz,

we see disease and we see population growth in areas

hastalık görüyoruz ve nüfusun, insanların yaşadıkları

where there are more people living on a certain piece of land

belli bir toprak parçası üzerinde o toprağın

than the land can possibly support,

kaldırabileceğinden daha fazla arttığını görüyoruz

and they're too poor to buy food from elsewhere.

ve bu insanlar, başka yerden yiyecek almak için çok fakirler.

Were the people that we heard about yesterday,

Dün bahsedilen insanlar, Paskalya Adası'nda

on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?

kalan son ağaçlarını kesen insanlar- onlar aptal mıydı?

Didn't they know what was happening?

Ne olduğunu bilmiyorlar mıydı?

Of course, but if you've seen the crippling poverty

Elbette, ama eğer dünyanın bazı bölgelerindeki

in some of these parts of the world

felce uğratan açlığı görmüşseniz, bu artık bir

it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."

"ağacı yarına bırakalım" meselesi değildir.

"How am I going to feed my family today?

"Bugün ailemi nasıl doyuracağım?

Maybe I can get just a few dollars from this last tree

Belki bu son ağaçtan bizi biraz daha idare edecek

which will keep us going a little bit longer,

birkaç dolar alabilirim,

and then we'll pray that something will happen

ve sonra da bizi kaçınılmaz sondan kurtaracak

to save us from the inevitable end."

bir şey olması için dua ederiz."

So, this is a pretty grim picture.

Yani, bu oldukça zalim bir tablo.

The one thing we have, which makes us so different

Sahip olduğumuz tek şey, bizi şempanzelerden ve

from chimpanzees or other living creatures,

diğer yaşayan canlılardan bu kadar farklı kılan,

is this sophisticated spoken language --

bu gelişmiş konuşulan dildir-

a language with which we can tell children

sayesinde çocuklara mevcut olmayan

about things that aren't here.

şeylerden bahsedebileceğimiz bir dil.

We can talk about the distant past, plan for the distant future,

Uzak geçmişten bahsedebilir, uzak geleceği planlayabilir,

discuss ideas with each other,

birbirimizle fikirler tartışabiliriz ki o fikirler

so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.

bir grubun birikmiş bilgeliğinden gelişebilsin.

We can do it by talking to each other;

Bunu birbirimizle konuşarak,

we can do it through video; we can do it through the written word.

video aracılığıyla, yazılı sözcükle yapabiliriz.

And we are abusing this great power we have to be wise stewards,

Akıllı hizmetkarlar olmak için sahip olduğumuz bu büyük gücü

and we're destroying the world.

kötüye kullanıyoruz ve dünyayı yok ediyoruz.

In the developed world, in a way, it's worse,

Gelişmiş dünyada bu bir bakıma daha kötü,

because we have so much access to knowledge

çünkü yaptığımız aptallığın bilgisine

of the stupidity of what we're doing.

çok fazla erişimimiz var.

Do you know, we're bringing little babies

Biliyor musunuz, dünyadaki birçok yerde suyun

into a world where, in many places, the water is poisoning them?

zehirlediği küçük bebekler dünyaya getiriyoruz.

And the air is harming them, and the food that's grown

Ve hava onlara zarar veriyor, kirlenmiş

from the contaminated land is poisoning them.

arazide yetişmiş besin onları zehirliyor.

And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.

Ve bu sadece uzaktaki gelişmekte olan dünyada değil, her yerde.

Do you know we all have about 50 chemicals

Biliyor musunuz, vücudumuzda yaklaşık 50 sene önce sahip olmadığımız

in our bodies we didn't have about 50 years ago?

yaklaşık 50 çeşit kimyasal var.

And so many of these diseases, like asthma

Ve astım gibi birçok hastalık ve belirli kanser türleri,

and certain kinds of cancers, are on the increase

bizim kirli zehirli atıklarımızın boşaltıldığı

around places where our filthy toxic waste is dumped.

yerlerde artış gösteriyor.

We're harming ourselves around the world,

Dünyanın her yerinde kendimize ve aynı zamanda

as well as harming the animals, as well as harming nature herself --

hayvanlara, doğanın kendisine zarar veriyoruz.

Mother Nature, that brought us into being;

Bizi var eden Doğa Ana.

Mother Nature, where I believe we need to spend time,

Zamanımı geçirmemiz gereken yer olduğuna inandığım,

where there's trees and flowers and birds

bizim fiziksel gelişmemiz için yararlı olan

for our good psychological development.

ağaçların, çiçeklerin ve kuşların olduğu Doğa Ana.

And yet, there are hundreds and hundreds of children

Yine de, gelişmiş dünyada, beton içinde büyüdükleri ve

in the developed world who never see nature,

bütün bildikleri sanal gerçeklik olduğu için

because they're growing up in concrete

doğayı hiç görmeyen, gidip güneşin altında ya da

and all they know is virtual reality,

yukarıdaki gölgelikten gelen benekli

with no opportunity to go and lie in the sun,

güneş zerrelerinin altında yatma

or in the forest, with the dappled sun-specks

şansı olmadan büyüyen

coming down from the canopy above.

yüzlerce çocuk var.

As I was traveling around the world, you know,

Dünyayı dolaşırken, bilirsiniz,

I had to leave the forest -- that's where I love to be.

ormanı terk etmek zorunda kaldım- orası olmayı sevdiğim yer.

I had to leave these fascinating chimpanzees

Bu büyüleyici şempanzeleri, öğrencilerimin ve

for my students and field staff to continue studying

alan ekibimin incelemeye devam etmesi için bırakmak zorunda kaldım

because, finding they dwindled from about two million

çünkü, sayılarının 100 sene önce 2 milyondan

100 years ago to about 150,000 now,

bugün 150.000'e azaldığını öğrenince,

I knew I had to leave the forest to do what I could

dünya çapında farkındalık yaratmak için elimden geleni

to raise awareness around the world.

yapmak için ormanı terk etmem gerektiğini biliyordum.

And the more I talked about the chimpanzees' plight,

Ve şempanzelerin kötü durumundan daha fazla bahsettikçe,

the more I realized the fact that everything's interconnected,

her şeyin birbirine bağlanmış olduğu gerçeğini fark ettim

and the problems of the developing world

ve gelişmekte olan dünyanın sorunları,

so often stem from the greed of the developed world,

çoğunlukla gelişmiş dünyanın açgözlülüğünden kaynaklanıyordu ve

and everything was joining together, and making -- not sense,

her şey bir araya geliyordu, ve- bir anlam değil,

hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.

umut anlamda yatar, dediniz- anlamsızlık oluşturuyordu.

How can we do it?

Nasıl yapabiliriz?

Somebody said that yesterday.

Dün birisi bunu söyledi,

And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.

ve ben seyahet ederken, umudunu yitirmiş genç insanlarla tanışıp durdum.

They were feeling despair,

Umutsuzluk hissediyorlardı,

they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;

şöyle hissediyorlardı, "Ne yaptığımızın önemi yok,

eat, drink and be merry, for tomorrow we die.

yiyip, için mutlu oluruz, yarın öleceğimiz için.

Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."

Her şey umutsuz- medya bize her zaman bunu söylüyor."

And then I met some who were angry,

Bir de kızgın olanlarla tanıştım,

and anger that can turn to violence,

ve kızgınlık şiddete dönüşebilir,

and we're all familiar with that.

ve hepimiz buna aşinayız.

And I have three little grandchildren,

Ve benim üç küçük torunum var,

and when some of these students would say to me

ve bu öğrencilerden bazıları bana lisede ya da

at high school or university, they'd say, "We're angry,"

üniversitede "Kızgınız" ya da,

or "We're filled with despair, because we feel

"Umutsuzlukla doluyuz; çünkü sizin bizim geleceğimizi

you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."

kararlaştırdığınızı ve bu konuda yapacak hiçbir şeyimiz olmadığını hissediyoruz." derdi.

And I looked in the eyes of my little grandchildren,

Ve küçük torunlarımın gözlerine baktım,

and think how much we've harmed this planet since I was their age.

ve ben onların yaşında olduğumdan beri bu gezegene ne kadar zarar verdiğimizi düşündüm.

I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,

Bu derin utancı hissediyorum, ve bu yüzden 1991'de Tanzanya'da

I started a program that's called Roots and Shoots.

Roots and Shoots adındaki programı başlattım.

There's little brochures all around outside,

İçeride her yerde küçük broşürler var,

and if any of you have anything to do with children and care about their future,

ve eğer herhangi birinizin küçük çocuklarla herhangi bir ilgisi varsa ve onların geleceğini umursuyorsanız,

I beg that you pick up that brochure.

o broşürü almanız için yalvarıyorum.

And Roots and Shoots is a program for hope.

Ve Roots and Shoots, umut için bir program.

Roots make a firm foundation.

Roots (kökler) sıkı bir temel oluşturur.

Shoots seem tiny,

Shoots (filizler) küçük görünür,

but to reach the sun they can break through brick walls.

ama güneşe ulaşmak için tuğladan duvarları yıkabilirler.

See the brick walls as all the problems

Tuğladan duvarları bu gezegenin

that we've inflicted on this planet.

üzerine yıktığımız bütün sorunlar olarak düşünün.

Then, you see, it is a message of hope.

O zaman, görürsünüz ki, bu bir umut mesajı.

Hundreds and thousands of young people around the world

Dünyada yüzlerce ve binlerce genç insan

can break through, and can make this a better world.

duvarları yıkabilir, burayı daha iyi bir dünya yapabilir.

And the most important message of Roots and Shoots

Ve Roots and Shoots'un en önemli mesajı,

is that every single individual makes a difference.

her bir bireyin fark yarattığıdır.

Every individual has a role to play.

Her bireyin oynayacak bir rolü vardır.

Every one of us impacts the world around us everyday,

Her birimiz her gün etrafımızdaki dünyayı etkiliyoruz,

and you scientists know that you can't actually --

ve siz bilim insanları biliyorsunuz ki aslında-

even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen

bütün gün yatakta kalsanız da, oksijen alıp

and giving out CO2, and probably going to the loo,

CO2 veriyorsunuz, ve muhtemelen tuvalete gidiyorsunuz,

and things like that --

ve bunun gibi şeyler.

you're making a difference in the world.

Dünyada bir fark yaratıyorsunuz.

So, the Roots and Shoots program

Yani, Roots and Shoots programı,

involves youth in three kinds of projects.

gençleri üç farklı projeye sokuyor.

And these are projects to make the world around them a better place.

Ve bu projeler, etraflarındaki dünyayı daha iyi bir yer haline getirmek için.

One project to show care and concern for your own human community.

Kendi beşeri topluluğunuza özen ve ilgi göstermek için bir proje.

One for animals, including domestic animals -- and I have to say,

Bir tane evcil hayvanlar da dahil hayvanlar için- ve söylemeliyim ki,

I learned everything I know about animal behavior

Gombe'a ve şempanzelere gitmeden bile önce,

even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,

hayvan davranışları hakkında bütün bildiklerimi,

who was my childhood companion.

çocukluk dostum Rusty'den öğrendim.

And the third kind of project: something for the local environment.

Ve üçüncü tür proje, yerel çevre için bir şey.

So what the kids do depends first of all, how old are they --

Çocukların ne yaptıkları öncelikle yaşlarına bağlı-

and we go now from pre-school right through university.

ve şimdi okul öncesinden üniversiteye kadar uzanıyoruz.

It's going to depend whether they're inner-city or rural.

Şehir içinden mi kırsal kesimden mi olduklarına bağlı.

It's going to depend if they're wealthy or impoverished.

Varlıklı mı yoksullaştırılmış mı olduklarına bağlı.

It's going to depend which part, say, of America they're in.

Örneğin, Amerika'nın neresinden olduklarına bağlı.

We're in every state now, and the problems in Florida

Şu anda bütün eyaletlerdeyiz, ve Florida'daki

are different from the problems in New York.

sorunlar, New York'takilerden farklı.

It's going to depend on which country they're in --

Hangi ülkede olduklarına bağlı-

and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --

ve şimdiden yaklaşık 5.000 aktif grupla, 60'ın üzerinde ülkedeyiz-

and there are groups all over the place that I keep hearing about

ve daha önce adını bile duymadığım birçok yerde

that I've never even heard of, because the kids are taking the program

gruplar var, çünkü çocuklar programı öğrenip

and spreading it themselves.

kendileri yayıyorlar.

Why?

Neden?

Because they're buying into it,

Çünkü onda bir pay sahibi oluyorlar,

and they're the ones who get to decide what they're going to do.

ve ne yapacaklarına kendileri karar veriyorlar.

It isn't something that their parents tell them,

Bu ebeveynelerinin ya da

or their teachers tell them.

öğretmenlerinin onlara söylediği bir şey değil.

That's effective, but if they decide themselves,

Bu etkili, ama eğer kendileri karar verirlerse,

"We want to clean this river

"Bu nehri temizlemek ve eskiden

and put the fish back that used to be there.

orada olan balıkları oraya geri koymak istiyoruz.

We want to clear away the toxic soil

Bu alandan zehirli toprağı temizlemek ve

from this area and have an organic garden.

organik bir bahçeye sahip olmak istiyoruz.

We want to go and spend time with the old people

Gidip yaşlı insanlarla zaman geçirmek ve

and hear their stories and record their oral histories.

onların hikayelerini dinleyip sözlü geçmişlerini kaydetmek istiyoruz.

We want to go and work in a dog shelter.

Gidip bir köpek barınağında çalışmak istiyoruz.

We want to learn about animals. We want ... "

Hayvanlar hakkında bilgi edinmek istiyoruz. İstiyoruz..."

You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.

Yani böyle devam ediyor ve bu benim için çok umut verici.

As I travel around the world 300 days a year,

Yılda 300 günü dünyayı dolaşırken, her yerde

everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.

farklı yaşlardan bir Roots and Shoots grubu var.

Everywhere there are children with shining eyes saying,

Her yerde parlayan gözleriyle

"Look at the difference we've made."

"Yarattığımız farka bak" diyen çocuklar var.

And now comes the technology into it,

Ve şimdi işin içine teknoloji giriyor,

because with this new way of communicating electronically

çünkü bu yeni elektronik haberleşme yöntemiyle,

these kids can communicate with each other around the world.

bu çocuklar dünya çapında birbirleriyle iletişim kurabilecek.

And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas

Ve eğer bize yardımcı olmakla ilgileneniniz varsa, birçok fikrimiz var

but we need help -- we need help to create the right kind of system

ama yardıma ihtiyacımız var- bu genç insanların heyecanlarını

that will help these young people to communicate their excitement.

paylaşmalarına yardımcı olacak doğru türden sistemi yaratmak için yardıma ihtiyacımız var.

But also -- and this is so important -- to communicate their despair,

Ama aynı zamanda- ve bu da çok önemli- umutsuzluklarını da paylaşmak için,

to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"

"Şunu denedik ve işe yaramıyor, ne yapmalıyız?" demek için.

And then, lo and behold, there's another group answering these kids

Ve sonra, işe bakın, belki Amerika'da olan ya da belki İsrail'den,,

who may be in America, or maybe this is a group in Israel,

bu çocuklara yanıt veren ve "Evet, biraz yanlış yapmışsınız.

saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."

Böyle yapmalısınız." diyen başka bir grup var.

The philosophy is very simple.

Felsefemiz çok basit.

We do not believe in violence.

Şiddete inanmıyoruz.

No violence, no bombs, no guns.

Şiddet, bombalar, silahlar yok.

That's not the way to solve problems.

Sorunları çözmeni yolu bu değil.

Violence leads to violence, at least in my view.

Şiddet şiddete yol açar, en azından bana göre.

So how do we solve?

Öyleyse nasıl çözeceğiz?

The tools for solving the problems are knowledge and understanding.

Sorunları çözmenin araçları bilgi ve anlayıştır.

Know the facts, but see how they fit in the big picture.

Gerçekleri bil, ama onların büyük resme nasıl uyum sağladıklarını gör.

Hard work and persistence --don't give up --

Sıkı çalışma ve süreklilik- pes etme-

and love and compassion leading to respect for all life.

ve bütün yaşama saygıya yönlendiren sevgi ve merhamet.

How many more minutes? Two, one?

Kaç dakika daha kaldı? İki, bir?

Chris Anderson: One -- one to two.

Chirs Anderson: Bir- birle iki arası.

Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.

Jane Goodall: İki, iki, iki dakika olacak.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Are you going to come and drag me off?

Gelip beni sürükleyecek misiniz?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Anyway -- so basically, Roots and Shoots

Her neyse- temel olarak, Roots and Shoots

is beginning to change young people's lives.

genç insanların hayatlarını değiştirmeye başlıyor.

It's what I'm devoting most of my energy to.

Enerjimin çoğunu buna adıyorum.

And I believe that a group like this can have a very major impact,

Ve böyle bir grubun büyük bir etiki olabileceğine inanıyorum,

not just because you can share technology with us,

sadece bizimle teknoloji paylaşabileceğiniz için değil,

but because so many of you have children.

çoğunuz çocuk sahibi olduğunuz için.

And if you take this program out, and give it to your children,

Ve bu programı dışarı taşır ve çocuklarına veririseniz

they have such a good opportunity to go out and do good,

dışarı çıkıp iyi bir şeyler yapmak için çok iyi bir şansları olacak,

because they've got parents like you.

çünkü sizin gibi ebeveynlere sahipler.

And it's been so clear how much you all care

Ve hepinizin bu dünyayı daha iyi bir yer yapmayı

about trying to make this world a better place.

ne kadar umursadığınız son derece açıktı.

It's very encouraging.

Bu çok cesaret verici.

But the kids do ask me --

Ama çocuklar bana soruyor-

and this won't take more than two minutes, I promise --

ve bu iki dakikadan uzun sürmeyecek, söz veriyorum-

the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?

çocuklar diyor ki, "Dr. Jane, gerçekten gelecek için umudunuz var mı?

You travel, you see all these horrible things happening."

Seyahet ediyorsunuz, bütün o korkunç şeylerin olduğunu görüyorsunuz."

Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.

Öncelikle, insan beyni- onunla ilgili bir şey söylememe gerek yok.

Now that we know what the problems are around the world,

Artık dünyadaki sorunları bildiğimize göre,

human brains like yours are rising to solve those problems.

sizinki gibi insan beyinleri onları çözmek için yükseliyor.

And we've talked a lot about that.

Ve bunun hakkında çokça konuştuk.

Secondly, the resilience of nature.

İkinci olarak, doğanın çabuk iyileşme özelliği.

We can destroy a river,

Bir nehri yok edebiliriz,

and we can bring it back to life.

ve onu hayata döndürebiliriz.

We can see a whole area desolated,

Terk edilmiş koca bir alan görebiliriz,

and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.

ve biraz zaman ya da biraz yardımla yeniden verimli hale getirilebilir.

And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,

Ve üçüncü olarak, son konuşmacı bahsetti- ya da sondan önceki konuşmacı,

talked about the indomitable human spirit.

inatçı insan ruhundan bahsetti.

We are surrounded by the most amazing people

Tamamen imkansız görünen şeyler yapan

who do things that seem to be absolutely impossible.

inanılmaz insanlarla çevriliyiz.

Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone

Nelson Mandela- onun 27 yıl çalıştığı

from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,

Robben Adası Cezaevi'nden küçük bir parça kireçtaşı aldım,

and came out with so little bitterness, he could lead his people

ve oradan o kadar az acıyla çıktı ki, halkını

from the horror of apartheid without a bloodbath.

ırk ayrımının dehşetinden bir kıyım olmadan çıkarabildi.

Even after the 11th of September -- and I was in New York

11 Eylül'den sonra bile- ve ben New York'taydım

and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,

ve korkuyu hissettim- yine de çok fazla cesaret,

so much love and so much compassion.

sevgi ve merhamet vardı.

And then as I went around the country after that and felt the fear --

Ve ondan sonra ülkenin etrafındaydım ve korkuyu hissettim-

the fear that was leading to people feeling

insanları vatansever görünmezlerse diye

they couldn't worry about the environment any more,

artık çevre hakkında endişelenemeyecekleri

in case they seemed not to be patriotic --

duygusuna iten korkuyu-

and I was trying to encourage them,

ve onlara cesaret vermeye çalışıyordum,

somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,

ve birisi Mahatma Gandhi'den küçük bir alıntı yaptı,

"If you look back through human history,

"Eğer insanlık tarihine bakarsanız,

you see that every evil regime has been overcome by good."

her kötü rejimin iyilik tarafından alt edildiğini görürsünüz."

And just after that a woman brought me this little bell,

Ve bundan hemen sonra bir kadın bana bu küçük çanı getirdi,

and I want to end on this note.

ve bu küçük notla bitirmek istiyorum.

She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.

Dedi ki, "Eğer umuttan ve barıştan söz ediyorsanız, bunu çalın.

This bell is made from metal from a defused landmine,

Bu çan, Pol Pot'un öldürücü arazilerinden çıkan

from the killing fields of Pol Pot --

etkisiz hale getirilmiş bir mayının metalinden yapılmıştır,

one of the most evil regimes in human history --

insanlık tarihini en kötü rejimlerinden biri-

where people are now beginning to put their lives back together

rejim çöktükten sonra insanlar şimdi

after the regime has crumbled.

hayatlarını toparlamaya başlıyorlar."

So, yes, there is hope, and where is the hope?

Evet, umut var, ve umut nerede?

Is it out there with the politicians?

Orada, politikacılarla mı birlikte?

It's in our hands.

Bizim ellerimizde.

It's in your hands and my hands

Sizin elinizde ve benim elimde

and those of our children.

ve çocuklarımızın elinde.

It's really up to us.

Gerçekten bize bağlı.

We're the ones who can make a difference.

Bir fark yaratabilecek olan bizleriz.

If we lead lives where we consciously leave

Eğer bilinçli bir şekilde mümkün olan

the lightest possible ecological footprints,

en hafif ekolojik ayak izini bıraktığımız yaşamlarımız olursa,

if we buy the things that are ethical for us to buy

bizim için alması etik olan şeyleri satın alırsak

and don't buy the things that are not,

ve olmayanları almazsak,

we can change the world overnight.

bir gecede dünyayı değiştirebiliriz.

Thank you.

Teşekkür ederim.