What separates us from chimpanzees? | Jane Goodall

Translator: Lasha Svanishvili Reviewer: Irakli svanishvili

Good morning everyone. First of all, it's been fantastic

დილა მშვიდობისა, პირველ როგში ფანტასტიკურია

being here over these past few days.

ბოლო ორი დღე იყო აქ,

And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up

მეორე რიგში დიდი პატივია წარსდე

this extraordinary gathering of people,

ამ არაჩვეულებრივი ხალხის წინაშე

these amazing talks that we've had.

ამ შესანიშნავი საუბრებით.

I feel that I've fitted in, in many ways,

მე ვგრძნობ, რომ მე მრავალმხრივ გამოვიყენებ,

to some of the things that I've heard.

ზოგიერთ რამეს , რომელიც აქ გავიგე.

I came directly here

ვიწყებ-- აქ პირდაპირ მოვდივარ

from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,

ღრმა ძალიან, ღრმა ეკვადორის ჯუნგლებიდან,

where I was out -- you could only get there by a plane --

სადაც ვიყავი--იქ თქვენ შეგიძლიათ მოხვდეთ მხოლოდ თვითმფრინავით--

with indigenous people with paint on their faces

სადაც შეხვდებით ადგილობრივ სახემოხატულ ადამიანებს,

and parrot feathers on their headdresses,

რომელთაც თუთიყუშის ბუმბულები უკეთიათ თავზე.

where these people are fighting to try and keep the oil companies,

იქ ადამიანები იბრძვიან, რათა თავი დაიცვან ნავთობკომპანიებისგან

and keep the roads, out of their forests.

და იმ მაგისტრალებისგან რომლის გაყვანაც უნდათ ტყეში.

They're fighting to develop their own way of living within the forest

ისინი ცდილობენ ცხოვრება განავითარონ ტყეში

in a world that's clean, a world that isn't contaminated,

იმ სამყაროში სადაც სისუფთავეა , სადაც ადგილები ჯერ კიდევ შეურყვნელია,

a world that isn't polluted.

სამყარო, რომელიც არ არის დაბინძურებული.

And what was so amazing to me, and what fits right in

და ჩემთვის გასაკვირი და გასაოცარი ის არის.

with what we're all talking about here at TED,

რომ ჩვენ აქ ვსაუბრობთ ამის შესახებ ტედში,

is that there, right in the middle of this rainforest,

სწორედ იქ ტროპიკული ტყეების შუაგულში,

was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --

იქ იყო რამდენიმე მზის პანელი- პირველი ეკვადორის ამ ნაწილში--

and that was mainly to bring water up by pump

წყალი მოჰქონდათ წყლის სატუმბიდან

so that the women wouldn't have to go down.

რის გამოც ქალებს აღარ უხდებოდათ შორს წასვლა.

The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,

წყალი სუფთა იყო, მაგრამ ბატარების სიმცირის გამო,

they were able to store a lot of electricity.

დიდი ოდენობის ელექტროენერგიის დაზოგვა უხდებიდათ.

So every house -- and there were, I think, eight houses

ასე რომ ყველა სახლს-- იქ დაახლოებით რვა სახლი იყო და

in this little community -- could have light

ამ პატრა საზოგადოებას--შეეძლო ქონოდა სინათლე

for, I think it was about half an hour each evening.

ყოველ საღამოს დაახლოებით საათნახევრის განმავლობაში.

And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.

იქ ყავთ მმართველი ყველა სამეფო რეგალიით, რომელსაც აქვთ საკუთარი ლეპტოპი.

(Laughter)

(სიცილი)

And this man, he has been outside, but he's gone back,

ეს კაცი იყო საზღვარგარეთ , მაგრამ უკან დაბრუნდა,

and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into

იგი ამბობს: "იცი ჩვენ სწრაფად გადავედით

a whole new era, and we didn't even know about the white man

ახალ ეპოქაში , ჩვენ არაფერი ვიცოდით თეთრკანიანებზე

50 years ago, and now here we are with laptop computers,

50 წლის წინ და ეხლა ჩვენ აქ ვართ ლეპტოპით ხელში,

and there are some things we want to learn from the modern world.

და სხვადასხვა საშუალებებით რომელთა ათვისებაც გვინდა თანამედროვე მსოფლიოსგან.

We want to know about health care.

ჩვენ გვინდა ბევრი რამ ვიცოდეთ ჯანდაცვაზე.

We want to know about what other people do -- we're interested in it.

გვინდა ვიცოდეთ რას საქმიანობენ სხვები---ჩვენ ყველაფერი გვაინტერესებს.

And we want to learn other languages.

გვინდა ვიცოდეთ სხვადასხვა ენები.

We want to know English and French and perhaps Chinese,

ვიცოდეთ ბრიტანული, ფრანგული და ჩინურიც კი,

and we're good at languages."

კარგად გამოგვდის ენების სწავლა."

So there he is with his little laptop computer,

ის იქ არის თავისი კომპიუტერით,

but fighting against the might of the pressures --

მაგრამ იბრძვის გაუძლოს ზეწოლებს,---

because of the debt, the foreign debt of Ecuador --

ვალების გამო, ეკვადორის უცხოური ვალების გამო,

fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course

უძლებს მსოფლიო ბანკის, IMF-ის და რა თქმა უნდა

the people who want to exploit the forests and take out the oil.

იმ ადამიანების ზეწოლას, რომლებთაც ტყეების ექსპულატაცია სურთ ნავთობის მოსაპოვებლად.

And so, coming directly from there to here.

სწორედ , რომ იქიდან მოვდივარ პირდაპირ აქ.

But, of course, my real field of expertise

მაგრამ, რა თქმა უნდა ჩემი ექსპერიმენტი

lies in an even different kind of civilization --

ვრცელდება სხვა სახის ცივილიზაციაზე--

I can't really call it a civilization.

მე მათ რეალურად ცივილიზაციას ვერ ვუწოდებ.

A different way of life, a different being.

სხვა ცხოვრების წესი, სხვა არსებები.

We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis

ჩვენ ვისაუბრეთ ადრე ვაიდ დევისთან

about the different cultures of the humans around the world --

მსოფლიოში განსხვავებული ადამიანიური კულტურების შესახებ--

but the world is not composed only of human beings;

მაგრამ სამყარო არ შედგება მხოლოდ ადამიანებისგან,

there are also other animal beings.

აქ არიან სხვა არსებებიც.

And I propose to bring into this TED conference,

სწორედ ეს მინდა გადმოგცეთ ტედის კონფერენციაზე,

as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.

მე ყოველთვის ვაკეთებ ამას მსოფლიოს მაშტაბით, ხმა ცხოველების სამეფოში.

Too often we just see a few slides, or a bit of film,

ძალიან ხშირად ჩვენ ვხედავთ სლაიდებს ან კინოებს,

but these beings have voices that mean something.

მაგრამ ეს ქმნილებები გამოსცემენ ხმებს, რომლებიც რაღაცას ნიშნავს.

And so, I want to give you a greeting,

და მე მინდა გადმოგცეთ მისალმება

as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --

ტანზანიის ტყის შიმპანზისა-

Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!

ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ

(Applause)

(აპლოდისმენტები)

I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.

მე შიმპანზეებს ვსწავლობ 1960 წლიდან.

During that time, there have been modern technologies

ამ პერიოდში განვითარდა თანამედროვე ტექნოლოგიები

that have really transformed the way

რომელმაც რეალურად შეცვალა გზა

that field biologists do their work.

და ბიოლოგებს დიდ დახმარებას უწევს.

For example, for the first time, a few years ago,

მაგალითად პირველად რამდენიმე წლის წინ შევძელით

by simply collecting little fecal samples

ძალიან მარტივად შეგროვებული ფეკალიიის ნიმუშებისთვის

we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --

გაგვეკეთებინა დნმ-ის ანალიზი

so for the first time, we actually know which male chimps

და პირველ ეტაპზე ამით გაგვეგო, რომელი მამრი შიმპანზე

are the fathers of each individual infant.

არის ინდივიდუალურად ახალშობილის მამა.

Because the chimps have a very promiscuous mating society.

ვინაიდან შიმპანზეებს აქვთ ძალიან განსხვავებული "საზოგადოება".

So this opens up a whole new avenue of research.

ეს კვლევებს უხსნის ახალ პერსპექტრივებს და შესაძლებლობებს.

And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --

ჩვენ ასევე ვიყენებთ GSI-ის -იგი არის გეოგრაფიული , ნუ მოკლედ GSI--

to determine the range of the chimps.

რათა განვსაზღვროთ შიმპანზეების გავრცელების არეალი.

And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --

ასევე ვიყენებთ-მიუხედავათ იმისა, რომ კარგად ვერ გავერკვიე--

but we're using satellite imagery

სატელიტურ სურათებს

to look at the deforestation in the area.

რათა ვნახოთ გაუტყეურების არეალი.

And of course, there's developments in infrared,

ასევე არის მიღწევები ინფრარედში,

so you can watch animals at night,

ასე რომ შეგვიძლია ვნახით ცხოველები ღამითაც,

and equipment for recording by video,

და ვიდეოსჩამწერი მოწყობილებები,

and tape recording is getting lighter and better.

ჩაწერა ხდება უფრო ხარისხიანი და მეტყველი.

So in many, many ways, we can do things today

ანუ დღეს მრავალმხრივ შეგვიძლია საქმის

that we couldn't do when I began in 1960.

გაკეთება, რომელიც ჩვენ არ შეგვეძლო 1960 წელს.

Especially when chimpanzees, and other animals

განსაკუთრებით მაშინ როცა შიმპანზეებს და სხვა ცხოველებს

with large brains, are studied in captivity,

განვითარებული ტვინიებით, ტყვეობაში შეისწავლიან.

modern technology is helping us to search

თანამედროვე ტექნოლოგიები გვეხმარება გამოვიკვლიოთ

for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.

ზოგიერთი ამ ცხოველის განვითარების უმაღლესი დონე.

So that we know today, they're capable of performances

დღესდღეობით ვიცით, რომ მათ შეუძლიათ შეითვისონ ჩვევები

that would have been thought absolutely impossible

რომლის შესწავლას აბსოლიტურად შეუძლებელი იყო

by science when I began.

როცა მე ჩავები მეცნიერებაში.

I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled

ვფიქრობ შიმპანზეს რომელიც ტყვეობაშია, აქვს ბევრი

in intellectual performance is one called Ai in Japan --

ინტელექტუალური ქცევების უნარი მისი სახელია იანი-იაპონურად

her name means love --

რაც სიყვარულს ნიშნავს

and she has a wonderfully sensitive partner working with her.

მასთან ერთად მუშაობა ძალიან სასიამოვნოა.

She loves her computer --

მას უყვარს თავის კომპიუტერი--

she'll leave her big group, and her running water,

ის მიატოვებს ხოლმე თავის დიდ ჯგუფს, მოჩუხჩუხე წყაროს,

and her trees and everything.

მის ხეებს და ყველაფერს.

And she'll come in to sit at this computer --

ის მოვა და ჯდება თავის კომპიუტერთან.

it's like a video game for a kid; she's hooked.

მას უყვარს საბავშო ვიდეო თამაშები.

She's 28, by the way, and she does things with her computer screen

მიუხედავათ იმისა რომ ის 28 წლისაა ის საქმიანობს კომპიუტერთან

and a touch pad that she can do faster than most humans.

და კლავიატურას უფრო სწრაფად ხმარობს ვიდრე ზოგიერთი ადამიანი.

She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,

ის ასრულებს კომპლექსურ დავალებებს ისე, რომ მე ვერ მივყვები მას,

but the amazing thing about this female is

მაგრამ გასაოცარი ამ მდედრზე ისაა, რომ

she doesn't like making mistakes.

არ უყვარს შეცდომების დაშვება.

If she has a bad run, and her score isn't good,

თუ მას აქვს ცუდი გარბენი და ქულები არც ისე მაღალია,

she'll come and reach up and tap on the glass --

ის მოვა და დააბრახუნებს მინაზე

because she can't see the experimenter --

ვინაიდან ის ვერ ამჩნევს ექსპერიმენტს

which is asking to have another go.

ის თხოულობს მეორეჯერ ცდას

And her concentration -- she's already concentrated hard

და როდესაც კონცენტრაციას მოახდენს

for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,

20 წუთის მერე უნდა, რომ კვლავ გაიმეოროს იგივე,

just for the satisfaction of having done it better.

დაკმაყოფილების მიზნით, რომ მან ეს უკეთ შეასრულა.

And the food is not important -- she does get a tiny reward,

საჭმელიც არ არის მნიშვნელოვანი იგი იღებს ძალიან პატარა ჯილდოს,

like one raisin for a correct response --

საპასუხოდ უყვარს ქიშმიში--

but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.

მაგრამ თუ ეტყვი წინასწარ ის გააკეთებს ამას არაფრის სანაცვლოთ.

So here we are, a chimpanzee using a computer.

ასე რომ ხომ ხედავთ სად ვართ, შიმპანზე იყენებს კომპიუტერს.

Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.

შიმპანზეები, გორილები, ორანგუტანგები ასევე სწავლობენ ადამიანური ენის ნიშნებს.

But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --

აღსანიშნავი ის არის, რომ როდესაც მე პირველად ჩავედი გომბიაში 1960 წელს--

I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --

ძალიან კარგად მახსოვს თითქოს გუშინ ყოფილიყოს-----

the first time, when I was going through the vegetation,

როცა პირველად წავედი მცენარეების დასათვარიელებლად,

the chimpanzees were still running away from me, for the most part,

შიმპანზეები ჩემგან გარბოდნენ,

although some were a little bit acclimatized --

თუმცა ზოგიერთი ნელ-ნელა მეჩვეოდა--

and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,

და მე დავინახე შავი გამოსახულება, რომელიც შემოხვეოდა ტერმიტების ბორცვს,

and I peered with my binoculars.

მე დავაკვირდი მას ჩემი ჭოგრიტით.

It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --

საბედნიეროდ ის იყო მამრი-- რომელსაც მე დევიდ გრებერდი დავარქვი--

and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;

თუმცა იმ დროს მეცნიერები მეუბნებოდნენ, რომ ცხოველებისთვის სახელის დარქმევა არ შეიძლებოდა

they should all have numbers; that was more scientific.

მათ უნდა ჰქონოდათ ნომრები ის უფრო მეცნიერული იყო.

Anyway, David Greybeard -- and I saw that

ასე თუ ისე, დევიდ გრებერდი --დავინახე რომ

he was picking little pieces of grass and using them

აგროვებდა პატარა ბალახებს და იყენებდა მას

to fish termites from their underground nest.

ტერმიტების მიწისქვეშა ბუდიდან ამოსაყვანად.

And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig

და არა მარტო ამას-ის ხანდახან წყვეტდა ხის ტოტებს

and strip the leaves --

და აშორებდა ფოთლებს.

modifying an object to make it suitable for a specific purpose --

სახეს უცვლიდა საგანს ისე, რომ მოსახერხებელი ყოფილიყო გარკვეული მიზნისათვის--

the beginning of tool-making.

ეს არის იარაღების კეთების საწყისი ეტაპი.

The reason this was so exciting and such a breakthrough

ეს აღმოჩენა ძალიან ამაღელვებელი და განსაცვიფრებელი იყო

is at that time, it was thought that humans,

ვინაიდან იმ დროს ფიქრობდნენ რომ ადამიანს,

and only humans, used and made tools.

მხოლოდ ადამიანს შეეძლო იარაღის დამზადება და მისი გამოყენება.

When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.

როდესაც სკოლაში დავდიოდი ჩვენ გვიხსნიდნენ ადამიანს, როგორც იარაღის შემქმნელს.

So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,

როდესაც ეს ამბავი ჩემმა მენტორმა ლუის ლეკიმ გაიგო,

he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'

მან თქვა: ''ჩვენ ახალიდან უნდა განსვსაზღვროთ ადამიანი და იარაღი

or accept chimpanzees as humans."

ან შინპანზე უნდა მივიღოთ ადამიანად."

(Laughter)

(სიცილი)

We now know that at Gombe alone, there are nine different ways

ახლა ჩვენ ვიცით რომ მხოლოდ გომბიაში არის ცხრა სხვადასხვა ხერხი,

in which chimpanzees use different objects for different purposes.

რომლის საშუალებითაც შიმპანზეები იყენებენ სხვადასხვა საგნებს განხვავებული მიზნებისთვის.

Moreover, we know that in different parts of Africa,

უფრო მეტიც აფრიკის იმ ადგილებში,

wherever chimps have been studied,

სადაც შიმპანზეებს შეისწავლიან,

there are completely different tool-using behaviors.

არის სრულიად განსხვავებული იარაღის გამოყენების ქცევები.

And because it seems that these patterns are passed

დაკვირვების შედეგად, ჩანს რომ ეს ქცევები გადაეცემა

from one generation to the next, through observation,

ერთი შთამომავლობიდან მეორეს,

imitation and practice -- that is a definition of human culture.

იმიტაცია და პრაქტიკა-ეს არის ადამიანური კულტურის განსაზღვრება.

What we find is that over these 40-odd years

რას მივაგენით ამ 40 წლის მანძილზე,

that I and others have been studying chimpanzees

როდესაც მე და სხვები შევისწავლიდით შიმპანზეებს

and the other great apes, and, as I say, other mammals

და სხვა შესანიშნავ პრიმატებს თუ ძუძუმწოვრებს

with complex brains and social systems,

განვითარებული ტვინითა და სოციალური სისტემით,

we have found that after all, there isn't a sharp line

აღმოვაჩინეთ, რომ არ არის მკვეთრი ხაზი

dividing humans from the rest of the animal kingdom.

რომელიც ადამიანის რასაც ყოფს ცხოველთა სამეფოდან.

It's a very wuzzy line.

ის ძალიან მკრთალი ხაზია.

It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things

როცა ჩვენ ვნახულობთ თუ რას საქმიანობენ ცხოველები ის უფრო და უფრო მცირდება

that we, in our arrogance, used to think was just human.

რაც ჩვენ გვაფიქრებინებს, რომ ის ჰგავს ადამიანს.

The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --

შიმპანზეები-სამწუხაროდ არ გვაქვს დრო, რომ ვილაპარაკოთ მათ მომაჯდოვებელ ცხოვრებაზე--

but they have this long childhood, five years

მაგრამ მათ აქვთ ხანგრძლივი ბავშვობა 5 წელი

of suckling and sleeping with the mother,

რომელიც გამოიხატება დედასთან ერთდ ძილში და ძუძუსწოვში,

and then another three, four or five years

შემდეგი სამი, ოთხი ან ხუთი წელი არის

of emotional dependence on her, even when the next child is born.

ემოციური დამოკიდებულება მასზე, სანამ შემდეგი ბავშვი გაუჩდება.

The importance of learning in that time, when behavior is flexible --

ამ პერიოდში შესწავლა მნიშვნელოვანია, ვინაიდან ქცევა არის ძალიან შემგუებლური

and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.

და სხვა უამრავი რამეა რაც შეგვამცნობინებს შიმპანზეების საზოგადოებას.

The long-term affectionate supportive bonds

დიდი ხნის განმავლობაში დახმარებებმა

that develop throughout this long childhood with the mother,

დედასთან გატარებულმა ხანგრძლივმა ბავშობამ,

with the brothers and sisters,

ასევე თავის ძმებთან და დებთან ყოფნამ,

and which can last through a lifetime,

შეიძლება გასტანოს მთელი ცხოვრება,

which may be up to 60 years.

რომელიც შესაძლოა 60 წელი გაგარძელდეს.

They can actually live longer than 60 in captivity,

მათ 60 წელზე მეტი ხნით შეუძლიათ ცხოვრება

so we've only done 40 years in the wild so far.

ჩვენ კი მხოლოდ 40 წელი გავატარეთ მათთან ერთად.

And we find chimps are capable of true compassion and altruism.

და აღმოვაჩინეთ რომ შიმპანზეებს აქვთ სიბრალულისა და ალტრუიზმის უნარი.

We find in their non-verbal communication -- this is very rich --

აღმოვაჩინეთ არასიტყვიერი კომუნიკაცია-ის ძალიან მდიდარია--

they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,

მათ აქვთ ძალიან ბევრი ხმები, რომელსაც სხვადასხვა შემთხვევის დროს იყენებენ.

but they also use touch, posture, gesture,

მაგრამ ისინი ასევე ხმარობენ შეხებას, ჟესტებს, პოზებს,

and what do they do?

და რისთვის აკეთებენ ისინი ამას?

They kiss; they embrace; they hold hands.

ისინი კოცნიან, ისინი ეხუტებიან და ართმევენ ხელს.

They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --

ისინი ხელს უსმევენ ზურგზე, ტრბახობენ, ამოძრავებენ მუშტს--

the kind of things that we do,

იმას რასაც ჩვენ ვაკეთებთ-

and they do them in the same kind of context.

და ისინი იყენებენ მათ იმავე კონტექსტში რასაც ჩვენ.

They have very sophisticated cooperation.

მათ ყავთ ძალიან გამოცდილი ჯგუფები.

Sometimes they hunt -- not that often,

ხანდახან ისინი ნადრირობენ მაგრამ არც ისე ხშირად,

but when they hunt, they show sophisticated cooperation,

მაგრამ როცა ისინი ნადირონებნ ჩანან, როგორც გამოცდილი კოოპერაცია

and they share the prey.

ვინაიდან ისინი იყოფენ ნადავლს.

We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --

ჩვენ აღმოვაჩინეთ რომ მათ აქვთ ემოციები, მარტივი და შესაძლოა ხანდახან ერთიდაიმავე-

as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.

ისეთი რომელსაც ჩვენ ვეძახით ბედნიერებას , მწუხარებას, უიმედობას.

They know mental as well as physical suffering.

ისინი გონებრივად გრძნობენ ფიზიკურ ტკივილს.

And I don't have time to go into the information

მე დრო არ მაქვს, რომ ამ ინფორმაციას მივყვე

that will prove some of these things to you,

რომელიც გააუმჯობესებდა თქვენს საქმეს,

save to say that there are very bright students, in the best universities,

მინდა ვთქვა,რომ აქ საუკეთესო უნივერსიტეტებში არიან გონებაგახსნილი სტუდენტები,

studying emotions in animals, studying personalities in animals.

რომლებიც სწავლობენ ცხოველების ემოციებს და პერსონალურ განცდებს.

We know that chimpanzees and some other creatures

ჩვენ ვიცით რომ შიმპანზეეს და სხვა ცხოველებს

can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."

აქვთ უნარი აღიქვან თავიანთი თავი სარკეში----საკუთარი თავი როგორც სხვა.

They have a sense of humor, and these are the kind of things

მათ აქვთ იუმორის გრძნობა, ეს ისეთი საკითხებია

which traditionally have been thought of as human prerogatives.

რომელზეც ტრადიციულად ფიქრობდნენ, რომ მხოლოდ ადამიანის პრეროგატივაა.

But this teaches us a new respect -- and it's a new respect

მაგრამ ეს გვასწავლის ჩვენ პატივისცემას---- და ეს პატივისცემა ჩდება

not only for the chimpanzees, I suggest,

არა მხოლოდ შიმპანზეებზე, მე ასევე ვფიქრობ, რომ

but some of the other amazing animals with whom we share this planet.

სხვა გასაოცარი ცხოველების მიმართაც, რომლებთან ერთადაც ჩვენ დედამიწაზე ვცხოვრობთ.

Once we're prepared to admit that after all,

ყველაფერი ამის შემდეგ ჩვენ მოგვიხდება ვაღიაროთ, რომ

we're not the only beings with personalities, minds

მხოლოდ ჩვენ არ ვართ ისეთი არსებები, რომლებთაც გააჩნია პერნსონალურობა , გონება

and above all feelings, and then we start to think

და ზემოთ ხსენებული გრძნობები, ამის შემდეგ კი ჩვენ დავიწყებთ ფიქრს

about ways we use and abuse

იმ მეთოდების შესახებ, რომელსაც იყენებს

so many other sentient, sapient creatures on this planet,

უამრავი მეცნიერი და პლანეტის ბრძენი ქმნილება,

it really gives cause for deep shame, at least for me.

ის გვაჩვენებს დიდ სირცხვილს და პირველ რიგში მე ვიქნები.

So, the sad thing is that these chimpanzees --

სამწუხარო ფაქტი ის არის, რომ ეს შიმპანზეები რომლებიც

who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --

გვაფიქრებს ჩვენ ბევრ რამეზე უფრო მეტად, ვიდრე სხვა ქმნილებები

are in the wild, disappearing very fast.

ძალიან სწრაფად ქრებიან ბუნებაში.

They're disappearing for the reasons

ისინი ქრებიან იმ მიზეზების გამო,

that all of you in this room know only too well.

რომლის შესახებაც აქ მყოფებმა ძალიან კარგად იცით.

The deforestation, the growth of human populations, needing more land.

გაუტყეურება, ადამიანის პოპულაციის ზრდა რომელსაც უფრო მეტი მიწა სჭირდება.

They're disappearing because some timber companies

ისინი არიან გადაშენების პირას იმიტომ, რომ ზოგი ტყის კომპანია

go in with clear-cutting.

ჭრიან ხეებს შერჩევის გარეშე.

They're disappearing in the heart of their range in Africa

ისინი კი უჩინარდებიან აფრიკის გულიდან.

because the big multinational logging companies have come in and made roads --

იმიტომ რომ მულტინაციონალური კომპანიები მივიდნენ და გაიყვანეს გზები

as they want to do in Ecuador

მათ ასევე უნდათ იგივე გააკეთონ ეკვადორში

and other parts where the forests remain untouched --

და დანარჩენ ნაწილში სადაც ტყეები ხელშეუხებელია--

to take out oil or timber.

რათა ამოიღონ ნავთობი და საშენი მასალები.

And this has led in Congo basin, and other parts of the world,

ეს გრძელდება კონგოში და მსოფლიოს სხვა ნაწილში,

to what is known as the bush-meat trade.

ასევე ცნობილია ისიც , რომ მიდის გამალებული ვაჭრობა.

This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,

ეს ნიშნავს რომ ასობით , შესაძლოა ათიათასობით წლის წინ

people have lived in those forests, or whatever habitat it is,

ადამიანები რომლებიც ცხოვრობდნენ ტყეში და

in harmony with their world, just killing the animals they need

ჰარმონიულად თანაარსებობდნენ ამ სამყაროსთან ეხლა კლავენ ცხოველებს თვიანთი საჭიროებისადმი

for themselves and their families --

საკუთარი თავისთვის და ოჯახისთვის---

now, suddenly, because of the roads,

ეხლა კი უცბად, გზების გამო

the hunters can go in from the towns.

მონადირებს ქალაქაიდან შეუძლიათ წავიდნენ იქ.

They shoot everything, every single thing that moves

ისინი ესვრიან ყველაფერს რაც კი მოძრაობს თუნდაც

that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.

დიდი იყოს თუნდაც პატარა ვირთხა, ისინი აშრობენ და წვავწენ მას.

And now they've got transport; they take it on the logging trucks

შემდეგ ისინი უკეთებენ ტრანსპორტირებას და გადააქვთ ისინი სპეციალური ტანკერებით,

or the mining trucks into the towns where they sell it.

ან მაღაროს ტანკერბით ქალაქში სადაც მათ შემდგომ ყიდიან.

And people will pay more for bush-meat, as it's called,

ხალხი იხდის უფრო მეტ ფულს გატყავებულ ხორცში,

than for domestic meat -- it's culturally preferred.

ვიდრე შინაურ ხორცში--რომელიც კულტურულად გამოყვანილია.

And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest

ეს კი ნიშნავს უწყვეტ და უზარმაზარ გადამზიდავ მანქანებს ტყეში ვინაიდან

are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin

დღეს მოთხოვნაა ხორცზე, პიგმი მონადირებიც კი რომლებიც

who've lived there with their wonderful way of living

კონგოს ყურეში ცხოვრობდნენ თავიანთი წყნარი ცხოვრებით

for so many hundreds of years are now corrupted.

უკვე არიან გარეული ესეთ არასუფთა საქმეებში.

They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.

მათ დაურიგეს იარაღები ისინი ისვრიან ტყის გადამამუშავებელი საწარმოებისთვის და იღებენ ფულს.

Their culture is being destroyed,

მათი კულტურა ნადგურდება,

along with the animals upon whom they depend.

ცხოველების ჩათვლით ვიზეც ისინი არიან დამოკიდებულები .

So, when the logging camp moves, there's nothing left.

ანუ როდესაც ტყის კომპანიები წავლენ იქ არაფერი დარჩება.

We talked already about the loss of human cultural diversity,

ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ ადგილობრივ ადამიანთა კულტურის განადგურებაზე

and I've seen it happening with my own eyes.

და ეს კი ჩემს თვალწინ ხდება.

And the grim picture in Africa -- I love Africa,

ეს არის აფრიკის საშინელი სურათი– მე მიყვარს აფრიკა,

and what do we see in Africa?

და რას ვხედავთ ჩვენ აფრიკაში?

We see deforestation;

ჩვენ ვხედავთ გაუტყეურებას,

we see the desert spreading; we see massive hunger;

ჩვენ ვხედავთ რომ უდაბნო ფართოვდება, ვხედავთ მასიურ შიმშილს,

we see disease and we see population growth in areas

ჩვენ ვხედავთ ავადმყოფობებს და ვხედავთ ადამიანთა პოპულაციის ზრდას

where there are more people living on a certain piece of land

იმ ნაწილში სადაც ადამიანები მჭიდროდ ცხოვრობენ და იმ ნაწილში

than the land can possibly support,

სადაც მიწა შედარებით გამოყენებადია,

and they're too poor to buy food from elsewhere.

ისინი ძალიან ღარიბები არიან იმისთვის, რომ იყიდონ საჭმელი.

Were the people that we heard about yesterday,

სად არიან ადამიანები რომლებზედაც გუშინ გვესმოდა,

on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?

აღმოსავლეთ კუნძულზე, ვინ მოჭრა მათი უკანასკნელი ხე –სულელები არიან?

Didn't they know what was happening?

არ იციან რა ხდება?

Of course, but if you've seen the crippling poverty

რა თქმა უნდა, მაგრამ შენ ხედავ გაუსაძლის სიღარიბეს

in some of these parts of the world

მსოფლიოს ზოგიერთ ნაწილში რის გამოც

it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."

არ დგას საკითხი, რომ დავტოვოთ ხე ხვალისთვის.

"How am I going to feed my family today?

"როგორ გამოვკვებო ჩემი ოჯახი დღეს?

Maybe I can get just a few dollars from this last tree

შესაძლოა მე მივიღო რამდენიმე დოლარი ამ ბოლო ხიდან,

which will keep us going a little bit longer,

რომელიც ცოტა ხანი თავს გაგვატანიანებს,

and then we'll pray that something will happen

და შემდეგ ვილოცებთ, რომ იქნებ რამე მოხდეს

to save us from the inevitable end."

რომ დაგვიცვას გარადუვალი დასასრულისგან."

So, this is a pretty grim picture.

ეს არის შემსუბუქებული სურათი.

The one thing we have, which makes us so different

ერთი რამ გვაქვს, რომელიც გვანსხვავებს

from chimpanzees or other living creatures,

შიმანზეებისგან და სხვა ცოცხალი არსებებისგან,

is this sophisticated spoken language --

ეს არის სალაპარაკო ენა––

a language with which we can tell children

ენა, რომლითც ჩვენ შეგვიძლია ვუთხრათ ბავშვებს

about things that aren't here.

იმის შესახებ რა აღარ არის აქ.

We can talk about the distant past, plan for the distant future,

ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბრთ ახლო წარსულზე, დავგეგმოთ ახლო მომავალი,

discuss ideas with each other,

გავცვალოთ ერთმანეთში იდეები,

so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.

იდებს შეუძლიათ გაზარდონ ჯგუფის აკუმულირებული სიბრძნე,

We can do it by talking to each other;

ჩვენ შეგვიძია გავაკეთოთ ეს ერთმანეთში ლაპარაკით,

we can do it through video; we can do it through the written word.

ჩვენ შეგვიძლია გავაკეთოთ ეს ვიდეოთი და დაწერილი ტექსტით.

And we are abusing this great power we have to be wise stewards,

ჩვენ შეგვიძლია ვაკრიტიკოთ ის უდიდესი ძალა, რომელიც ჩვენ გმართავს

and we're destroying the world.

და რითაც ჩვენ ვანადგურებთ მსოფლიოს.

In the developed world, in a way, it's worse,

განვითარებული მსოფლიო, ძალიან ცუდათ იქცევა,

because we have so much access to knowledge

ვინაიდან ჩვენ გვაქვს საკმარისი ცოდნა

of the stupidity of what we're doing.

იმის შესახებ თუ რას ვაკეთებთ ჩვენ.

Do you know, we're bringing little babies

იცით, ჩვენ ვზრდით ბავშვებს

into a world where, in many places, the water is poisoning them?

მსოფლიოში ბევრ ადგილას სადაც წყალი მათ წამლავს.

And the air is harming them, and the food that's grown

და ჰაერი ზიანს აყენებს, საჭმელი კი რომელიც იქ იზრდება

from the contaminated land is poisoning them.

დაბინძურებული მიწსგან ასევე ვნებს მათ.

And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.

განვითარებადი მსოფლიო არც ისე შორსაა,ის ყველგან არის.

Do you know we all have about 50 chemicals

იცით რომ 50 ელემენტი რომელიც დღეს ჩვენ გავქვს

in our bodies we didn't have about 50 years ago?

ორგანიზმში არ გვქონდა 50 წლის წინ?

And so many of these diseases, like asthma

და უამრავი დაავადება, როგორიც არის ასტმა,

and certain kinds of cancers, are on the increase

და ზოგიერთი სახეობის კიბო არის ზრდადი

around places where our filthy toxic waste is dumped.

იმ ადგილებში სადაც ტოქსიკური ნივთიერებები ვრცელდება.

We're harming ourselves around the world,

ჩვენ საკუთარ თავს ვაყენებთ ზიანს, ისევე

as well as harming the animals, as well as harming nature herself --

როგორც ვაზიანებთ ცხოველებს და საკუთარ ბუნებას.

Mother Nature, that brought us into being;

დედა ბუნებას, რომელმაც ჩვენ შეგვქმნა.

Mother Nature, where I believe we need to spend time,

დედა ბუნებამ, რომელიც ჩვენ გვჭირდება განსატვირთად,

where there's trees and flowers and birds

სადაც ხეები, ყვავილები და ჩიტები

for our good psychological development.

მოქმედებენ ჩვენს ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე.

And yet, there are hundreds and hundreds of children

უკვე არის ასობით და ათასობით ბავშვი

in the developed world who never see nature,

განვითრებულ ქვეყნებში, რომელებთაც არასდროს უნახიათ ბუნება,

because they're growing up in concrete

ვინაიდან ისინი იზრდებიან და კონცენტრირებული არიან

and all they know is virtual reality,

ვირტუალურ რეალობაში,

with no opportunity to go and lie in the sun,

მათ არ აქვთ შესაძლობლობა წავიდნენ და დაწვნენ მზეზე

or in the forest, with the dappled sun-specks

ან ტყეში თავი შეაფარონ მზის სხივებს

coming down from the canopy above.

და გაისეირნონ კანოეთი.

As I was traveling around the world, you know,

თქვენ იცით, რომ მსოფლიოში მოგზაურობ,

I had to leave the forest -- that's where I love to be.

მაგრამ ვისურვებდი რომ მუდმივად ვიცხოვრო ტყეში, რომელიც მიყვარს.

I had to leave these fascinating chimpanzees

მე უნდა დავუტოვო ეს შესანიშნავი შიმპანზეები

for my students and field staff to continue studying

ჩემს სტუდენტებს და ამ საქნიამიანობით დაინტერესებულ ადამიანებს რათა გააგრძელონ მათი შესწავლა

because, finding they dwindled from about two million

ვინადან ისინი მცირდებიან, დაახლოებით ორი მილიონიდან

100 years ago to about 150,000 now,

100 წლის წინ დღეს არიან 150 000,

I knew I had to leave the forest to do what I could

მე ვიცოდი, რომ მე უნდა დამეტოვებინა ტყე და რაც შემეძლო

to raise awareness around the world.

გამეკეთებინა იმისთვის, რომ გამეზარდა მსოფლიოს შეგნება.

And the more I talked about the chimpanzees' plight,

რაც ბევრს ვლაპარაკობ შიმპანზეების გაჭირვებაზე უფრო,

the more I realized the fact that everything's interconnected,

მეტს ვხვდები, რომ ყველაფერი ურთიერთდაკავშირებულია,

and the problems of the developing world

პრობლემები რომელიც განვითარებულ მსოფლიოს აქვს

so often stem from the greed of the developed world,

და ხშირად ეს გამომდინარეობს განვითარებული მსოფლიოს სიხარბიდან,

and everything was joining together, and making -- not sense,

და ყველაფერი ერთად კი ქმნის

hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.

უიმედობის განცდას--- რაც ნონსენსია.

How can we do it?

რა შეგვიძლია გავაკეთოთ ჩვენ?

Somebody said that yesterday.

იკითხა გუშინ ვიღაცამ,

And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.

ვინაიდან მე ვმოგზაურობ, მე ვხვდები ადამიანებს რომლებმაც იმედი დაკარგეს.

They were feeling despair,

ისინი სასოწარკვეთილნი არიან,

they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;

ისინი განიცდიან, " კარგი არავის აინტერესებს რასც ჩვენ ვაკეთებთ,

eat, drink and be merry, for tomorrow we die.

ვჭამთ, ვსვამთ და ვქორწინდებით, ხვალ მოვკვდებით.

Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."

ყველაფერი უიმედოა– ჩვენ ყოველთვის გვამცნობენ მედიით."

And then I met some who were angry,

და მე ვხვდები ადამიანებს, რომლებიც გაბრაზებულები არიან,

and anger that can turn to violence,

ისეთი გაბრაზებული, რომ შესაძლოა ბრძოლა დაიწყონ,

and we're all familiar with that.

და ჩვენ ერთაინი ვართ ამაში.

And I have three little grandchildren,

მე მყავს სამი პატარა შვილიშვილი,

and when some of these students would say to me

და როდესაც რომელიმე სტუდენტი გახდება და მეტყვის

at high school or university, they'd say, "We're angry,"

უმაღლეს სკოლაში ან უნივერსიტეტში. " ჩვენ გვშია"

or "We're filled with despair, because we feel

ან "ჩვენ სასოწარკვეთილები ვართ ვინაიდან

you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."

შენ გათვალე ჩვენი მომავალი, მაგრამ ჩვენ არაფერი გააკეტეთ ამის შესაცვლელად

And I looked in the eyes of my little grandchildren,

და ჩავხედავ ჩემს შვილიშვილებს თვალებში

and think how much we've harmed this planet since I was their age.

და დავფიქრდები , რამდენი ვავნეთ ჩვენს პლანეტას მას შემდეგ რაც მე მათ ასაკში ვიყავი.

I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,

მე ვგრძნობ ამ დიდ სირცხვილს და სწორედ ამიტომ 1991 წლიდან ტანზანიაში

I started a program that's called Roots and Shoots.

მე დავიწყე პროგრამა რომელსაც ქვია Roots and Shoots.

There's little brochures all around outside,

მსოფლიოს მაშტაბით გამოუშვით პატარა ბროშურები,

and if any of you have anything to do with children and care about their future,

თითოეულ თქვენგან აქვს ის რაღაც, რაც უზრუნველყობს ბავშვების მომავალს,

I beg that you pick up that brochure.

მე გთხოვთ რომ აიღოთ ბროშურა.

And Roots and Shoots is a program for hope.

ეს Roots and Shoots არის იმედი.

Roots make a firm foundation.

Roots(ფესვები) ქმნის ფირმის ფუნდამენტს

Shoots seem tiny,

Shoots(კენწერო) ჩანს ძალიან შორეული.

but to reach the sun they can break through brick walls.

მაგრამ რომ მივაღწიოთ მზემდე უნდა გავამტვრიოთ კედლები,

See the brick walls as all the problems

აგურის კედლები, როგორც ყველა პრობლემის საწყისი

that we've inflicted on this planet.

რომელიც ჩვენ გვაქვს ამ პლანეტაზე.

Then, you see, it is a message of hope.

ხედავთ, ეს არის იმედის გზავნილი.

Hundreds and thousands of young people around the world

ათიათასობით ადამიანს მთელს მსოფლიოში

can break through, and can make this a better world.

შეუძლია გაარღვიოს და შეცვალოს მსოფლიო უკეთესობისკენ.

And the most important message of Roots and Shoots

და ყველაზე მნიშვნელოვანი გზავნილი Roots and Shoots არის

is that every single individual makes a difference.

ის, რომ ყველას ინდივიდუალურად შეუძლია განსხვავებული საქმე აკეთოს,

Every individual has a role to play.

ყველას აქვს თავისი როლი.

Every one of us impacts the world around us everyday,

თითოეული ჩვენგანი ყოველდღიურად ახდეს გავლენას მსოფლიოზე,

and you scientists know that you can't actually --

და თქვენ მეცნიერებმა იცით არ შეგიძლიათ---

even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen

თუ თქვენ მთელი დღე დარჩებით საწოლში თქვენ შეისუნთქვავთ ჟანგბადს

and giving out CO2, and probably going to the loo,

და გამოყოფთ ნახშიროჟანგს და მიდიხართ საპირფერეშოში

and things like that --

და ასე შემდეგ.

you're making a difference in the world.

ანუ შენ ცვლი გარემოს.

So, the Roots and Shoots program

ასე, რომ ეს პროგრამა

involves youth in three kinds of projects.

გთავაზობთ სამი სახის პროექტს

And these are projects to make the world around them a better place.

და ეს სამივე ემსახურება იმას რომ მსოფლიო უკეთესი გახდეს.

One project to show care and concern for your own human community.

ერთი პროექტი გულისხმობს ზრუნვას და ურთიერთობას ადამიანებთან.

One for animals, including domestic animals -- and I have to say,

ერთი კიდევ განკუთვნილია ცხოველებისთვის, შინაური ცხოველების ჩათვლით--მე მინდა გითხრათ რომ

I learned everything I know about animal behavior

რომ მე ყველაფერი შევისწავლე რაც ეხება ცხოველების ქცევას

even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,

მას შემდეგ რაც წავედი გომბიაში, შიმპანზიდან დაწყებილი ჩემი ძაღლით დამთავრებული, რასტი მისი სახელი,

who was my childhood companion.

რომელიც იყო ჩემი ბავშვობის კომპანიონი.

And the third kind of project: something for the local environment.

და მესამე ეხება ლოკალურ გარემოს.

So what the kids do depends first of all, how old are they --

ამ პროგრამის განხორციელება დამოკიდებულია ბავშვებზე, პირველ რიგში გვაინტერესებს რა ასკის არიან,

and we go now from pre-school right through university.

ვინაიდან ჩვენ ვიწყებთ დაწყებითი სკოლიდან და უნივერსიტეტიდან.

It's going to depend whether they're inner-city or rural.

ასევე დამოკიდებულია იმაზე ისინი ქალაქში ცხოვრობენ თუ გარეუბანში

It's going to depend if they're wealthy or impoverished.

დამოკიდებულია ღარიბია თუ მდიდარი.

It's going to depend which part, say, of America they're in.

დამოკიდებულია ამერიკის რომელ ნაწილში არიან.

We're in every state now, and the problems in Florida

ჩვენ ეხლა ყველა შტატში ვართ და პრობლემები ფლორიდაში

are different from the problems in New York.

განსხვავდება ნიუ იორკის პრობლემებისგან.

It's going to depend on which country they're in --

ასევე დამოკიდებულია იმაზე თუ, რომელ ქვეყანაში ხარ

and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --

და ჩვენ ვართ 60-ზე მეტ ქვეყანაში 5000-იანი აქტიური გუნდით

and there are groups all over the place that I keep hearing about

და ჯგუფებისგან ვისმენ ისეთ რამეებს,

that I've never even heard of, because the kids are taking the program

რომლებიც არც კი გამიგია, ვინაიდან ბავშვები მონაწილეობენ ამ პროგრამაში

and spreading it themselves.

და ავრცელებენ ერთმანეთში.

Why?

რატომ?

Because they're buying into it,

ვინაიდან ისინი დაინტერესდნენ ამით

and they're the ones who get to decide what they're going to do.

და ისინი არიან ერთ-ერთი ნაწილი რომელთაც გადაწყვიტეს ის თუ რას აპირებენ.

It isn't something that their parents tell them,

ამის შესახებ ზოგჯერ მშობლები უყვებიან

or their teachers tell them.

ან მასწავლებლები ასწავლიან

That's effective, but if they decide themselves,

ეს ეფექტურია, მაგრამ თუ ისინი თვითონ გადაწყვიტავენ და იტყვიან

"We want to clean this river

ჩვენ გვინდა დავასუფთაოთ ეს მდინარე

and put the fish back that used to be there.

და გავმრავლოთ თევზები იქ.

We want to clear away the toxic soil

ჩვენ გვინდა გავწმინდოთ ჰაერი ტოქსიკებისგან

from this area and have an organic garden.

და გავაშენოთ ორგანული ბაღი.

We want to go and spend time with the old people

ჩვენ გვინდა რომ დრო გავატაროთ მოხუც ადამიანებთან

and hear their stories and record their oral histories.

მოვისმინოთ მათი ამბები და ჩავიწეროთ მათის ისტრიები,

We want to go and work in a dog shelter.

ჩვენ გვინდა რომ ვიმუშაოთ ძაღლების თავშესაფარში

We want to learn about animals. We want ... "

ჩვენ გვინდა შევისწავლოთ ცხოველები. ჩვენ გვინდა.........."

You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.

ეს განწყობა იზრდება და ეს ძალიან დამაიდებელია ჩემთვის.

As I travel around the world 300 days a year,

ვინაიდან მე 300 დღე ვმიგზაურობ წელიწადში

everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.

ყველგან არის Roots and Shoot-ის სხვადასხვა ასაკის ჯგუფები.

Everywhere there are children with shining eyes saying,

ბავშვები გაბრწყინებული თვალებით გვეუბნებიან,

"Look at the difference we've made."

"შეხედე რა ცვლილებები მოვახდინეთ."

And now comes the technology into it,

დღეს შემოვიდა ტექნოლოგიები,

because with this new way of communicating electronically

ახალი საკონუმიკაციო სისტემები

these kids can communicate with each other around the world.

რითაც ეს ბავშვები მთელი მსოფლიოს მაშტაბით ეკონტაქტებიან ერთმანეთს.

And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas

თუ ვინმე დაინტერესებულია ჩვენი დახმარებით, ჩვენ გვაქვს ძალიან ბევრი იდეა,

but we need help -- we need help to create the right kind of system

მაგრამ ჩვენ გვჭირდება დახმარება რათა შევქმნათ ახალი სახის სისტემა,

that will help these young people to communicate their excitement.

რომელიც დაეხმარება ამ ახალგაზრდა ადამიანებს გაუზიარონ ერთმანეთს შთაბეჭდილებები

But also -- and this is so important -- to communicate their despair,

და ასევე მნიშვნელოვანია პრობლემები.

to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"

მაგალითად "ჩვენ ვეცადეთ მაგრამ არაფერი გამოვიდა და რა შეგვიძლია გავაკეთოთ?

And then, lo and behold, there's another group answering these kids

და შემდეგ სხვა ჯგუფები შეეხმიანებიან ამ ბავშვებს,

who may be in America, or maybe this is a group in Israel,

რომელიც შეიძლება იყოს ამერიკაში ან ისრაელში

saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."

იტყვიან: "ეჰ, არასწორად გააკეთე , ესე უნდა გაგეკეთებინა."

The philosophy is very simple.

ფილოსოფია ძალიან მარტივია.

We do not believe in violence.

ჩვენ ძალადობის არ გვჯერა

No violence, no bombs, no guns.

არა ძალადობას, არა ბომბებს, არა იარაღის.

That's not the way to solve problems.

ეს არ არის პრობლემების გადაჭრის გზა.

Violence leads to violence, at least in my view.

ძალადობა შობს ძალადობას. ეს ჩემი შეხედულებაა.

So how do we solve?

ანუ როგორ შეგვიძლია გადავჭრათ ეს საკითხი?

The tools for solving the problems are knowledge and understanding.

პრობლემის გადაჭრის იარაღი არის ცოდნა და გაანალიზება

Know the facts, but see how they fit in the big picture.

ფაქტების ცოდნა, ნახვა თუ როგორ იმოქმედებს ის ერთიან სურათზე.

Hard work and persistence --don't give up --

მძიმე შრომა და შეუპოვრობა -თავის არ დანებება

and love and compassion leading to respect for all life.

პერსპექტივის დანახვა, ცხოვრების სიყვარული და თანაგრძნობა.

How many more minutes? Two, one?

რამდენი წუთი დამრჩა? ორი, ერთი?

Chris Anderson: One -- one to two.

კრის ანდერსონ : ერთი- ერთი ორი?

Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.

ჯანე გუდალი: ორი, ორი, მე წავიღებ ორ წუთს.

(Laughter)

(სიცილი)

Are you going to come and drag me off?

შენ აპირებ მოსვლას და ჩემს აქედან გამოგდებას?

(Laughter)

(სიცილი)

Anyway -- so basically, Roots and Shoots

მოკლედ-- Roots and Shoots

is beginning to change young people's lives.

არის დასაწყისი შეცვალოს ახალგაზრდა ადამიანების ცხოვრება.

It's what I'm devoting most of my energy to.

ეს ის არის, რასაც ჩემს მთლიან ენერგია ვახმარ.

And I believe that a group like this can have a very major impact,

მე მჯერა, რომ ესეთი სახის ჯგუფი შესაძლოა იყოს გავლენის მომხდენი,

not just because you can share technology with us,

არა ეხლა, იმიტომ რომ თქვე შეგიძლიათ გაინაწილოთ ტექნოლოგია ჩვენთან ერთად,

but because so many of you have children.

იმიტომ რომ თქვენ გყავთ ბავშვები.

And if you take this program out, and give it to your children,

და თუ გააცნობთ ამ პროგრამას და გადასცემთ თქვენ ბავშვებს,

they have such a good opportunity to go out and do good,

მათ ექნებათ კარგი შესაძებლობა, რომ გავიდნენ გარეთ და გააკეთონ სიკეთე

because they've got parents like you.

ვინაიდან მათ ყავთ მშობლები თქვენ სახით.

And it's been so clear how much you all care

ეს ნათელია, როგორ ცდილობთ თქვენ ყველა,

about trying to make this world a better place.

რომ მსოფლიო აქციოთ უკეთეს ადგილად.

It's very encouraging.

ეს ძალიან დამაიმედებელია.

But the kids do ask me --

მაგრამ ბავშვები მკითხულობენ---

and this won't take more than two minutes, I promise --

ეს არ დაიკავებს ორ წუთზე მეტს , მე პირობას ვიძლევი---

the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?

თუ მეტყვიან, " პროფესორო ჯაინ, თქვენ ნამდვილად გაქვთ მომავლის იმედი?

You travel, you see all these horrible things happening."

თქვენ მოგზაურობთ და ხედავ ამ საშინელებენს რომელიც ხდება."

Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.

ვუპასუხებ, პირველ რიგში ადამიანს აქვს გონება -მე არ მჭირდება ვთქვა რაიმე ამის შესახებ.

Now that we know what the problems are around the world,

ეხლა ჩვენ ვიცით რა პრობლემებია მსოფლიოში,

human brains like yours are rising to solve those problems.

ადამიანის გონება კი ვითრდება, რათა გადაჭრას ეს პრობლემები.

And we've talked a lot about that.

ჩვენ ვილაპარაკეთ ამის შესახებ.

Secondly, the resilience of nature.

მეორე ბუნების აღდგენა.

We can destroy a river,

ჩვენ შეგვიძლია გავანადგუროთ მდინარე

and we can bring it back to life.

და ჩვენ შეგვიძლია კვლავ დაუბრუნოთ მას ცხოვრება.

We can see a whole area desolated,

ჩვენ ვხედავთ, რომ უამრავი ადგილი დაუსახლებელია, რომელიც

and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.

შასაძლებელია აღვადგინოთ და ავაყვავოთ დროთა განმავლობაში პატარა დახმარების გაწევით.

And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,

და მესამე , ბოლო გამომსვლელი ლაპარაკობდა ამის შესახებ-ან ბოლოს წინა გამომსვლელი

talked about the indomitable human spirit.

ადამიანის სულის შეუპოვრობის შესახებ.

We are surrounded by the most amazing people

ჩვენს გარშემო უამრავი გასაოცარი ადამიანია

who do things that seem to be absolutely impossible.

რომლებიც აკეთებენ ისეთ რამეებს რომელიც წარმოუდგენელია.

Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone

ნელსონ მანდელა- მე წამოვიღე პატარა კირქვის ნატეხი

from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,

რობენის კუნძულის ციხიდან სადაც 27 წელი იყო დატყვევებული

and came out with so little bitterness, he could lead his people

გამოვიდა არა გაბოროტებული და შეძლო გაძღოლოდა ხალხს

from the horror of apartheid without a bloodbath.

აპარტეიდის შიშისა და სისხლისღვირის გარეშე.

Even after the 11th of September -- and I was in New York

11 სექტემბრის შემდეგ ნიუ იორკში

and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,

მე ვგრძნობდი შიშს-მიუხედავათ იმისა, რომ იქ იყო ბევრი მამაცობა

so much love and so much compassion.

დიდი სიყვარული და თანაგრძნობა.

And then as I went around the country after that and felt the fear --

მას შემდეგ, როდესაც მე დავიწყე ქყვეყანაში სიარული მე ვიგრძენი შიში--

the fear that was leading to people feeling

შიში იმისა, რომ ადამიანების წამყვანი გრძნობა იყო შიშის განცდა

they couldn't worry about the environment any more,

და მათ აღარ შეეძლოთ გარემოზე წუხილი,

in case they seemed not to be patriotic --

ისინი ფიქრობვდნენ რომ არ იყვნენ პატრიოტები--

and I was trying to encourage them,

მე ვცდილობდი გამემხნევებინა ისინი,

somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,

ვიღაც გამოვიდა მაჰათმა განდის პატარა ციტატით

"If you look back through human history,

" თუ შენ გადახედავ კაცობრიობის ისტორიას,

you see that every evil regime has been overcome by good."

დაინახავ, რომ ყველა ბოროტი რეჟიმი შეიცვალა კარგით"

And just after that a woman brought me this little bell,

და ამის შემდეგ ამ ქალმა მომცა ეს პატარა ზარი,

and I want to end on this note.

და მე მინდა, რომ ჩემი გამოსვლა დავამთავრო ამით.

She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.

მან თქვა: " თუ შენ ფიქრობ იმედზე და მშვიდობაზე, დააზარუნე.

This bell is made from metal from a defused landmine,

ეს ზარი გაკეთებულია ნაკლებად საშიში ნაღმისგან

from the killing fields of Pol Pot --

პილ-პოტის სასაკლაო მინდვრებიდან--

one of the most evil regimes in human history --

რომელიც იყო ერთ ერთი ყველაზე ბოროტი რეჟიმი მსოფლიოში--

where people are now beginning to put their lives back together

სადაც დღეს ხალხი ერთად იწყებს ცხოვრებას

after the regime has crumbled.

მას შემდეგ რაც რეჟიმი ჩამოვარდა

So, yes, there is hope, and where is the hope?

დიახაც ეს არის იმედი და სად არის იმედი?

Is it out there with the politicians?

პოლიტიკოსებში?

It's in our hands.

ისე ჩვენს ხელშია.

It's in your hands and my hands

ის თქვენს და ჩემს ხელშია

and those of our children.

და ჩვენი ბავშვების ხელშია.

It's really up to us.

ეს მართლა ჩვენზეა დამოკიდებული.

We're the ones who can make a difference.

ჩვენ ვართ ისინი ვისაც ძალუძს განსხვავებულის გაკეთება.

If we lead lives where we consciously leave

თუ ჩვენ წავმართავთ ცხოვრებას ისე, რომ გადავდგათ

the lightest possible ecological footprints,

ნათელი ეკოლოგიური ნაბიჯები,

if we buy the things that are ethical for us to buy

თუ ჩვენ ვიყიდით საგნებს, რომლებიც ეკოლოგიურია

and don't buy the things that are not,

და არ ვიყიდით ისეთს, რომელიც არ არის ეკოლოგიური,

we can change the world overnight.

ჩვენ შეგვიძლია შევცვალოთ მსოფლიო დღეიდან.

Thank you.

დიდი მადლობა.