What You Can Do to Prevent Alzheimer's | Lisa Genova | TED

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Kanhaiya Verma

ဒီမှာရှိတဲ့ လူဘယ်နှစ်ယောက်လောက်က အနည်းဆုံး အသက် ၈၀ အထိ အသက်ရှင်ချင်ကြသလဲ။

ဟုတ်ပါတယ်။

အားလုံးမှာ အိုမင်းတဲ့ အရွယ်အထိ ရှင်သန်ဖို့

How many people here would like to live to be at least 80 years old?

ဒီမျှော်လင့်ချက်ရှိကြတယ်လို့ ထင်ပါတယ်။

ရှင်တို့ အနာဂတ်ကို“သင်တို့ရဲ့” ဆိုတဲ့

Yeah.

စီမံချက်ချရအောင်၊

I think we all have this hopeful expectation

ကျွန်မတို့အားလုံး ၈၅ နှစ်မှာလို့ စိတ်ကူးကြည့်ကြရအောင်။

of living into old age.

ကဲ၊ တစ်ယောက်စီက နှစ်ယောက်ကို ကြည့်တယ်။

Let's project out into the future,

to your future "you's,"

ရှင်တို့ထဲက တစ်ယောက်ဟာ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါ ရှိနိုင်လောက်တယ်။

and let's imagine that we're all 85.

(ရယ်သံများ)

Now, everyone look at two people.

One of you probably has Alzheimer's disease.

ကောင်းပြီ၊ ကောင်းပါပြီ။

ရှင်တို့ တွေးနေကြလောက်တာက “အင်း၊ ငါတော့ဖြစ်မှာမဟုတ်ဘူး“ပေါ့။

(Laughter)

ဒါဆို ရပါတယ်။ ရှင်တို့က ပြုစုစောင့်ရှောက်သူပါ။

Alright, alright.

And maybe you're thinking, "Well, it won't be me."

ဒီတော့ --

(ရယ်သံများ)

ဒီတော့ တစ်နည်းနည်းနဲ့၊

Then, OK. You are a caregiver.

ကြောက်စရာကောင်းတဲ့ ဒီရောဂါဟာ ကျွန်မတို့အားလုံးကို ထိခိုက်နိုင်လောက်တယ်။

So --

(Laughter)

အယ်လ်ဇိုင်းမား ဝန်းကျင်က ကြောက်ရွံ့ မှုရဲ့ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းက

so in some way,

ဒါနဲ့ပတ်သက်ပြီးဘာမှမတတ်နိုင်ဘူးဆိုတဲ့ ခံစားချက်ကနေ အရင်းခံတာပါ။

this terrifying disease is likely to affect us all.

ဆယ်စုနှစ်ချီတဲ့ သုတေသနရှိပေမဲ့၊ ရောဂါ ပြုပြင်ပြောင်းလဲတဲ့ ကုသမှုမရှိဘဲ

Part of the fear around Alzheimer's stems from the sense

that there's nothing we can do about it.

ကုထုံးလည်း မရှိသေးဘူး။

ဒီတော့ ကျွန်မတို့ အသက်ရှည်ရှည် နေရလောက်အောင် ကံကောင်းရင်၊

Despite decades of research, we still have no disease-modifying treatment

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါက ဦးနှောက်ရဲ့ ကံကြမ္မာဖြစ်နေပုံရတယ်။

ဒါပေမဲ့၊ ဒါ ဖြစ်ဖို့မလိုလောက်ဘူး။

and no cure.

So if we're lucky enough to live long enough,

ဆေးဘက်ဆိုင်ရာ ကုသမှုတစ်ခု ဒါမှမဟုတ် တိုးတက်မှုတွေကို အားမကိုးဘဲ၊

Alzheimer's appears to be our brain's destiny.

ဒီစာရင်းတွေ ပြောရရင်၊ ဦးနှောက်ရဲ့ ကံကြမ္မာကို

But maybe it doesn't have to be.

ရှင်တို့ ပြောင်းလဲနိုင်တယ်လို့ ကျွန်မ ပြောရင်ကော။

What if I told you we could change these statistics,

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါရဲ့ အာရုံကြောသိပ္ပံနဲ့ပတ်သက်ပြီး ကျွန်မတို့

literally change our brain's destiny,

လက်ရှိ နားလည်ထားတာတွေကို ကြည့်ရင်း စလိုက်ကြရအောင်။

without relying on a cure or advancements in medicine?

ဒီမှာ နျူရွန်း နှစ်ခု ချိတ်ဆက်နေတဲ့ ပုံပါ။

Let's begin by looking at what we currently understand

ချိတ်ဆက်တဲ့ အမှတ်၊ အနီရောင် ဝိုင်းထားတဲ့ ဒီနေရာကို

about the neuroscience of Alzheimer's.

နာဗ်ကြောဆက်လို့ခေါ်ပါတယ်။

Here's a picture of two neurons connecting.

နာဗ်ကြောဆက်က နျူရိုထရန်စမစ်တာတွေ ထုတ်လွှတ်ပေးတဲ့ နေရာပါ။

The point of connection, this space circled in red,

ဒါက ဆက်သွယ်မှု ဖြစ်ပျက်တဲ့ နေရာမှာ အချက်ပြမှုတွေ ပို့ပေးတဲ့ နေရာပါ။

is called the synapse.

ဒီနေရာကတော့ ကျွန်မတို့ တွေးတဲ့၊ ခံစားတဲ့၊ မြင်တဲ့၊ ကြားတဲ့၊ ဆန္ဒရှိတဲ့၊

The synapse is where neurotransmitters are released.

This is where signals are transmitted, where communication happens.

သတိရတဲ့နေရာပါ။

နာဗ်ကြောဆက်ကတော့ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါ ဖြစ်တဲ့ နေရာပါ။

This is where we think, feel, see, hear, desire ...

နာဗ်ကြောဆက်ပေါ်မှာ ချဲ့ကြည့်ပြီး

ဆက်ဖြစ်နေတာရဲ့ ကာတွန်း ပုံစံကို ကြည့်လိုက်ရအောင်။

and remember.

And the synapse is where Alzheimer's happens.

သတင်းအချက်အလက် ဆက်သွယ်ရေး လုပ်ငန်းအတွင်းမှာပဲ၊

Let's zoom in on the synapse

နာဗ်ကြောဆက်ထဲကို ဂလူတာမိတ်လို နျူရိုထရန်စမစ်တာတွေကို ထုတ်လွှတ်တာအပြင်၊

and look at a cartoon representation of what's going on.

နျူရွန်းတွေကလည်း အမ်မီလွိုက် ဘီတာလို့ ခေါ်တဲ့ အမိုင်နိုဒြပ်ပေါင်းကို ထုတ်ပေးတယ်။

During the business of communicating information,

in addition to releasing neurotransmitters like glutamate into the synapse,

ပုံမှန်အားဖြင့် အမ်မီလွိုက် ဘီတာကို ဦးနှောက်ရဲ့ အစောင့် ဆဲလ်တွေဖြစ်တဲ့

neurons also release a small peptide called amyloid beta.

မိုက်ခရိုဂလီယာက ဇီဝနည်းနဲ့ ရှင်းလင်းတာပါ။

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါရဲ့ မော်လီကျူး အကြောင်းရင်းတွေက ငြင်းခုံဆဲဖြစ်ပေမဲ့၊

Normally, amyloid beta is cleared away metabolized by microglia,

အမ်မီလွိုက် ဘီတာ စတင်စုပုံလာတဲ့အခါ ရောဂါ စတင်တယ်လို့

the janitor cells of our brains.

အာရုံကြော သိပ္ပံပညာရှင် အများစုက ယုံကြည်ကြတယ်။

While the molecular causes of Alzheimer's are still debated,

အများအပြား ထုတ်လွှတ်တာ ဒါမှမဟုတ် အလုံအလောက် မရှင်းလင်းတာဖြစ်ပြီး

most neuroscientists believe that the disease begins

နာဗ်ကြောဆက်က အမ်မီလွိုက် ဘီတာနဲ့အတူ စတင်စုပုံလာတယ်။

when amyloid beta begins to accumulate.

ဒီလိုဖြစ်လာတဲ့အခါ၊ ဒါက ၎င်းဘာသာ စည်းနှောင်ပြီး

Too much is released, or not enough is cleared away,

အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေလို့ခေါ်တဲ့ စေးကပ်တဲ့ အစုအပေါင်းတွေ ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။

and the synapse begins to pile up with amyloid beta.

ဒီမှာရှိတဲ့ လူဘယ်နှစ်ယောက်က အသက် ၄၀ ဒါမှမဟုတ် ဒါထက်ပိုကြီးသလဲ။

And when this happens, it binds to itself,

ကဲ ဝန်ခံဖို့ ကြောက်နေတယ်ပေါ့။

forming sticky aggregates called amyloid plaques.

ရောဂါဆီ ဒီကနဦး ခြေလှမ်းမှာ

How many people here are 40 years old or older?

ဦးနှောက်ထဲမှာ စုပုံလာနေတဲ့ အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေ

ရှိနေတာကို တွေ့နိုင်ပါပြီ။

You're afraid to admit it now.

This initial step into the disease,

ဒါကို သေချာနိုင်တဲ့ တစ်ခုတည်းသော နည်းလမ်းက PET စကဲန်ကနေတစ်ဆင့်ဖြစ်မှာပါ၊

this presence of amyloid plaques accumulating,

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ဒီအချိန်မှာတော့ ရှင်တို့ဟာ အပျော်လွန်ပြီး သတိမထားတာကြောင့်ပါ။

can already be found in your brains.

မှတ်ဉာဏ်၊ ဘာသာစကား ဒါမှမဟုတ် သိမှတ်မှုမှာ ချို့ယွင်းနေတာတွေကို

The only way we could be sure of this would be through a PET scan,

because at this point, you are blissfully unaware.

ပြမနေသေးဘူး...

အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေ စုပုံတာက၊ စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်မရောက်မီ

You're not showing any impairments in memory, language, or cognition ...

အနည်းဆုံး ၁၅ နှစ်ကနေ နှစ်၂၀ ကြာတယ်လို့ ယူဆကြတယ်၊

yet.

ဒီနောက် ရောဂါရဲ့ ဆေးဘက်ဆိုင်ရာ ရောဂါလက္ခဏာတွေကို

We think it takes at least 15 to 20 years of amyloid plaque accumulation

ဖြစ်ပေါ်စေတဲ့ မော်လီကျူး ပြိုဆင်းမှုကို အစပျိုးပေးတာပါ။

before it reaches a tipping point,

စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်မတိုင်မီ၊

မှတ်ဉာဏ် လစ်ဟင်းမှုတွေမှာ ဒီလိုအရာတွေ ပါဝင်နိုင်လောက်တယ်။

then triggering a molecular cascade

that causes the clinical symptoms of the disease.

“ငါ ဘာလို့ ဒီအခန်းထဲရောက်လာတာလဲ။”

Prior to the tipping point,

ဒါမှမဟုတ် “အိုး...... သူ့နာမည်က ဘာလဲ။”

your lapses in memory might include things like,

ဒါမှမဟုတ် “ငါ့သော့တွေကို ဘယ်မှာထားခဲ့လဲ။”

"Why did I come in this room?"

ကဲ၊ အားလုံး အထိတ်တလန့်, ပြန်မဖြစ်ခင်၊ ရှင်တို့ထဲက

or "Oh ... what's his name?"

တစ်ဝက်ဟာ လွန်ခဲ့တဲ့ ၂၄ နာရီအတွင်း အနည်းဆုံး ဒါတွေထဲကတစ်ခု လုပ်ခဲ့တာသိလို့ပါ။

or "Where did I put my keys?"

Now, before you all start freaking out again,

ဒါတွေအားလုံးဟာ သာမန် မေ့လျော့မှုမျိုးတွေပါ။

because I know half of you did at least one of those in the last 24 hours --

တကယ်တော့ ဒီနမူနာတွေက မှတ်ဉာဏ်မှာတောင်

မပါဝင်လောက်ဘူးလို့ စောဒကတက်ချင်တယ်။

ဘာလို့လဲဆိုတော့ အစတုန်းက သော့တွေ ထားတဲ့နေရာကို

these are all normal kinds of forgetting.

အာရုံမစိုက်ခဲ့လို့ပါ။

In fact, I would argue that these examples

စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်နောက်ပိုင်းမှာ၊

might not even involve your memory,

မှတ်ဉာဏ်၊ ဘာသာစကားနဲ့ သိမှတ်မှုတွေမှာ ချို့ယွင်းမှုတွေက ခြားနားပါတယ်။

because you didn't pay attention to where you put your keys

နောက်ဆုံးတော့ ကုတ်အင်္ကျီ အိတ်ကပ်ထဲမှာ ဒါမှမဟုတ် တံခါးနားက

in the first place.

After the tipping point,

စားပွဲပေါ်မှာ သော့တွေကို တွေ့ရတာအစား၊

the glitches in memory, language and cognition are different.

ရေခဲသေတ္တာထဲမှာ တွေ့ရတာ

ဒါမှမဟုတ် တွေ့ပြီး “ဒါတွေက ဘာအတွက်လဲ”

Instead of eventually finding your keys in your coat pocket

လို့ တွေးမိတာပါ။

or on the table by the door,

ဒီတော့ အမ်မီလျွိုက်ချိုးတွေ စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်ဆီ စုပုံလာတဲ့အခါ ဘာဖြစ်သွားသလဲ။

you find them in the refrigerator,

or you find them and you think,

မိုက်ခရိုဂလီယာ အစောင့် ဆဲလ်တွေက၊ ရောင်ရမ်းမှုနဲ့ ဆဲလ်ပျက်စီးမှု ဖြစ်စေတဲ့

"What are these for?"

So what happens when amyloid plaques accumulate to this tipping point?

ဓာတုပစ္စည်းတွေကို ထုတ်လွှတ်ပေးရင်း၊ အလွန်အမင်း အသက်ဝင်လာတာပါ။

Our microglia janitor cells become hyper-activated,

ဒါတွေက နာဗ်ကြောဆက်တွေကို အလိုလို စတင်

ရှင်းလင်းလောက်တယ်လို့ ထင်တယ်။

releasing chemicals that cause inflammation and cellular damage.

“tau”ဆိုတဲ့ အရေးပါတဲ့နဗ်ကြော ပို့ဆောင်ရေး ပရိုတင်းက ဖော့စဖောရီးရှင်းလွန်ကဲလာပြီး

We think they might actually start clearing away

အတွင်းကနေ နျူရွန်းတွေကို ပိတ်ဆို့စေတဲ့

the synapses themselves.

”အရှုပ်အထွေးတွေ” လို့ခေါ်တဲ့ အရာအဖြစ် တွန့်လိမ်သွားတယ်။

A crucial neural transport protein called "tau" becomes hyperphosphorylated

အယ်လ်ဇိုင်းမားရဲ့ အလယ်ဆင့်လောက်မှာ ရောင်ရမ်းမှုတွေ၊ ဗလုံးဗထွေးဖြစ်တာတွေ၊

and twists itself into something called "tangles,"

နာဗ်ကြောဆက်တွေမှာ မီးကုန်ယမ်းကုန်ဖြစ်ကာ

which choke off the neurons from the inside.

ဆဲလ်သေဆုံးတာတွေဖြစ်တယ်။

ဒီတော့ ဒီရောဂါကို ကုသဖို့ ကြိုးစားနေတဲ့ သိပ္ပံပညာရှင်တစ်ယောက်ဆိုရင်၊

By mid-stage Alzheimer's, we have massive inflammation and tangles

ဘယ်အချိန်မှာ ကြားဝင်ဆောင်ရွက်ချင်လဲ။

and all-out war at the synapse

and cell death.

သိပ္ပံပညာရှင်များစွာဟာ အရိုးရှင်းဆုံး အဖြေမှာ အမြောက်အမြား မြှုပ်နှံနေတာပါ၊

So if you were a scientist trying to cure this disease,

အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေကို စိုးရိမ်ရတဲ့ နေရာကို မရောက်အောင်တားဆီးတာပါ၊

at what point would you ideally want to intervene?

Many scientists are betting big on the simplest solution:

ဆိုလိုတာက ဆေးဝါး ရှာဖွေတွေ့ရှိမှုက အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေကို

keep amyloid plaques from reaching that tipping point,

တားဆီး၊ ဖယ်ရှား၊ လျှော့ချမယ့် ဒြပ်ပေါင်း တစ်ခုကို တီထွင်ဖို့ အဓိက အာရုံစိုက်တာပါ။

which means that drug discovery is largely focused on developing a compound

ဒီတော့ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါအတွက် ကုသမှုက ကာကွယ်ဆေးတစ်ခုဖြစ်လောက်တယ်။

that will prevent, eliminate, or reduce amyloid plaque accumulation.

စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်ဆီမရောင်ခင်၊ ပြိုဆင်းမှု မစခင်၊

So the cure for Alzheimer's will likely be a preventative medicine.

ရေခဲသေတ္တာထဲမှာ သော့တွေကို

မထားမိခင်၊ ဒီဆေးလုံးကို ကျွန်မတို့ သောက်ရမှာပါ။

We're going to have to take this pill before we reach that tipping point,

ဒါကြောင့် ဒီဆေးဝါးမျိုးဟာ ဒီနေ့အထိ ဆေးဘက်ဆိုင်ရာ စမ်းသပ်မှုတွေမှာ

before the cascade is triggered,

ကျရှုံးခဲ့တာက

before we start leaving our keys in the refrigerator.

သိပ္ပံပညာက မခိုင်လုံတာကြောင့်မဟုတ်ဘဲ၊

ဒီစမ်းသပ်မှုတွေထဲက လူတွေဟာ လက္ခဏာပြပြီးသားဖြစ်နေလို့ပါ။

We think this is why, to date, these kinds of drugs have failed

in clinical trials --

နောက်ကျလွန်းခဲ့တာပါ။

not because the science wasn't sound,

အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေကို မီးခြစ်ဆံ မီးအဖြစ် စဉ်းစားကြည့်ပါ။

but because the people in these trials were already symptomatic.

စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်မှာ ဒီမီးခြစ်က သစ်တောကို မီးရှို့လိုက်တယ်။

It was too late.

သစ်တောက မီးလောင်သွားတာနဲ့၊

Think of amyloid plaques as a lit match.

မီးခြစ်ကို မီးငြိမ်းတာက ဘာကောင်းကျိုးမှမရှိဘူး။

At the tipping point, the match sets fire to the forest.

သစ်တော မီးမလောင်ခင်၊ မီးခြစ်ကို မီးငြှိမ်းရမှာပါ။

Once the forest is ablaze,

သိပ္ပံပညာရှင်တွေ ဒါကို အဖြေမရှာခင်ကတောင်၊

it doesn't do any good to blow out the match.

ဒီချက်အလက်ဟာ ကျွန်မတို့အတွက် တကယ့်ကို သတင်းကောင်းပါ၊

You have to blow out the match before the forest catches fire.

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ကျွန်မတို့ ရှင်သန်ပုံက အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေ စုပုံလာတာကို

Even before scientists sort this out,

ဩဇာလွှမ်းနိုင်တာကြောင့်ပါ။

ဒီတော့ စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်ကို

this information is actually really good news for us,

မရောက်အောင် တားဆီးဖို့ လုပ်နိုင်တာတွေ ရှိပါတယ်။

because it turns out that the way we live can influence the accumulation

အယ်လ်ဇိုင်းမား အန္တရာယ်ကို နိမ့်၊မြင့် ချိန်ခွင်တစ်ခုအဖြစ် ပုံဖော်ကြရအောင်။

of amyloid plaques.

And so there are things we can do

လက်တံတစ်ဖက်မှာ အန္တရာယ်အကြောင်းရင်းတွေ စုပုံတော့မယ်၊

to keep us from reaching that tipping point.

ဒီလက်က ကြမ်းပြင်ကို ရိုက်မိတဲ့အခါ၊ ရောဂါလက္ခဏာပြပြီး

Let's picture your risk of Alzheimer's as a see-saw scale.

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါရှိတာကို သိလိုက်ရပါတယ်။

အသက် ၅၀ ရှိပြီလို့ စိတ်ကူးကြည့်ရအောင်။

We're going to pile risk factors on one arm,

and when that arm hits the floor, you are symptomatic

ရှင်ဟာ ငယ်ရွယ်သူမဟုတ်တော့တာကြောင့်

အသက်အရွယ်နဲ့အတူ အမ်မီလွိုက်ချိုးတချို့ စုမိနေပါတယ်။

and diagnosed with Alzheimer's.

Let's imagine you're 50 years old.

ချိန်ခွင်က နည်းနည်း စောင်းနေပါတယ်။

ရှင့်ရဲ့ DNA ကို ကြည့်ကြရအောင်။

You're not a spring chicken anymore,

so you've accumulated some amyloid plaques with age.

ကျွန်မတို့အားလုံးဟာ ဗီဇတွေကို မိခင်တွေနဲ့ ဖခင်တွေဆီကနေ အမွေရခဲ့ကြတယ်။

Your scale is tipped a little bit.

ဒီဗီဇတချို့က အန္တရာယ်ကို တိုးစေပြီး တချို့က ဒါကို လျော့နည်းစေမှာပါ။

Now let's look at your DNA.

ရှင်တို့ဟာ Still Alice ထဲက Alice လိုဆိုရင်

We've all inherited our genes from our moms and our dads.

အမ်မီလွိုက် ဘီတာကို ထုတ်ပေးတဲ့ ရှားပါးတဲ့ ဗီဇဆိုင်ရာ သန္ဓေပြောင်းတစ်ခုကို အမွေရရှိကာ

Some of these genes will increase our risk and some will decrease it.

ဒါတစ်ခုတည်းက ရှင့်ရဲ့ ချိန်ခွင် လက်တံကို မြေကြီးကို စောင်းစေမှာပါ။

If you're like Alice in "Still Alice,"

you've inherited a rare genetic mutation that cranks out amyloid beta,

ဒါပေမဲ့ အများစုအတွက်တော့ အမွေရထားတဲ့ ဗီဇတွေက လက်တံကို နည်းနည်းပဲ စောင်းစေမှာပါ။

and this alone will tip your scale arm to the ground.

ဥပမာ ၊ APOE4 ဟာ အမ်မီလွိုက်ကို တိုးမြှင့်တဲ့ ဗီဇ မျိုးကွဲတစ်ခုဖြစ်ပေမဲ့၊

But for most of us, the genes we inherit will only tip the arm a bit.

ရှင်ဟာ APOE4 မူပွားတစ်ခုကို မိခင်နဲ့ ဖခင်ဆီကနေ အမွေရနိုင်ပြီး

For example, APOE4 is a gene variant that increases amyloid,

လုံးဝ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါ မရနိုင်သေးဘူး၊

ဆိုလိုတာက ကျွန်မတို့အများစုအတွက်၊

DNA တစ် ခု တည်းကပဲ အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါ ရ၊မရဆိုတာကို မဆုံးဖြတ်တာပါ။

but you can inherit a copy of APOE4 from mom and dad

and still never get Alzheimer's,

ဒီတော့ ဘာလုပ်ရမလဲ။

which means that for most of us,

အသက်ကြီးလာတာ ဒါမှမဟုတ် အမွေရထားတဲ့ ဗီဇတွေနဲ့ပတ်သက်ပြီး ဘာမှ မလုပ်နိုင်ဘူး။

our DNA alone does not determine whether we get Alzheimer's.

အခုထိ ကျွန်မတို့ ဦးနှောက်ရဲ့ ကံကြမ္မာကို မပြောင်းလဲခဲ့သေးဘူး။

So what does?

အိပ်စက်တာကကော။

We can't do anything about getting older or the genes we've inherited.

လှိုင်းနှေး နှစ်ခြိုက်တဲ့ အိပ်စက်မှုမှာ ဂလီယယ်ဆဲလ်တွေက ဦးနှောက်တစ်လျှောက်

So far, we haven't changed our brain's destiny.

ဦးနှောက်ကျောရိုးအရည်ကို ဆေးကြောကာ

What about sleep?

နိုးနေစဉ်မှာ နာဗ်ကြောဆက်တွေထဲမှာ စုပုံလာတဲ့ ဇီဝဖြစ်စဉ်အညစ်အကြေးတွေကို

In slow-wave deep sleep, our glial cells rinse cerebral spinal fluid

ရှင်းလင်းပေးတယ်။

နှစ်ခြိုက်စွာ အိပ်စက်မှုက ဦးနှောက်အတွက် စွမ်းအင် သန့်ရှင်းမှုလိုပါ။

throughout our brains,

clearing away metabolic waste that accumulated in our synapses

ဒါပေမဲ့ အိပ်ချိန် လျှော့လိုက်ရင်၊ ဘာဖြစ်မလဲ။

while we were awake.

ညံ့ဖျင်းတဲ့ အိပ်စက်မှုက

Deep sleep is like a power cleanse for the brain.

အယ်လ်ဇိုင်းမားအတွက် နိမိတ်ဖြစ်လောက်တယ် လို့ သိပ္ပံပညာရှင်အတော်များများယုံကြည်တယ်။

But what happens if you shortchange yourself on sleep?

တစ်ညတည်း အိပ်ရေးပျက်တာက အမ်မီလွိုက် ဘီတာ တိုးများလာစေတယ်။

Many scientists believe

that poor sleep hygiene might actually be a predictor of Alzheimer's.

အမ်မီလွိုက် စုပြုံလာမှုက အိပ်စက်မှုကို အလျဉ်ပြတ်စေတာကို ပြသထားပြီး

A single night of sleep deprivation leads to an increase in amyloid beta.

တစ်ဖန် ဒါက အမ်မီလွိုက် ပိုစုပြုံလာစေတာပါ။

ဒီတော့ ချိန်ခွင်ရဲ့ စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်ကို အရှိန်မြှင့်မယ့်

And amyloid accumulation has been shown to disrupt sleep,

ဒီသေချာတဲ့ တုံ့ပြန်မှု ကွင်းဆက်က ကျွန်မတို့ဆီမှာ ရှိနေတယ်။

which in turn causes more amyloid to accumulate.

နောက်ထပ်ရှိသေးလား။

နှလုံးသွေးကြောဆိုင်ရာ ကျန်းမာရေးပါ။

And so now we have this positive feedback loop

သွေးတိုး၊ ဆီးချို၊ အဝလွန်၊ ဆေးလိပ်သောက်တာ၊ ကိုလက်စထရော မြင့်တာတွေ

that's going to accelerate the tipping of that scale.

အားလုံးက အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါဖြစ်မယ့် အန္တရာယ်ကို တိုးစေတယ်လို့ ပြသထားတယ်။

What else?

Cardiovascular health.

High blood pressure, diabetes, obesity, smoking, high cholesterol,

အလောင်းခွဲစိတ်စစ်ဆေးတဲ့ လေ့လာမှုတချို့က

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါရှိသူ ၈၀ % လောက်က နှလုံးရောဂါ

have all been shown to increase our risk of developing Alzheimer's.

ရှိနေတာကိုလည်း ပြသခဲ့တယ်။

အေရိုးဗစ်လေ့ကျင့်ခန်းက ရောဂါရဲ့ တိရစ္ဆာန် ပုံစံတွေမှာ အမ်မီလွိုက် ဘီတာ လျော့စေတာကို

Some autopsy studies have shown

that as many as 80 percent of people with Alzheimer's

လေ့လာမှုများစွာမှာ ပြသထားတယ် ။

also had cardiovascular disease.

ဒီတော့ နှလုံးကျန်းမာတဲ့ မြေထဲပင်လယ် ဘဝဟန်နဲ့ ဓာတ်စာက

Aerobic exercise has been shown in many studies to decrease amyloid beta

ချိန်ခွင် စောင်းနေတာကို တုံ့ပြန်ဖို့ကူညီပေးနိုင်တယ်။

in animal models of the disease.

ဒီတော့ အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါ စတင်တာကို ကာကွယ်ဖို့

So a heart-healthy Mediterranean lifestyle and diet

ဒါမှမဟုတ် နှောင့်နှေးစေဖို့ လုပ်နိုင်တာတွေ အများကြီးပါ။

ဒါပေမဲ့ တစ်ခုမှ လုပ်မထားဘူးလို့ ပြောကြရအောင်။

can help to counter the tipping of this scale.

ရှင်က အသက် ၆၅ နှစ်ဆိုပါစို့။

So there are many things we can do

to prevent or delay the onset of Alzheimer's.

မိသားစုထဲမှာ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါ ရှိတော့ ချိန်ခွင်ကို နည်းနည်း စောင်းစေတဲ့

But let's say you haven't done any of them.

ဗီဇ တစ်ခု၊နှစ်ခုကို အမွေရထားနိုင်လောက်တယ်။

ရှင်က နှစ်ပေါင်းအတော်ကြာ အလုပ်ပင်ပန်းနေခဲ့တယ်။

Let's say you're 65;

there's Alzheimer's in your family, so you've likely inherited a gene or two

ဝက်ပေါင်ခြောက်ကို ကြိုက်တယ်။

တစ်ယောက်ယောက်က လိုက်မဖမ်းရင်၊ ရှင် ပြေးမှာမဟုတ်ဘူး။

that tips your scale arm a bit;

(ရယ်သံများ)

အမ်မီလွိုက်ချိုးတွေဟာ စိုးရိမ်ရတဲ့ အမှတ်ကို ရောက်နေပြီဆိုပါစိုံ။

you've been burning the candle at both ends for years;

you love bacon;

ချိန်ခွင် လက်တံက ကြမ်းပြင်ကို ထိုးကျသွားပြီ။

and you don't run unless someone's chasing you.

ပြိုဆင်းမှုက စောင်းသွားပြီး

(Laughter)

သစ်တောကို မီးရှိတာ၊

Let's imagine that your amyloid plaques have reached that tipping point.

ရောင်ရမ်းတာ၊ အရှုပ်အထွေးတွေနဲ့၊ ဆဲလ်တာတွေကို ဖြစ်စေတယ်၊

Your scale arm has crashed to the floor.

ရှင်တိုမှာ အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါ လက္ခဏာတွေရှိသင့်တာပေါ့။

You've tripped the cascade,

setting fire to the forest,

စကားလုံးတွေ၊ သော့တွေရှာဖို့နဲ့ ဒီဟောပြောချက်အစပိုင်းမှာ

causing inflammation, tangles, and cell death.

ကျွန်တော်ပြောခဲ့တာတွေကို သတိရဖို့ အခက်တွေ့သင့်တာပေါ့။

You should be symptomatic for Alzheimer's.

ဒါပေမဲ့ ရှင်တို့ မဖြစ်လောက်ဘူး။

You should be having trouble finding words and keys

အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါလက္ခဏာတွေ ကြုံတွေ့တာကနေ

and remembering what I said at the beginning of this talk.

ကာကွယ်ဖို့ ရှင်တို့လုပ်နိုင်တဲ့ နောက်ထပ်တစ်ခုရှိတယ်၊

ဦးနှောက်ထဲမှာ အပြည့်အဝ ပေါက်ကွဲနေတဲ့ရောဂါ၊ ရောဂါဗေဒ တောက်လောင်မှု ရှိနေတာတောင်ပါ။

But you might not be.

There's one more thing you can do to protect yourself

ဒါက အာရုံကြော ပျော့ပျောင်းမှုနဲ့ သိမှတ်မှုဆိုင်ရာ သိုမှီးမှုနဲ့ဆက်စပ်နေတယ်။

from experiencing the symptoms of Alzheimer's,

even if you have the full-blown disease pathology ablaze in your brain.

အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါ ရှိတာရဲ့ အတွေ့အကြုံက

နောက်ဆုံး နာဗ်ဆက်ကြောတွေ ဆုံးရှုံးတာရဲ့ အကျိုးဆက်တစ်ခုဆိုတာကို သတိရပါ။

It has to do with neural plasticity and cognitive reserve.

ပျမ်းမျှဦးနှောက်မှာ အံ့ဩစရာ ထရီလီယံ တစ်ရာကျော်တဲ့ နာဗ်ကြောဆက်တွေရှိတယ်။

Remember, the experience of having Alzheimer's

ကျွန်မတို့မှာ အလုပ်လုပ်စရာတွေ အများကြီးရှိပါတယ်။

is ultimately a result of losing synapses.

ဒါက ကိန်းသေတစ်လုံး မဟုတ်ပါဘူး။

အာရုံကြော ပျော့ပျောင်းမှုလို့ခေါ်တဲ့

The average brain has over a hundred trillion synapses,

ဖြစ်စဉ်ကနေ နာဗ်ကြောဆက်တွေ တစ်ချိန်လုံး ရပြီး ဆုံးၡုံးနေတယ်။

which is fantastic; we've got a lot to work with.

အသစ်တစ်ခုခုကို သင်ယူတိုင်း၊

And this isn't a static number.

We gain and lose synapses all the time,

အာရုံကြော ဆက်သွယ်မှုအသစ်တွေ၊ နာဗ်ကြောဆက်အသစ်တွေကို

through a process called neural plasticity.

ဖန်တီးပြီ’ ခိုင်ခံ့နေစေတာပါ။

Every time we learn something new,

Nun Study မှာ၊

we are creating and strengthening new neural connections,

အသက် ၇၅ နှစ်ကျော်ရှိတဲ့ သီလရှင် ၆၇၈ ပါးကို လေ့လာမှုစတင်ချိန်ကနေ

new synapses.

နောက်ထပ် ဆယ်စုနှစ် နှစ်ခုကျော်ကြာ လေ့လာခဲ့ကြတယ်။

In the Nun Study,

သူတို့ကို ရုပ်ပိုင်းနဲ့ သိမှတ်မှု ဆိုင်ရာ စမ်းဆေးမှုတွေ ပုံမှန် လုပ်ပေးပြီး

678 nuns, all over the age of 75 when the study began,

သူတို့ သေဆုံးတဲ့အခါ၊ ဦးနှောက်အားလုံးကို အလောင်း ခွဲစိတ်စစ်ဆေးဖို့ လှူဒါန်းခဲ့တယ်။

were followed for more than two decades.

ဒီဦးနှောက်တချို့မှာ သိပ္ပံပညာရှင်တွေက အံ့ဩစရာတစ်ခုကို တွေ့ရှိခဲ့ကြတယ်။

They were regularly given physical checkups and cognitive tests,

and when they died, their brains were all donated for autopsy.

သေချာပေါက် အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါလို့ထင်ရတဲ့ ချိုးတွေ၊

In some of these brains, scientists discovered something surprising.

အရှုပ်အထွေးတွေနဲ့ ဦးနှောက် ကျုံ့ တာတွေရှိနေပေမဲ့

၊ ဒီဦးနှောက်တွေကို ပိုင်ဆိုင်ခဲ့တဲ့ သီလရှင်တွေဟာ သူတို့ အသက်ရှင်နေစဉ်မှာ

Despite the presence of plaques and tangles and brain shrinkage --

ရောဂါရှိနေတဲ့ လက္ခဏာတွေ မပြသခဲ့ဘူး။

what appeared to be unquestionable Alzheimer's --

ဒါက ဘယ်လိုလုပ်ဖြစ်နိုင်တာလဲ။

the nuns who had belonged to these brains showed no signs

သီလရှင်တွေမှာ သိမှတ်မှုဆိုင်ရာ သိုမှီးမှု မြင့်တဲ့အဆင့်တစ်ခုရှိတာကြောင်လို့ ယူဆတယ်။

of having the disease while they were alive.

သူတို့မှာ ပိုလုပ်ဆောင်နိုင်တဲ့ နာဗ်ကြောဆက် တွေရှိခဲ့တယ်လို့ ပြောတဲ့ နည်းလမ်းတစ်ခုပါ။

How can this be?

We think it's because these nuns had a high level of cognitive reserve,

စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ လှုံ့ဆော်ပေးတဲ့ လုပ်ဆောင်မှုတွေမှာ

ပုံမှန် ပါဝင်ကြတဲ့၊ စာတတ်မြောက်မှု

which is a way of saying that they had more functional synapses.

အတိုင်းအတာ မြင့်မားတဲ့၊ ပုံမှန်ပညာရေး နှစ်ပေါင်းများစွာ ရှိတဲ့သူတွေဟာ

People who have more years of formal education,

သိမှတ်မှုဆိုင်ရာ သိုမှီးမှု ပိုများကြတယ်။

who have a high degree of literacy,

သူတို့မှာ အာရုံကြောချိတ်ဆက်မှုတွေ အလျှံပယ်ရှိနေကြတယ်။

who engage regularly in mentally stimulating activities,

ဒီတော့ သူတို့ရဲ့ နာဗ်ကြောဆက် တချို့ကို ထိခိုက်စေတဲ့

all have more cognitive reserve.

အယ်လ်ဇိုင်းမားလို ရောဂါတစ်ခု ရှိရင်တောင်၊

They have an abundance and a redundancy in neural connections.

သူတို့ဆီမှာ အပိုဆောင်း၊ အရန်ဆက်သွယ်မှုတွေ အများကြီးရှိပြီး

ဒါက တစ်ခုခု လွဲမှားတာကို သတိပြုမိတာကနေ သူတို့ကို သက်သာအောင်လုပ်ပေးတယ်။

So even if they have a disease like Alzheimer's

compromising some of their synapses,

ရိုးရှင်းတဲ့ နမူနာတစ်ခုကို စိတ်ကူးကြည့်ရအောင်။

they've got many extra backup connections,

အကြောင်းအရာတစ်ခုနဲ့ပတ်သက်ပြီး တစ်ခုတည်းပဲ သိတယ်ဆိုပါစို့။

and this buffers them from noticing that anything is amiss.

ကျွန်မအကြောင်း ပြောကြရအောင်။

Lisa Genova က ” Still Alice” ကို ရေးတာကို သိတယ်။

Let's imagine a simplified example.

ဒါက ကျွန်မအကြောင်း ရှင်တို့ သိတဲ့ တစ်ခုတည်းသောအရာပါ။

Let's say you only know one thing about a subject.

ရှင်တို့မှာ အာရုံကြော ဆက်သွယ်မှု တစ်ခုပဲရှိတယ်၊

Let's say it's about me.

ဒီနာဗ်ကြောဆက်တစ်ခုပါ။

You know that Lisa Genova wrote "Still Alice,"

ကဲ၊ အယ်လ်ဇိုင်းမား ရှိတယ်လို့ စိတ်ကူးကြည့်ပါ။

and that's the only thing you know about me.

ချိုးတွေ၊ ရှုပ်ထွေးမှုတွေ၊ ရောင်ရမ်းမှုတွေနဲ့

You have that single neural connection,

ဒီနာဗ်ကြောဆက်ကို စားနေတဲ့ မိုက်ခရိုဂလီယာက ရှိတယ်။

that one synapse.

Now imagine you have Alzheimer's.

တစ်ယောက်ယောက်က ’ဟေး၊ ‘Still Alice” ကို ဘယ်သူ ရေးတာလဲ’ လို့ မေးတဲ့အခါ၊

You have plaques and tangles and inflammation

ရှင် မမှတ်မိနိုင်တာက၊

and microglia devouring that synapse.

ဒီနာဗ်ကြောဆက်က ပျက်ယွင်းနေတာ ဒါမှမဟုတ် ပျောက်သွားလို့ပါ။

Now when someone asks you, "Hey, who wrote 'Still Alice?'"

ရှင်တို့ ကျွန်မကို ထာဝရ မေ့သွားပြီ။

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မအကြောင်း ပိုသိလာခဲ့ရင်ကော။

you can't remember,

because that synapse is either failing or gone.

ကျွန်မအကြောင်း အချက် လေးခုကို သင်ယူခဲ့တယ်ဆိုပါစို့။

ရှင်တို့မှာ အယ်လ်ဇိုင်းမားရောဂါရှိပြီး

You've forgotten me forever.

ဒီနာဗ်ကြောဆက်တွေထဲက သုံးခုက ထိခိုက် ဒါမှမဟုတ် ပျက်စီးသွားတယ်ဆိုပါစို့။

But what if you had learned more about me?

ရှင့်တို့မှာ ဒီအပျက်အစီးကို လမ်းလွှဲဖို့ နည်းလမ်း ရှိနေတုန်းပါ။

Let's say you learned four things about me.

Now imagine you have Alzheimer's,

ကျွန်မရဲ့ နာမည်ကို မှတ်မိနေတုန်းပဲ။

and three of those synapses are damaged or destroyed.

ဒီတော့ ကျွန်မတို့ဟာ မပျက်စီးသေးတဲ့ လမ်းကြောင်းတွေကို စုဆောင်းတာကနေ

You still have a way to detour the wreckage.

အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါဗေဒ ရှိနေတာကို ခံနိုင်ရည်ရှိနိုင်တယ်။

You can still remember my name.

ကျွန်မတို့ဟာ အကြောင်းအရာ အသစ်တွေကို လေ့လာတာကနေ၊ ဒီလမ်းကြောင်းတွေ၊

So we can be resilient to the presence of Alzheimer's pathology

ဒီသိမှတ်မှုဆိုင်ရာ သိုမှီးမှုကို ဖန်တီးတယ်။

through the recruitment of yet-undamaged pathways.

အကောင်းဆုံးက၊ အမြင်၊ အသံ၊ ဆက်စပ်မှုနဲ့ စိတ်ခံစားမှုတွေကို စုဆောင်းရင်း၊

And we create these pathways, this cognitive reserve,

ဒီအကြောင်းအရာအသစ်တွေကို အတတ်နိုင်ဆုံး အဓိပ္ပာယ် ကြွယ်ဝစေချင်တာပါ။

by learning new things.

Ideally, we want these new things to be as rich in meaning as possible,

ဒီတော့ ဒါက စကားဝှက် ပဟေဠိတွေ လုပ်တာကို မဆိုလိုပါဘူး။

recruiting sight and sound and associations and emotion.

သင်ယူပြီးသား သတင်းအချက်အလက်တွေကို ပြန်ထုတ်ယူချင်ရုံသက်သက်မဟုတ်တာက၊

ဒါက ရသိပြီးသား အကျွမ်းတဝင်ရှိတဲ့ လမ်းဟောင်းတွေကို သွားတာ၊ ရပ်ကွက်တွေကို

So this really doesn't mean doing crossword puzzles.

ဖြတ်သွားတာနဲ့ တူနေတာကြောင့်ပါ။

You don't want to simply retrieve information you've already learned,

ရှင်တို့က နဗ်ကြော လမ်းသစ်တွေကို ခင်းချင်တာပါ။

because this is like traveling down old, familiar streets,

အယ်လ်ဇိုင်းမား ခံနိုင်ရည်ရှိတဲ့ ဦးနှောက်တည်ဆောက်တာက

cruising neighborhoods you already know.

အီတလီစကားပြောတတ်အောင် သင်ယူတာ၊

You want to pave new neural roads.

မိတ်ဆွေသစ်တွေနဲ့ တွေ့ဆုံတာ၊

စာအုပ်တစ်အုပ် ဖတ်တာ

ဒါမဟုတ် TED Talk တစ်ခုကို နားထောင်တာကို ဆိုလိုတာပါ။

Building an Alzheimer's-resistant brain

ဒါတွေအားလုံး ရှိနေပေမဲ့၊ ရှင်တို့ဟာ တစ်နေ့မှာတော့ အယ်လ်ဇိုင်းမား ရောဂါရမှာပါ၊

means learning to speak Italian,

meeting new friends,

reading a book,

or listening to a great TED Talk.

ကျွန်မရဲ့ အဘွားနဲ့ ဒီရောဂါနဲ့အတူ ရှင်သန်နေတဲ့

And if, despite all of this, you are someday diagnosed with Alzheimer's,

ကျွန်မ သိကျွမ်းခဲ့တဲ့ လူပေါင်းများစွာကနေ သင်ခန်းစာ သုံးခု သင်ယူခဲ့ရပါတယ်။

ရောဂါစစ်တမ်းက မနက်ဖြန် ရှင် သေတော့မယ်လို့ မဆိုလိုဘူး။

there are three lessons I've learned from my grandmother

ဆက်ရှင်သန်နေပါ။

and the dozens of people I've come to know living with this disease.

စိတ်ခံစားမှုဆိုင်ရာ မှတ်ဉာဏ် ဆုံးရှုံးသွားမှာ မဟုတ်ဘူး။

Diagnosis doesn't mean you're dying tomorrow.

ရှင်ဟာ ချစ်မေတ္တာနဲ့ ပျော်ရွှင်မှုကို နားလည်နိုင်ဆဲပါ။

ပြီးခဲ့တဲ့ ငါးမိနစ်က ကျွန်မ ပြောခဲ့တာကို ရှင်တို့ မမှတ်မိလောက်ပေမဲ့၊

Keep living.

You won't lose your emotional memory.

ရှင်တို့ ခံစားရကိုတော့ မှတ်မိကြမှာပါ။

You'll still be able to understand love and joy.

ရှင်တို့ဟာ ရှင်တို့ မှတ်မိနိုင်တာထက် ပိုပါတယ်။

You might not remember what I said five minutes ago,

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

but you'll remember how I made you feel.

(လက်ခုပ်သံများ)

And you are more than what you can remember.

Thank you.

(Applause)