What separates us from chimpanzees? | Jane Goodall

Tłumaczenie: Grzegorz Krzeszowski Korekta: Krystian Aparta

Good morning everyone. First of all, it's been fantastic

Dzień dobry. Po pierwsze, chciałabym powiedzieć, że to wspaniałe,

being here over these past few days.

że mogłam tutaj być przez ostatnie kilka dni.

And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up

A po drugie, czuję się wyróżniona, że mogę wystąpić na końcu

this extraordinary gathering of people,

tego spotkania wspaniałych ludzi,

these amazing talks that we've had.

tych wszystkich niesamowitych wykładów.

I feel that I've fitted in, in many ways,

Zgadzam się w wielu aspektach

to some of the things that I've heard.

z niektórymi przedstawionymi tutaj tezami.

I came directly here

Przybyłam do was bezpośrednio

from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,

z ogromnego lasu tropikalnego w Ekwadorze,

where I was out -- you could only get there by a plane --

gdzie można się dostać tylko samolotem.

with indigenous people with paint on their faces

Przebywałam z tubylcami o pomalowanych twarzach

and parrot feathers on their headdresses,

i włosami przystrojonymi piórami papug.

where these people are fighting to try and keep the oil companies,

Tam ci ludzie walczą, by firmy wydobywcze i drogi

and keep the roads, out of their forests.

nie wdarły się w ich las.

They're fighting to develop their own way of living within the forest

Walczą o to, by móc żyć w lesie po swojemu,

in a world that's clean, a world that isn't contaminated,

w świecie czystym, świecie nieskażonym,

a world that isn't polluted.

w świecie niezanieczyszczonym.

And what was so amazing to me, and what fits right in

Jest tam coś niesamowitego, co pasuje do

with what we're all talking about here at TED,

tematów, które omawiamy w TED.

is that there, right in the middle of this rainforest,

W środku głębokiej dżungli

was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --

są zainstalowane panele słoneczne, pierwsze w tej części Ekwadoru,

and that was mainly to bring water up by pump

których głównym zadaniem jest pompowanie wody,

so that the women wouldn't have to go down.

aby kobiety nie musiały po nią chodzić.

The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,

Woda była uzdatniana, ale ponieważ mieli wiele akumulatorów,

they were able to store a lot of electricity.

zaczęli magazynować elektryczność.

So every house -- and there were, I think, eight houses

Dlatego w każdym z ośmiu domów

in this little community -- could have light

w tej małej społeczności było światło,

for, I think it was about half an hour each evening.

przez pół godziny każdego wieczoru.

And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.

Wódz wioski w królewskich ozdobach siedział z laptopem w rękach.

(Laughter)

(Śmiech)

And this man, he has been outside, but he's gone back,

Ten człowiek spędził trochę czasu poza wioską, ale wrócił.

and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into

Powiedział: "Wiesz, dzięki elektryczności przeskoczyliśmy

a whole new era, and we didn't even know about the white man

do zupełnie innej epoki. Nie wiedzieliśmy, że istnieją biali ludzie,

50 years ago, and now here we are with laptop computers,

jeszcze 50 lat temu, a teraz mamy laptopy

and there are some things we want to learn from the modern world.

i chcemy uczyć się od nowoczesnego świata.

We want to know about health care.

Chcemy się uczyć, jak dbać o zdrowie.

We want to know about what other people do -- we're interested in it.

Chcemy wiedzieć, czym zajmują się inni ludzie, interesuje nas to.

And we want to learn other languages.

I chcemy uczyć się języków obcych.

We want to know English and French and perhaps Chinese,

Chcemy mówić po angielsku, francusku i może nawet po chińsku,

and we're good at languages."

a mamy zdolności językowe".

So there he is with his little laptop computer,

Więc ten wódz ze swoim małym laptopem

but fighting against the might of the pressures --

stara się walczyć z przeciwnościami i przeszkodami,

because of the debt, the foreign debt of Ecuador --

z powodu długu zagranicznego Ekwadoru,

fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course

walczy z presją Banku Światowego, MFW i oczywiście

the people who want to exploit the forests and take out the oil.

z tymi, którzy chcą wyzyskiwać las, wydobywać ropę.

And so, coming directly from there to here.

A więc, przybywam bezpośrednio stamtąd.

But, of course, my real field of expertise

Oczywiście, moja prawdziwa dziedzina badań

lies in an even different kind of civilization --

zajmuje się jeszcze bardziej odmiennym rodzajem cywilizacji.

I can't really call it a civilization.

Nie mogę jej nawet nazwać cywilizacją.

A different way of life, a different being.

Inny rodzaj życia, innego rodzaju stworzenie.

We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis

Wade Davis w swoim wspaniałym wykładzie

about the different cultures of the humans around the world --

mówił o różnorodności kultur na całym świecie,

but the world is not composed only of human beings;

jednak świat nie jest zamieszkały tylko przez istoty ludzkie,

there are also other animal beings.

żyją tu także inne zwierzęta.

And I propose to bring into this TED conference,

I proponuję wprowadzić na konferencję TED,

as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.

tak jak robię na całym świecie, prawo głosu zwierząt.

Too often we just see a few slides, or a bit of film,

Zbyt często widzimy tylko kilka zdjęć albo kawałek filmu,

but these beings have voices that mean something.

ale te istoty mają także swój głos, który coś przekazuje.

And so, I want to give you a greeting,

Więc chcę wam przekazać pozdrowienia,

as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --

tak, jak robią to szympansy w Tanzanii...

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

Uu, uu, uu...

(Applause)

(Brawa)

I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.

Zajmuję się badaniem szympansów w Tanzanii od roku 1960.

During that time, there have been modern technologies

W trakcie tego czasu pojawiła się nowoczesna technologia,

that have really transformed the way

która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.

that field biologists do their work.

która w sposób diametralny zmieniła sposób pracy biologów.

For example, for the first time, a few years ago,

Na przykład, kilka lat temu po raz pierwszy udało się,

by simply collecting little fecal samples

po prostu dzięki zebraniu próbek kału szympansów

we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --

i analizie materiału genetycznego,

so for the first time, we actually know which male chimps

ustalić, po raz pierwszy, który samiec jest ojcem

are the fathers of each individual infant.

każdego dziecka w stadzie.

Because the chimps have a very promiscuous mating society.

Bo społeczność szympansów jest bardzo rozwiązła.

So this opens up a whole new avenue of research.

Więc tak pojawiła się zupełnie nowa sfera badań.

And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --

I używamy także [GIS] - Geograficznych czegośtam,

to determine the range of the chimps.

aby oszacować rozmiar terytoriów szympansów.

And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --

I wykorzystujemy także... Widzicie, że mało się na tym znam.

but we're using satellite imagery

Wykorzystujemy zdjęcia satelitarne,

to look at the deforestation in the area.

aby obserwować wylesianie na tym terenie.

And of course, there's developments in infrared,

Pojawiają się nowe urządzenia pracujące w podczerwieni,

so you can watch animals at night,

więc możemy obserwować zwierzęta w nocy.

and equipment for recording by video,

Sprzęt do rejestracji wideo i taśmy

and tape recording is getting lighter and better.

stają się lżejsze i coraz lepsze.

So in many, many ways, we can do things today

Więc trzeba przyznać, że obecnie potrafimy zrobić

that we couldn't do when I began in 1960.

znacznie więcej, niż kiedy zaczęłam badania, w roku 1960.

Especially when chimpanzees, and other animals

Szczególnie w przypadku badań szympansów i innych zwierząt

with large brains, are studied in captivity,

z rozwiniętym mózgiem,

modern technology is helping us to search

badanych w niewoli, gdzie nowoczesna technologia pomaga odkrywać

for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.

wyższe poziomy poznania u gatunków innych, niż ludzki.

So that we know today, they're capable of performances

Dzięki temu wiemy, że potrafią dokonać tego, co wydawało się niemożliwe

that would have been thought absolutely impossible

z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.

by science when I began.

z punktu widzenia nauki, kiedy zaczynałam swoją karierę.

I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled

Najbardziej uzdolnionym intelektualnie przykładem takich zwierząt

in intellectual performance is one called Ai in Japan --

jest chyba mieszkająca w Japonii szympansica Ai,

her name means love --

której imię znaczy "miłość".

and she has a wonderfully sensitive partner working with her.

Opiekuje się nią wspaniały i wrażliwy człowiek.

She loves her computer --

Ai kocha swój komputer.

she'll leave her big group, and her running water,

Opuszcza swoje stado, zostawia wodopój,

and her trees and everything.

nawet swoje drzewa, wszystko,

And she'll come in to sit at this computer --

żeby usiąść przed tym komputerem.

it's like a video game for a kid; she's hooked.

Uwielbia go, jak dzieci gry wideo.

She's 28, by the way, and she does things with her computer screen

Ma 28 lat. Posługuje się monitorem komputera

and a touch pad that she can do faster than most humans.

i touchpadem szybciej, niż większość ludzi.

She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,

Rozwiązuje bardzo skomplikowane zadania, nie mam czasu na szczegóły,

but the amazing thing about this female is

ale niesamowite w tej szympansicy jest to,

she doesn't like making mistakes.

że nie lubi popełniać błędów.

If she has a bad run, and her score isn't good,

Jeśli jej nie idzie, jeśli wynik jest niezadowalający,

she'll come and reach up and tap on the glass --

podchodzi i zaczyna pukać w szybę,

because she can't see the experimenter --

ponieważ nie widzi badacza po drugiej stronie.

which is asking to have another go.

Tak prosi, by pozwolić jej spróbować jeszcze raz.

And her concentration -- she's already concentrated hard

A jej koncentracja... Koncentrowała się bardzo

for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,

przez około 20 minut, a teraz chce zrobić to jeszcze raz,

just for the satisfaction of having done it better.

dla samej satysfakcji ze zrobienia czegoś lepiej.

And the food is not important -- she does get a tiny reward,

Nagroda nie jest ważna, co prawda otrzymuje małą nagrodę

like one raisin for a correct response --

w postaci rodzynki za poprawne wykonanie zadanie,

but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.

ale i tak zrobi to za za nic, jeśli ją o to poprosić.

So here we are, a chimpanzee using a computer.

A więc mamy szympansicę używającą komputera.

Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.

Szympansy, goryle, orangutany uczą się też ludzkiego języka migowego.

But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --

Ale co ważne, kiedy po raz pierwszy byłam w Gombe, w roku 1960,

I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --

co pamiętam tak dobrze, jakby wydarzyło się to wczoraj,

the first time, when I was going through the vegetation,

kiedy pierwszy raz przedzierałam się przez gęstwinę zieleni,

the chimpanzees were still running away from me, for the most part,

szympansy jeszcze przede mną uciekały,

although some were a little bit acclimatized --

choć kilkoro było bardziej przyzwyczajonych do ludzi.

and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,

Nagle ujrzałam ciemny, zgarbiony kształt nad termitierą

and I peered with my binoculars.

i spojrzałam przez swoją lornetkę.

It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --

Zobaczyłam szympansa, którego później nazwałam Dawid Siwobrody.

and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;

Przy okazji, nauka wtedy nie aprobowała nadawania imion szympansom,

they should all have numbers; that was more scientific.

miały mieć numery, co uważano za bardziej naukowe.

Anyway, David Greybeard -- and I saw that

W każdym razie, zauważyłam, że Dawid Siwobrody

he was picking little pieces of grass and using them

zrywa źdźbła trawy i używa ich

to fish termites from their underground nest.

do wyciągania termitów z podziemnego gniazda.

And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig

I nie tylko to, bo czasem zrywał gałązkę z liśćmi,

and strip the leaves --

a następnie te liście usuwał.

modifying an object to make it suitable for a specific purpose --

Dostosowanie przedmiotu do określonego zastosowania

the beginning of tool-making.

to początek wytwarzania narzędzi.

The reason this was so exciting and such a breakthrough

To było przełomowe odkrycie,

is at that time, it was thought that humans,

bo wtedy uważano, że tylko i wyłącznie ludzie

and only humans, used and made tools.

potrafią wytwarzać i wykorzystywać narzędzia.

When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.

Na studiach uczono mnie, że człowiek to zwierzę, które używa narzędzi.

So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,

Więc kiedy mój mentor Louis Leakey usłyszał o tym odkryciu, powiedział:

he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'

"Musimy teraz zmienić definicję człowieka i narzędza,

or accept chimpanzees as humans."

albo pogodzić się z człowieczeństwem szympansów".

(Laughter)

(Śmiech)

We now know that at Gombe alone, there are nine different ways

Wiemy dziś, że w samym Gombe szympansy używają narzędzi

in which chimpanzees use different objects for different purposes.

na dziewięć różnych sposobów, do różnych celów.

Moreover, we know that in different parts of Africa,

Co więcej, w innych rejonach Afryki,

wherever chimps have been studied,

gdziekolwiek badano szympansy,

there are completely different tool-using behaviors.

odkrywano zupełnie inne narzędzia i sposoby ich używania.

And because it seems that these patterns are passed

A ponieważ wygląda na to, że te umiejętności przekazywane są

from one generation to the next, through observation,

z pokolenia na pokolenie, poprzez obserwację,

imitation and practice -- that is a definition of human culture.

naśladownictwo i praktykę, daje nam to definicję ludzkiej kultury.

What we find is that over these 40-odd years

I tak, w trakcie tych 40 lat badań

that I and others have been studying chimpanzees

przeprowadzanych przeze mnie i innych na szympansach

and the other great apes, and, as I say, other mammals

i innych naczelnych, czy jak ja mawiam, na innych ssakach

with complex brains and social systems,

ze złożonymi mózgami i systemem społecznym,

we have found that after all, there isn't a sharp line

odkryliśmy, że nie istnieje wyraźna linia

dividing humans from the rest of the animal kingdom.

oddzielająca ludzi od królestwa zwierząt.

It's a very wuzzy line.

To bardzo niewyraźna linia.

It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things

Coraz mniej wyraźna, bo ciągle odkrywamy, że zwierzęta

that we, in our arrogance, used to think was just human.

potrafią coś, co arogancko uważaliśmy wyłącznie za ludzkie.

The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --

Nie mam czasu, by opowiedzieć o fascynującym życiu szympansów,

but they have this long childhood, five years

ale ich dzieciństwo jest całkiem długie, przez pięć lat

of suckling and sleeping with the mother,

są karmione piersią i śpią z matką,

and then another three, four or five years

a kolejne 3-5 lat

of emotional dependence on her, even when the next child is born.

są emocjonalnie zależne od matki, nawet gdy rodzi się nowe potomstwo.

The importance of learning in that time, when behavior is flexible --

W tym czasie zachowania da się kształtować, więc nauka jest ważna,

and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.

a w społeczeństwie szympansów wiele trzeba się nauczyć.

The long-term affectionate supportive bonds

Długotrwała więź uczuciowa i wsparcie,

that develop throughout this long childhood with the mother,

rozwijające się w dzieciństwie pomiędzy potomstwem i matką,

with the brothers and sisters,

pomiędzy braćmi i siostrami,

and which can last through a lifetime,

może trwać przez całe życie,

which may be up to 60 years.

które czasem trwa aż 60 lat.

They can actually live longer than 60 in captivity,

Szympansy w niewoli żyją nawet dłużej, niż 60 lat.

so we've only done 40 years in the wild so far.

Szympansy na wolności badamy dopiero 40 lat,

And we find chimps are capable of true compassion and altruism.

i odkryliśmy, że są one zdolne do prawdziwego współczucia i altruizmu.

We find in their non-verbal communication -- this is very rich --

Odnajdziemy to w ich bogatej komunikacji niewerbalnej.

they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,

Wydają wiele dźwięków, których używają w różnych okolicznościach,

but they also use touch, posture, gesture,

ale wyrażają się też poprzez dotyk, postawę i gesty.

and what do they do?

I jak myślicie, co robią?

They kiss; they embrace; they hold hands.

Całują się, obejmują, trzymają za ręce.

They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --

Poklepują się po plecach, kroczą dumnie, grożą pięścią...

the kind of things that we do,

Czynności, które wykonujemy również my,

and they do them in the same kind of context.

i to w tym samym kontekście.

They have very sophisticated cooperation.

Wykazują się złożoną współpracą.

Sometimes they hunt -- not that often,

Czasami polują, choć niezbyt często,

but when they hunt, they show sophisticated cooperation,

podczas polowania wykazują się złożoną współpracą,

and they share the prey.

i dzielą się później zdobyczą.

We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --

Okazują także emocje podobne, a może takie same,

as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.

jak emocje, które określamy jako szczęście, smutek, strach i rozpacz.

They know mental as well as physical suffering.

Znają cierpienie psychiczne i fizyczne.

And I don't have time to go into the information

Nie mam czasu, aby udzielić wam informacji,

that will prove some of these things to you,

aby udowodnić te twierdzenia.

save to say that there are very bright students, in the best universities,

Powiem tylko, że wielu bystrych studentów najlepszych uniwersytetów

studying emotions in animals, studying personalities in animals.

bada emocje i osobowość zwierząt.

We know that chimpanzees and some other creatures

Wiemy, ze szympansy i niektóre inne stworzenia

can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."

rozpoznają swoje odbicie w lustrze - wiedzą, że to nie ktoś inny.

They have a sense of humor, and these are the kind of things

Posiadają poczucie humoru, a to są przecież cechy

which traditionally have been thought of as human prerogatives.

tradycyjnie uważane za cechy wyłącznie ludzkie.

But this teaches us a new respect -- and it's a new respect

Ale to uczy nas nowego szacunku do zwierząt,

not only for the chimpanzees, I suggest,

i to nie tylko dla szympansów,

but some of the other amazing animals with whom we share this planet.

ale też innych wspaniałych zwierząt, z którymi dzielimy planetę.

Once we're prepared to admit that after all,

I kiedy będziemy w stanie przyznać,

we're not the only beings with personalities, minds

że nie tylko my posiadamy osobowość, umysł

and above all feelings, and then we start to think

i przede wszystkim uczucia,

about ways we use and abuse

będziemy musieli zastanowić się nad tym,

so many other sentient, sapient creatures on this planet,

jak wykorzystujemy i nękamy inne myślące istoty na tej planecie.

it really gives cause for deep shame, at least for me.

To wszystko sprawia, że czujemy wielki wstyd, przynajmniej ja go czuję.

So, the sad thing is that these chimpanzees --

Smutne jest to, że szympansy,

who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --

które bardziej niż inne stworzenia uczą nas trochę pokory,

are in the wild, disappearing very fast.

wymierają w szybkim tempie.

They're disappearing for the reasons

Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.

that all of you in this room know only too well.

Większość z osób w tej sali wie dobrze, dlaczego znikają.

The deforestation, the growth of human populations, needing more land.

Wylesianie, wzrost ludzkiej populacji, która potrzebuje więcej ziemi.

They're disappearing because some timber companies

Wymierają, ponieważ firmy zajmujące się obróbką drewna

go in with clear-cutting.

wycinają połacie lasów.

They're disappearing in the heart of their range in Africa

Giną we własnym środowisku, w sercu Afryki,

because the big multinational logging companies have come in and made roads --

ponieważ potężne międzynarodowe firmy rynku drzewnego zbudowały drogi,

as they want to do in Ecuador

które chcą także budować w Ekwadorze

and other parts where the forests remain untouched --

i w innych miejscach, gdzie las jest wciąż nietknięty,

to take out oil or timber.

aby eksploatować ropę i drewno.

And this has led in Congo basin, and other parts of the world,

A w Dorzeczu Konga i innych rejonach świata, doprowadza to

to what is known as the bush-meat trade.

do tzw. "handlu dziczyzną z buszu".

This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,

A znaczy to, że choć przez setki, może nawet tysiące lat,

people have lived in those forests, or whatever habitat it is,

ludzie potrafili koegzystować ze środowiskiem naturalnym,

in harmony with their world, just killing the animals they need

w harmonii ze światem, zabijając tylko tyle zwierzyny, ile potrzebowali,

for themselves and their families --

aby wyżywić siebie i swoja rodzinę,

now, suddenly, because of the roads,

nagle w skutek wybudowania dróg

the hunters can go in from the towns.

pojawiają się myśliwi z miasta.

They shoot everything, every single thing that moves

Strzelają do wszystkiego, co się rusza

that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.

i jest większe od szczura, a mięso wędzą lub suszą na słońcu.

And now they've got transport; they take it on the logging trucks

Mają też transport, ładują to na ciężarówki do przewozu drewna,

or the mining trucks into the towns where they sell it.

lub do przewozy ropy, i zawożą wszystko do miasta, aby sprzedać.

And people will pay more for bush-meat, as it's called,

A ludzie chętnie zapłacą więcej za tzw. dziczyznę z buszu,

than for domestic meat -- it's culturally preferred.

niż mięso ze zwierząt hodowlanych, w ich kulturze to rarytas.

And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest

Biorą więcej, niż las wytwarza, a bazy zajmujące się wycinką drzew

are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin

także chcą mięsa, więc myśliwi Pigmeje z Dorzecza Kongo,

who've lived there with their wonderful way of living

którzy żyli w cudownej harmonii z naturą

for so many hundreds of years are now corrupted.

przez setki lat, stają się teraz skorumpowani.

They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.

Dostają broń i zabijają zwierzynę, za którą dostają pieniądze.

Their culture is being destroyed,

Ich kultura wymiera

along with the animals upon whom they depend.

razem ze zwierzyną, której potrzebują do przetrwania.

So, when the logging camp moves, there's nothing left.

Więc kiedy baza opuszcza dany teren, nie zostawia nic za sobą.

We talked already about the loss of human cultural diversity,

Mówiono tu o utracie różnorodności kulturowej.

and I've seen it happening with my own eyes.

Ja widziałam ten proces na własne oczy.

And the grim picture in Africa -- I love Africa,

I oto ponury obraz Afryki. Kocham Afrykę,

and what do we see in Africa?

i co widzimy tam obecnie?

We see deforestation;

Widzimy wylesianie,

we see the desert spreading; we see massive hunger;

poszerzanie się pustyni, ogromny głód,

we see disease and we see population growth in areas

widzimy rozwój chorób i wzrost populacji w rejonach,

where there are more people living on a certain piece of land

gdzie zagęszczenie ludności jest zbyt duże,

than the land can possibly support,

by utrzymać się z uprawy,

and they're too poor to buy food from elsewhere.

a ludzie są zbyt biedni, by kupować jedzenie.

Were the people that we heard about yesterday,

Mieszkańcy Wysp Wielkanocnej, o których słyszeliśmy wczoraj,

on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?

którzy wycieli wszystkie drzewa - czy byli głupcami?

Didn't they know what was happening?

Czy nie zdawali sobie sprawy, co robią?

Of course, but if you've seen the crippling poverty

Oczywiście, ale w obliczu ogromnej biedy

in some of these parts of the world

w pewnych częściach naszego świata

it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."

traci sens twierdzenie "oszczędźmy to drzewo dla potomków".

"How am I going to feed my family today?

Czym mam nakarmić dziś rodzinę?

Maybe I can get just a few dollars from this last tree

Może za ostatnie drzewo dostanę kilka dolarów,

which will keep us going a little bit longer,

co pozwoli nam przeżyć kolejny dzień,

and then we'll pray that something will happen

a później będziemy się modlić o cud,

to save us from the inevitable end."

który ocali nas od nieuchronnej zagłady".

So, this is a pretty grim picture.

To całkiem ponury obraz rzeczywistości.

The one thing we have, which makes us so different

Jedyną cechą, którą różnimy się

from chimpanzees or other living creatures,

od szympansów i innych żyjących istot

is this sophisticated spoken language --

jest nasz wyrafinowany język mówiony,

a language with which we can tell children

który pozwala opowiedzieć dzieciom

about things that aren't here.

o rzeczach, których już nie ma.

We can talk about the distant past, plan for the distant future,

Możemy opowiadać o odległej przeszłości, planować przyszłość,

discuss ideas with each other,

dyskutować o pomysłach,

so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.

które mogą być ulepszane dzięki zbiorowej mądrości.

We can do it by talking to each other;

Możemy to osiągnąć poprzez rozmowę,

we can do it through video; we can do it through the written word.

nagrania wideo, słowo pisane.

And we are abusing this great power we have to be wise stewards,

Jednak nadużywamy wspaniałego daru mowy, nie jesteśmy rozsądni

and we're destroying the world.

i niszczymy świat.

In the developed world, in a way, it's worse,

Można powiedzieć, że w świecie rozwiniętym jest jeszcze gorzej,

because we have so much access to knowledge

ponieważ mamy taki łatwy dostęp do wiedzy

of the stupidity of what we're doing.

o głupocie naszych poczynań.

Do you know, we're bringing little babies

Czy wiecie, że rodzimy dzieci

into a world where, in many places, the water is poisoning them?

w świecie, gdzie w wielu miejscach woda jest dla nich trująca.

And the air is harming them, and the food that's grown

Szkodzi im zanieczyszczone powietrze, żywność wychodowana

from the contaminated land is poisoning them.

na skażonej glebie zatruwa ich ciała.

And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.

I nie mówię tylko o krajach rozwijających się, tak jest wszędzie.

Do you know we all have about 50 chemicals

Wiecie, że w naszych ciałach

in our bodies we didn't have about 50 years ago?

jest 50 związków chemicznych, których nie było 50 lat temu?

And so many of these diseases, like asthma

I tak wiele chorób, jak astma

and certain kinds of cancers, are on the increase

czy pewne rodzaje raka, staje się powszechne

around places where our filthy toxic waste is dumped.

w okolicy miejsc, gdzie składuje się toksyczne odpady.

We're harming ourselves around the world,

Na całym świecie sami sobie robimy krzywdę,

as well as harming the animals, as well as harming nature herself --

raniąc przy okazji zwierzęta oraz otaczającą nas przyrodę.

Mother Nature, that brought us into being;

Matkę Naturę, która nas stworzyła.

Mother Nature, where I believe we need to spend time,

Matka Natura, która jest nam potrzebna do wypoczynku

where there's trees and flowers and birds

wśród drzew, kwiatów i ptaków,

for our good psychological development.

dla naszego dobrego samopoczucia.

And yet, there are hundreds and hundreds of children

Setki dzieci w krajach rozwiniętych

in the developed world who never see nature,

nie spotykają się nigdy z naturą,

because they're growing up in concrete

ponieważ dorastają w betonowych blokach,

and all they know is virtual reality,

znają tylko wirtualną rzeczywistość,

with no opportunity to go and lie in the sun,

nie mają możliwości wygrzania się na słońcu,

or in the forest, with the dappled sun-specks

albo spacerowania w lesie między promieniami

coming down from the canopy above.

padającymi na nie z góry przez liście.

As I was traveling around the world, you know,

Kiedy podróżowałam po świecie,

I had to leave the forest -- that's where I love to be.

musiałam opuścić las, miejsce które kocham.

I had to leave these fascinating chimpanzees

Musiałam zostawić te fascynujące szympansy

for my students and field staff to continue studying

i pozwolić studentom i współpracownikom kontynuować badania,

because, finding they dwindled from about two million

ponieważ kiedy odkryłam, że ich populacja zmniejszyła się

100 years ago to about 150,000 now,

z ok. 2 mln sto lat temu do około 150 tys. teraz,

I knew I had to leave the forest to do what I could

zrozumiałam że muszę opuścić las i zrobić wszystko,

to raise awareness around the world.

by uświadomić to ludziom na całym świecie.

And the more I talked about the chimpanzees' plight,

I im częściej mówię o sytuacji szympansów,

the more I realized the fact that everything's interconnected,

tym bardziej staję się przekonana, że wszystko jakoś się łączy

and the problems of the developing world

i problemy krajów rozwijających się

so often stem from the greed of the developed world,

tak często płyną z zachłanności świata rozwiniętego.

and everything was joining together, and making -- not sense,

Wszystko mi się poukładało, nie w sens,

hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.

bo w sensie leży nadzieja, ale w nonsens.

How can we do it?

Jak możemy tak postępować?

Somebody said that yesterday.

Ktoś powiedział to wczoraj.

And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.

Na całym świecie spotykam młodych ludzi, którzy stracili nadzieję.

They were feeling despair,

Są zrozpaczeni.

they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;

Powtarzają: "Nie ważne, co robimy,

eat, drink and be merry, for tomorrow we die.

jedzmy, pijmy, żyjmy chwilą, bo jutro i tak umrzemy.

Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."

Nie ma nadziei - to nam przekazują media".

And then I met some who were angry,

Spotkałam także ludzi pełnych gniewu,

and anger that can turn to violence,

a gniew może zmienić się w przemoc,

and we're all familiar with that.

o czym doskonale wiemy.

And I have three little grandchildren,

Mam trójkę małych wnuków

and when some of these students would say to me

i kiedy ci studenci uniwersyteccy,

at high school or university, they'd say, "We're angry,"

czy licealiści mówili "Jesteśmy źli",

or "We're filled with despair, because we feel

albo "Jesteśmy przepełnieni rozpaczą, ponieważ czujemy,

you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."

że zaprzepaściliście naszą przyszłość i nic nie możemy z tym zrobić",

And I looked in the eyes of my little grandchildren,

spoglądałam w oczy wnucząt

and think how much we've harmed this planet since I was their age.

i myślałam, jak bardzo skrzywdziliśmy tę planetę, od kiedy byłam w ich wieku.

I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,

Czuję głęboki wstyd i dlatego w Tanzani w 1991 roku

I started a program that's called Roots and Shoots.

założyłam program Korzenie i Pędy (Roots and Shoots).

There's little brochures all around outside,

Na zewnątrz są dostępne broszury

and if any of you have anything to do with children and care about their future,

i jeśli ktoś ma do czynienia z dziećmi zależy mu na ich przyszłości,

I beg that you pick up that brochure.

proszę, aby zapoznał się z tą broszurką.

And Roots and Shoots is a program for hope.

Korzenie i Pędy to program dążenia ku nadziei.

Roots make a firm foundation.

Korzenie tworzą mocny fundament.

Shoots seem tiny,

Młode pędy wydają się wątłe,

but to reach the sun they can break through brick walls.

ale by dosięgnąć słońca, potrafią przebić mur.

See the brick walls as all the problems

Tym murem są wszystkie probelmy,

that we've inflicted on this planet.

które wyrządziliśmy naszej planecie.

Then, you see, it is a message of hope.

Jak widzicie, to przesłanie o nadziei.

Hundreds and thousands of young people around the world

Setki tysięcy młodych ludzi na całym świecie

can break through, and can make this a better world.

mogą przebić się przez te problemy i stworzyć lepszy świat.

And the most important message of Roots and Shoots

A najważniejszym przesłaniem programu Korzenie i Pędy

is that every single individual makes a difference.

jest to, że każda jednostka może dokonać zmian.

Every individual has a role to play.

Każdy z nas ma rolę do odegrania.

Every one of us impacts the world around us everyday,

Każdy wpływa codziennie na otaczający nas świat,

and you scientists know that you can't actually --

a wy, naukowcy, wiecie że nie można nie...

even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen

Nawet jeśli cały dzień spędzisz w łóżku, przecież wdychasz tlen

and giving out CO2, and probably going to the loo,

i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.

and things like that --

i wydychasz dwutlenek węgla, korzystasz z łazienki i tak dalej.

you're making a difference in the world.

Wpływasz na świat.

So, the Roots and Shoots program

Program Korzenie i Pędy

involves youth in three kinds of projects.

angażuje młodzież w trzy rodzaje projektów.

And these are projects to make the world around them a better place.

Są to zadania, które mają za zadanie odmienić na lepsze ich świat.

One project to show care and concern for your own human community.

Pierwszy projekt uczy, jak troszczyć się o społeczność ludzką.

One for animals, including domestic animals -- and I have to say,

Inny, jak zadbać o zwierzęta, wliczając w to zwierzęta domowe, a przyznam,

I learned everything I know about animal behavior

że nauczyłam się wszystkiego o zachowaniu zwierząt

even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,

przed dotarciem do Gombe i szympansów, od mojego psa, Rustiego,

who was my childhood companion.

który towarzyszył mi w dzieciństwie.

And the third kind of project: something for the local environment.

Trzeci typ projektu to dbanie o środowisko lokalne.

So what the kids do depends first of all, how old are they --

To, czym dziecko się zajmuje, zależy przede wszystkim od wieku.

and we go now from pre-school right through university.

Działamy z dziećmi od wieku przedszkolnego, aż po studentów.

It's going to depend whether they're inner-city or rural.

Zależy to także od tego, czy to dzieci miejskie, czy wiejskie.

It's going to depend if they're wealthy or impoverished.

Zależy to także od zamożności ich rodzin,

It's going to depend which part, say, of America they're in.

a także od tego, w jakiej części kraju mieszkają.

We're in every state now, and the problems in Florida

Działamy już we wszystkich stanach USA, a problemy na Florydzie

are different from the problems in New York.

są inne, niż problemy w Nowym Jorku.

It's going to depend on which country they're in --

Zależy to także od kraju.

and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --

Obecnie jesteśmy w ponad 60 krajach, gdzie działa 5000 grup

and there are groups all over the place that I keep hearing about

i ciągle słyszę o tym, że wszędzie pojawiają się nowe grupy,

that I've never even heard of, because the kids are taking the program

o których nie słyszałam, bo dzieci angażują się w ten program

and spreading it themselves.

i same zabierają go dalej.

Why?

Dlaczego?

Because they're buying into it,

Ponieważ podoba im się ten pomysł

and they're the ones who get to decide what they're going to do.

i to one same decydują, czym się zająć.

It isn't something that their parents tell them,

To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.

or their teachers tell them.

To nie jest coś, co każą rodzice czy nauczyciele.

That's effective, but if they decide themselves,

Rozkazy bywają skuteczne, ale jeśli dzieci decydują same...

"We want to clean this river

"Chcemy oczyścić tę rzekę

and put the fish back that used to be there.

i zarybić ją, by była jak kiedyś.

We want to clear away the toxic soil

Chcemy pozbyć się skażonej ziemi

from this area and have an organic garden.

i stworzyć tu ogród z organiczną uprawą.

We want to go and spend time with the old people

Chcemy spędzać czas ze starszymi osobami,

and hear their stories and record their oral histories.

słuchać i nagrywać ich opowieści.

We want to go and work in a dog shelter.

Chcemy pracować w schronisku dla psów.

We want to learn about animals. We want ... "

Chcemy uczyć się o zwierzętach. Chcemy..."

You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.

To nie ma końca i to napawa mnie nadzieją na przyszłość.

As I travel around the world 300 days a year,

Przez 300 dni w roku podróżuję po świecie

everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.

i wszędzie napotykam grupy Korzeni i Pędów, dzieci w różnym wieku.

Everywhere there are children with shining eyes saying,

Wszędzie dzieci mówią mi z dumą:

"Look at the difference we've made."

"Spójrz, ile zmieniliśmy!"

And now comes the technology into it,

A z pomocą przychodzi nam technologia,

because with this new way of communicating electronically

ponieważ dzięki nowym rodzajom komunikacji drogą elektroniczną,

these kids can communicate with each other around the world.

te dzieciaki mogą rozmawiać ze sobą na całym świecie.

And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas

Jeśli jesteście zainteresowani pomocą - mamy tyle pomysłów,

but we need help -- we need help to create the right kind of system

ale potrzebujemy pomocy w stworzeniu odpowiedniego systemu,

that will help these young people to communicate their excitement.

który pomoże tym młodym osobom przekazywać swoje zaangażowanie.

But also -- and this is so important -- to communicate their despair,

Ale także, co ważne, pozwoli im mówić o bezradności,

to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"

mówić "Spróbowaliśmy tego, nie udało się, co teraz zrobić?"

And then, lo and behold, there's another group answering these kids

I oto inna grupa odpowie tym dzieciom,

who may be in America, or maybe this is a group in Israel,

grupa z Ameryki, może w Izraelu.

saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."

Powie: "Tak, zrobiliście to trochę źle. Oto, jak należy to zrobić".

The philosophy is very simple.

Nasza filozofia jest bardzo prosta.

We do not believe in violence.

Nie wierzymy w przemoc.

No violence, no bombs, no guns.

Żadnej przemocy, bomb czy broni.

That's not the way to solve problems.

To nie jest droga do rozwiązywania problemów

Violence leads to violence, at least in my view.

Przemoc prowadzi do przemocy, przynajmniej ja tak uważam.

So how do we solve?

Więc jak rozwiązujemy problemy?

The tools for solving the problems are knowledge and understanding.

Narzędziami do rozwiązywania problemów są wiedza i zrozumienie.

Know the facts, but see how they fit in the big picture.

Poznać fakty i zobaczyć, jak pasują do całości.

Hard work and persistence --don't give up --

Ciężka praca i wytrwałość - niepoddawanie się,

and love and compassion leading to respect for all life.

oraz miłość i współczucie, które uczą szacunku do życia.

How many more minutes? Two, one?

Ile pozostało mi minut? Dwie, jedna?

Chris Anderson: One -- one to two.

Chris Anderson: Jedna, od jednej do dwóch.

Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.

Jane Goodall: Dwie, biorę dwie minuty.

(Laughter)

(Śmiech)

Are you going to come and drag me off?

Ściągniesz mnie ze sceny?

(Laughter)

(Śmiech)

Anyway -- so basically, Roots and Shoots

A więc, zasadniczo projekt Korzenie i Pędy

is beginning to change young people's lives.

zmienia życie młodych ludzi.

It's what I'm devoting most of my energy to.

Inwestuję w niego większość swej energii.

And I believe that a group like this can have a very major impact,

I wierzę, że grupa taka jak ta może odegrać tu poważną rolę,

not just because you can share technology with us,

nie dlatego, że możecie podzielić się technologią,

but because so many of you have children.

ale dlatego, że tak wielu z was ma dzieci.

And if you take this program out, and give it to your children,

I jeśli przekażecie ten program swoim dzieciom,

they have such a good opportunity to go out and do good,

będą miały wspaniałą możliwość zrobienia czegoś dobrego,

because they've got parents like you.

ponieważ mają tak wspaniałych rodziców.

And it's been so clear how much you all care

I dobrze wiem, że bardzo wam zależy na tym,

about trying to make this world a better place.

aby ten świat zmienił się na lepsze.

It's very encouraging.

To bardzo optymistyczne.

But the kids do ask me --

Ale dzieci często mnie pytają...

and this won't take more than two minutes, I promise --

I to nie zajmie więcej niż 2minuty, obiecuję.

the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?

Pytają: "Dr. Jane, czy naprawdę myśli pani optymistycznie o przyszłości?

You travel, you see all these horrible things happening."

Podróżuje pani i widzi tyle strasznych rzeczy".

Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.

Po pierwsze, mózg ludzki, nie muszę wam o tym mówić,

Now that we know what the problems are around the world,

teraz kiedy już wiemy, jakie na świecie są problemy,

human brains like yours are rising to solve those problems.

ludzkie mózgi, takie jak wasze, już szukają ich rozwiązania.

And we've talked a lot about that.

I dużo o tym rozmawialiśmy.

Secondly, the resilience of nature.

Po drugie, przyroda potrafi się uzdrowić.

We can destroy a river,

Możemy zniszczyć rzekę,

and we can bring it back to life.

ale też przywrócić ją do życia.

We can see a whole area desolated,

Ogromny, całkowicie jałowy teren

and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.

z naszą pomocą i odrobiną czasu może stać się oazą życia.

And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,

I po trzecie, o czym mówił ostatni wykładowca, lub ktoś wcześniej,

talked about the indomitable human spirit.

mówił o nieugiętej ludzkiej duszy.

We are surrounded by the most amazing people

Otaczają nas niezwykli ludzie,

who do things that seem to be absolutely impossible.

którzy potrafią to, co wydaje się niemożliwe.

Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone

Nelson Mandela - dotykam małego kawałka piaskowca

from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,

z więzienia Robben Island, gdzie pracował ciężko przez 27 lat

and came out with so little bitterness, he could lead his people

i opuścił to miejsce nie będąc zgorzkniałym człowiekiem, potrafił uwolnić swój lud

from the horror of apartheid without a bloodbath.

z horroru apartheidu bez rozlewu krwi.

Even after the 11th of September -- and I was in New York

I nawet po 11 września - byłam wtedy w Nowym Jorku

and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,

i czułam ten strach, ale pomimo tego, było tam tak dużo ludzkiej odwagi,

so much love and so much compassion.

tak wiele miłości i współczucia.

And then as I went around the country after that and felt the fear --

I kiedy potem podróżowałam po kraju, czułam ten strach,

the fear that was leading to people feeling

strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,

they couldn't worry about the environment any more,

strach, który powodował, że ludzie nie potrafili już martwić się o środowisko,

in case they seemed not to be patriotic --

ze strachu, że posądzono by ich o brak patriotyzmu.

and I was trying to encourage them,

Starałam się ich podbudować na duchu,

somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,

a ktoś przytoczył wypowiedź Mahatmy Gandhiego"

"If you look back through human history,

"Jeśli przyjrzysz się ludzkiej historii,

you see that every evil regime has been overcome by good."

zrozumiesz, że każdy zły reżim został pokonany przez dobro".

And just after that a woman brought me this little bell,

I zaraz po tym kobieta przyniosła mi mały dzwoneczek

and I want to end on this note.

i chcę zakończyć tym stwierdzeniem.

She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.

Powiedziała "Jeśli będziesz mówić o nadziei i pokoju, zadzwoń.

This bell is made from metal from a defused landmine,

Ten dzwoneczek został wytopiony z rozbrojonej miny,

from the killing fields of Pol Pot --

z pól śmierci Pol Pota,

one of the most evil regimes in human history --

z jednego z najbardziej okrutnych reżimów w historii ludzkości,

where people are now beginning to put their lives back together

gdzie ludzie zaczynają na nowo budować sobie życie,

after the regime has crumbled.

po tym, jak reżim upadł.

So, yes, there is hope, and where is the hope?

Więc tak, istnieje nadzieja, a gdzie ona jest?

Is it out there with the politicians?

Wśród polityków?

It's in our hands.

Jest w naszych rękach.

It's in your hands and my hands

Nadzieja jest w twoich i moich rękach

and those of our children.

i w rękach naszych dzieci.

It's really up to us.

To naprawdę zależy tylko od nas.

We're the ones who can make a difference.

My jesteśmy tymi, którzy mogą coś zmienić.

If we lead lives where we consciously leave

Jeśli w życiu świadomie ograniczamy

the lightest possible ecological footprints,

zostawiany przez nas "ślad ekologiczny",

if we buy the things that are ethical for us to buy

jeśli kupujemy towary pochodzące z etycznego biznesu

and don't buy the things that are not,

i nie kupujemy tych, które takie nie są,

we can change the world overnight.

możemy zmienić świat na lepsze, z dnia na dzień.

Thank you.

Dziękuję