Martin Rees: Can we prevent the end of the world?

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Moon Thit

လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၀ နှစ်က Our Final Century? လို့ ခေါင်းစဉ်တပ်ထားတဲ့

စာအုပ်တစ်အုပ် ရေးခဲ့တယ်။ မေးခွန်း အမှတ်အသား။

ထုတ်ဝေသူတွေက  မေးခွန်းအမှတ်အသားကို ဖြတ်ချလိုက်တယ်။ (ရယ်သံများ)

Ten years ago, I wrote a book which I entitled

အမေရိကန် ထုတ်ဝေသူတွေက ခေါင်းစဉ်ကို

"Our Final Century?" Question mark.

“Our Final Hour” လို့ ပြောင်းလိုက်တယ်။

My publishers cut out the question mark. (Laughter)

အမေရိကန်တွေက လက်ငင်း ကျေနပ်မှုနဲ့ ဆန့်ကျင်ဘက်ကို သဘောကျတယ်။

The American publishers changed our title

(ရယ်သံများ)

to "Our Final Hour."

ကျွန်တော့်ရဲ့  အာဘော်က ဒါပါ၊

 ကမ္ဘာမြေ တည်ရှိခဲ့တာ ရာစုနှစ်ပေါင်း ၄၅ သန်းခန့် ကြာပြီဆိုပေမဲ့၊

Americans like instant gratification and the reverse.

ဒီတစ်ခုက ထူးခြားတယ်၊

(Laughter)

ဒါက ကမ္ဘာမြေရဲ့ အနာဂတ်ကို သူတို့ရဲ့ လက်တွေထဲမှာ ထားတဲ့

And my theme was this:

Our Earth has existed for 45 million centuries,

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ပထမဆုံး မျိုးစိတ်တစ်ခုရှိရာပါ။

ကမ္ဘာ့သမိုင်းတစ်လျှောက်လုံးနီးပါးမှာ

but this one is special —

ခြိမ်းခြောက်မှုတွေက ရောဂါတွေ၊

it's the first where one species, ours,

ငလျင်တွေ၊ ဂြိုဟ်သိမ်ဂြိုဟ်မွှားတွေ အစရှိတာတွေက သဘာဝကနေ လာခဲ့ကြပေမဲ့၊

has the planet's future in its hands.

အခုကစပြီး အဆိုးဆုံး အန္တရာယ်တွေက ကျွန်တော်တို့ဆီကနေ လာတာပါ။

Over nearly all of Earth's history,

threats have come from nature —

disease, earthquakes, asteroids and so forth —

အခု နျူကလီးယား ခြိမ်းခြောက်မှုပဲ မဟုတ်ဘူး။  

but from now on, the worst dangers come from us.

အပြန်အလှန် ဆက်နွယ်နေတဲ့ကမ္ဘာမှာ၊

ကွန်ရက် ချွတ်ယွင်းမှုတွေက တစ်ကမ္ဘာလုံးကို ကျဆင်းစေနိုင်တယ်။

လေကြောင်းခရီးက ရက်ပိုင်းအတွင်း ကမ္ဘာအနှံ့ ကူးစက်ရောဂါ ပျံ့နှံ့နိုင်တယ်၊

And it's now not just the nuclear threat;

in our interconnected world,

ဆိုရှယ်မီဒီယာက အလင်း အလျင်နှုန်းနဲ့အတူ

network breakdowns can cascade globally;

ထိတ်လန့်မှုနဲ့ ကောလာဟလတွေကို ပျံ့နှံ့စေနိုင်တယ်။

air travel can spread pandemics worldwide within days;

အန္တရာယ်အသေးစားတွေဖြစ်တဲ့ ဖြစ်နိုင်စရာမရှိတဲ့

and social media can spread panic and rumor

လေယဉ်ပျက်ကျမှုတွေ၊ အစားအစာထဲက ကင်ဆာဖြစ်စေနိုင်တာတွေ၊ နည်းပါးတဲ့

literally at the speed of light.

ဓာတ်ရောင်ခြည်သင့်မှု တွေအတွက် ပူပန်ကြပေမဲ့၊

We fret too much about minor hazards —

ကျွန်တော်တို့နဲ့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ နိုင်ငံရေးခေါင်းဆောင်တွေက

improbable air crashes, carcinogens in food,

ကပ်ဘေးဖြစ်နိုင်ခြေတွေနဲ့ပတ်သက်ပြီး ငြင်းဆိုနေကြတယ်။

low radiation doses, and so forth —

ကံကောင်းတာက၊ အဆိုးဆုံးက မဖြစ်သေးတာပါ။

but we and our political masters

အမှန်တော့၊ ဒါတွေက မဖြစ်နိုင်လောက်ဘူး။  

are in denial about catastrophic scenarios.

အဖြစ်အပျက်တစ်ခုက အလုံးစုံ ပျက်စီးနိုင်ချေရှိရင်၊

The worst have thankfully not yet happened.

မဖြစ်နိုင်တာတောင်၊ 

Indeed, they probably won't.

အိမ်ကို မီးအာမခံထားသလို၊

But if an event is potentially devastating,

ဒါကို ကာကွယ်ဖို့ ဧရာမ အာမခံကြေး ပေးရကျိုးနပ်တယ်။

it's worth paying a substantial premium

to safeguard against it, even if it's unlikely,

သိပ္ပံပညာက ပိုကြီးတဲ့ စွမ်းအားနဲ့ ကတိတွေ ပေးတာကြောင့်၊

just as we take out fire insurance on our house.

အဆိုးဘက်ကလည်း ပိုကြောက်စရာကောင်းလာတယ်။

And as science offers greater power and promise,

ကျွန်တော်တို့ဟာ အရင်ထက် ပိုခံနိုင်ရည်မဲ့လာတယ်။

ဆယ်စုနှစ်အနည်းငယ်အတွင်း၊

လူသန်းပေါင်းများစွာက ဒီနေ့ ဆိုက်ဘာနည်းပညာကို

the downside gets scarier too.

အလွဲသုံးစားလုပ်သလို၊ အဟုန်နဲ့ တိုးတက်နေတဲ့

We get ever more vulnerable.

အဟုန်နဲ့ တိုးတက်နေတဲ့ ဇီဝနည်းပညာကို အလွဲသုံးစားလုပ်နိုင်စွမ်းရှိလာမယ်။

Within a few decades,

millions will have the capability

TED Talk တစ်ခုမှာ Freeman Dyson က

to misuse rapidly advancing biotech,

ကလေးတွေက သူ့မျိုးဆက်က ဓာတုဗေဒ ကိရိယာအစုံတွေနဲ့ ပုံမှန် ကစားတဲ့အတိုင်း၊

just as they misuse cybertech today.

ဇီဝရုပ်အသစ်တွေကို ဒီဇိုင်းဆွဲကာ ဖန်တီးကြမယ်လို့ ကြိုမြင်ခဲ့တယ်။

Freeman Dyson, in a TED Talk,

ဒါက သိပ္ပံစိတ်ကူးယဉ် အစွန်းအဖျားမှာ ဖြစ်လောက်တယ်၊

foresaw that children will design and create new organisms

ဒါပေမဲ့ ဒါက သူ့ဇာတ်လမ်းရဲ့ ဇာတ်ညွှန်း တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းဆိုရင်တောင်၊

just as routinely as his generation played with chemistry sets.

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ဂေဟဗေဒနဲ့ မျိုးစိတ်တောင်

Well, this may be on the science fiction fringe,

မထိမရှဘဲ ကြာရှည် ရှင်သန်မှာမဟုတ်တာ သေချာတယ်။

but were even part of his scenario to come about,

ဥပမာ၊ လူသား ပိုနည်နည်းပဲရှိရင်၊

our ecology and even our species

would surely not survive long unscathed.

ကမ္ဘာဂြိုဟ်၊ Gaia အတွက် ပိုကောင်းးမယ်လို့ ယူဆတဲ့

ဂေဟဗေဒ အစွန်းရောက်သူတချို့ ရှိတယ်။

For instance, there are some eco-extremists

ဒီလိုလူတွေက ၂၀၅၀ မှာ ပျံ့နှံ့နေမယ့်

who think that it would be better for the planet,

လူလုပ် ဓာတုဇီဝ နည်းပညာတွေကို

for Gaia, if there were far fewer humans.

ကျွမ်းကျင်လာတဲ့အခါ ဘာဖြစ်မလဲ။

အဲဒီအချိန်မှာ၊ အခြား သိပ္ပံစိတ်ကူးယဉ် အိပ်မက်ဆိုးတွေက

What happens when such people have mastered

လက်တွေ့ဆီ ကူးပြောင်းနိုင်လောက်တယ်၊

synthetic biology techniques

ဆိုးယုတ်သွားတဲ့ မိုက်မဲတဲ့စက်ရုပ်တွေ၊

that will be widespread by 2050?

ဒါမှမဟုတ်အားလုံးကို ခြိမ်းခြောက်တဲ့

And by then, other science fiction nightmares

၎င်းရဲ့ ကိုယ်ပိုင်ဉာဏ်ကို ဖန်တီးတဲ့ ကွန်ရက်တစ်ခု။

may transition to reality:

ဒီလိုအန္တရာယ်တွေကို စည်းမျဥ်းနဲ့ ကျွန်တော်တို့ ကာကွယ်နိုင်မလား။

dumb robots going rogue,

or a network that develops a mind of its own

ကျွန်တော်တို့ သေချာပေါက် ကြိုးစားရမှာပါ၊

threatens us all.

ဒါပေမဲ့၊ ဒီလုပ်ငန်းတွေက အလွန် ပြိုင်ဆိုင်၊ ကျယ်ပြန့်ပြီး

Well, can we guard against such risks by regulation?

စီးပွားရေး ဖိအားနဲ့ တွန်းအားပေးနေတော့၊

စည်းမျဉ်းစည်းကမ်းတွေပဲ ဘာပြောပြော၊ လုပ်နိုင်တာမှန်သမျှကို

We must surely try, but these enterprises

are so competitive, so globalized,

တစ်နေရာရာမှာ လုပ်ရမှာပါ။

ဒါက မူးယစ်ဆေး ဥပဒေလိုပါ၊ ထိန်းဖို့ ကြိုးစားပေမဲ့ မထိန်းနိုင်ဘူး။

and so driven by commercial pressure,

that anything that can be done will be done somewhere,

ကမ္ဘာရွာမှာ ရွာခံ ငတုံးတွေတွေ ရှိမယ်၊

whatever the regulations say.

သူတို့မှာ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ ကွာလှမ်းမှုတစ်ခုရှိမယ်။

It's like the drug laws — we try to regulate, but can't.

ဒီတော့ ကျွန်တော့်ရဲ့ စာအုပ်ထဲမှာ ပြောခဲ့သလိုပဲ၊

And the global village will have its village idiots,

ဒီရာစုနှစ်တစ်လျှောက်လုံး ကြမ်းတမ်းတဲ့ခရီးကို ဖြတ်သန်းရမှာပါ။

and they'll have a global range.

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်းအတွက် အဟန့်အတားတွေရှိလောက်တယ်၊

So as I said in my book,

တကယ်တော့၊ ပြင်းထန်တဲ့ အဟန့်အတား  ဖြစ်နိုင်ခြေ ၅၀ % ပါ။

we'll have a bumpy ride through this century.

ဒါပေမဲ့၊ သက်ရှိအားလုံးကို သတ်ပစ်နိုင်တဲ့၊

There may be setbacks to our society —

ပိုတောင်ဆိုးနိုင်တဲ့

indeed, a 50 percent chance of a severe setback.

စိတ်ကူးလို့ရနိုင်တဲ့ အဖြစ်အပျက်တွေရှိလား။

But are there conceivable events

အမှုန် အရှိန်မြှင့်စက်အသစ်တစ်လုံး အွန်လိုင်းပေါ် ရောက်တဲ့အခါ၊

that could be even worse,

လူတချို့ စိုးရိမ်တကြီး မေးတာက၊ ဒါက

ကမ္ဘာမြေကို ဖျက်ဆီးနိုင်လား၊ ပိုတောင်ဆိုးတာက  

events that could snuff out all life?

When a new particle accelerator came online,

ကံကောင်းတာ၊ စိတ်ချဖို့ အာမခံပေးနိုင်တာပါ။

some people anxiously asked,

could it destroy the Earth or, even worse,

သဘာဝတရားက အာကာသ ဓာတ်ရောင်ခြည်

rip apart the fabric of space?

ထိတွေ့မှုတွေကနေ အလားတူ စမ်းသပ်မှုတွေ

အကြိမ် သန်းချီ လုပ်ပြီးပြီလို့ ကျွန်တော်နဲ့

Well luckily, reassurance could be offered.

အခြားသူတွေက ထောက်ပြခဲ့တယ်။

I and others pointed out that nature

ဒါပေမဲ့၊ သိပ္ပံပညာရှင်တွေက သဘာဝ လောကမှာ သာဓကမရှိတဲ့

has done the same experiments

အခြေအနေတွေကို ဖြစ်ပေါ်စေတဲ့ စမ်းသပ်မှုတွေကို

zillions of times already,

via cosmic ray collisions.

But scientists should surely be precautionary

ဇီဝဗေဒပညာရှင်တွေက မျိုးရိုးဗီဇ ပြုပြင်ထားတဲ့ ရောဂါဖြစ်စေတာတွေကို

about experiments that generate conditions

ဖျက်ဆီးနိုင်ချေရှိတဲ့ ထုတ်လွတ်မှုကို ရှောင်ကြဉ်သင့်တယ်။ 

without precedent in the natural world.

ဒါနဲ့ စကားမစပ်၊ တကယ့် ဖြစ်တည်မှုဆိုင်ရာ ဘေးဒုက္ခတွေအတွက်

Biologists should avoid release of potentially devastating

အန္တရာယ်ကို ကျွန်တော်တို့ရဲ့ အထူး မနှစ်သက်ဆုံးက

genetically modified pathogens.

အတွေးအခေါ်နဲ့ ကျင့်ဝတ်ဆိုင်ရာ မေးခွန်းတစ်ခုအပေါ် မူတည်နေပြီး

And by the way, our special aversion

ဒါက ဒီလိုပါ။

to the risk of truly existential disasters

 ဖြစ်နိုင်ခြေ နှစ်ခုကို သုံးသပ်ကြည့်ပါ။  

ဖြစ်နိုင်ခြေ ၁ က လူသားမျိုးနွယ်ရဲ့  ၉၀ % ကို ရှင်းပစ်တယ်။  

depends on a philosophical and ethical question,

and it's this:

ဖြစ်နိုင်ခြေ ၂ က ၁၀၀ % ကို ရှင်းပစ်တယ်။  

Consider two scenarios.

Scenario A wipes out 90 percent of humanity.

၂ က ၁  ထက် ဘယ်လောက် ပိုဆိုးလဲ။

တချို့ ၁၀ %  ပိုဆိုးတယ်လို့ ပြောကြမယ်။

Scenario B wipes out 100 percent.

လူတွေ သေတဲ့ အရေအတွက်က ၁၀ % ပိုများတယ်။

How much worse is B than A?

ဒါပေမဲ့၊ ၂  က မယှဉ်သာအောင် ပိုဆိုးတယ်လို့ ကျွန်တော် ပြောတယ်။

Some would say 10 percent worse.

နက္ခတ္တဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်အနေနဲ့

The body count is 10 percent higher.

လူသားတွေဟာ ဇာတ်လမ်းရဲ့ နိဂုံးလို့ ယုံကြည်လို့မရဘူး။

But I claim that B is incomparably worse.

ဒါက နေ ထမတောက်ခင် နှစ်ပေါင်း ၅ ဘီလီယံလောက်ကဖြစ်ပြီး

As an astronomer, I can't believe

စကြဝဠာက ထာဝရ တည်မြဲနေနိုင်တော့

that humans are the end of the story.

ဒီ ကမ္ဘာနဲ့ ဟိုးအလွန်မှာရှိတဲ့

It is five billion years before the sun flares up,

လူသား ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်နောက်ပိုင်းက

ကျွန်တော်တို့ဆီ ဦးတည်လာတဲ့ ဒါဝင် ဖြစ်စဉ်လို

and the universe may go on forever,

ရှည်ကြာပြီး ပိုလို့တောင် အံ့သြစရာကောင်းနိုင်တယ်။

so post-human evolution,

here on Earth and far beyond,

အမှန်တော့၊ အနာဂတ် ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်က သဘာဝ ရွေးချယ်မှု

could be as prolonged as the Darwinian process

အချိန်အတိုင်းအတာမဟုတ်ဘဲ၊ နည်းပညာဆိုင်ရာ

that's led to us, and even more wonderful.

အချိန်အတိုင်းအတာအရ ပိုမြန်မြန် ဖြစ်လာမှာပါ။

ဒီတော့၊ ကျွန်တော်တို့ သေချာတာက၊ ဒီဧရာမ လောင်းကြေးတွေအရဆို၊

And indeed, future evolution will happen much faster,

on a technological timescale,

ဒီဧရာမ အလားအလာကို ပိတ်ပင် တားဆီးမယ့်

not a natural selection timescale.

လူသားမျိုးသုဉ်းမှုဘေး တစ်ဘီလျံထဲက

So we surely, in view of those immense stakes,

တစ်ခုကိုတောင် လက်မခံသင့်ဘူး။

မှန်းကြည့်ထားတဲ့ ဖြစ်နိုင်ခြေတချို့က

shouldn't accept even a one in a billion risk

တကယ့် သိပ္ပံ စိတ်ကူးယဉ်ဆန်နိုင်ပေမဲ့၊

that human extinction would foreclose

အခြားအရာတွေက ပူပန်ရလောက်အောင် အစစ်အမှန် ဖြစ်လောက်တယ်။

this immense potential.

ဒါက အကျွမ်းတဝင်မရှိတာက မဖြစ်နိုင်လောက်တာတွေနဲ့

Some scenarios that have been envisaged

မတူဘူးဆိုတဲ့ အရေးပါတဲ့ ဆိုရိုးတစ်ခုပြီး

may indeed be science fiction,

but others may be disquietingly real.

ဒါကြောင့်ပဲ ဒီဖြစ်တည်မှုဆိုင်ရာ အန္တရာယ်တွေကို

လျော့ပါးအောင်လုပ်ပုံကို လေ့လာဖို့ Cambridge University မှာ

It's an important maxim that the unfamiliar

is not the same as the improbable,

ဗဟိုဌာနတစ်ခုကို တည်ထောင်နေတာပါ။

and in fact, that's why we at Cambridge University

ဒီဖြစ်နိုင်ခြေရှိတဲ့ ကပ်ဘေးတွေအကြောင်းကို

are setting up a center to study how to mitigate

လူအနည်းငယ်လောက်ကပဲ တွေးတောဖို့ ထိုက်တန်ပုံရတယ်။

အခြားသူတွေဆီက ရနိုင်တဲ့ အကူအညီ အားလုံးကို လိုအပ်တာက၊

these existential risks.

It seems it's worthwhile just for a few people

ကျွန်တော်တို့ဟာ ရှေ့က   ရာစုနှစ် သန်း ၅၀ ရှိတဲ့

to think about these potential disasters.

ဂြိုဟ်တစ်လုံး၊ ကျယ်ပြောတဲ့ စကြဝဠာထဲက အဖိုးတန်

And we need all the help we can get from others,

အပြာနုရောင်အစက်ရဲ့ ဘဏ္ဍာစိုးတွေ ဖြစ်နေလို့ပါ။

because we are stewards of a precious

ဒီတော့ ဒီအနာဂတ်ကို မထိခိုက်ပါစေနဲ့။  

pale blue dot in a vast cosmos,

Peter Medawa လို့ ခေါ်တဲ့

သိပ္ပံပညာရှင်ကြီးဆီက  စာကိုးကားတစ်ခုနဲ့ အဆုံးသတ်ချင်ပါတယ်။

a planet with 50 million centuries ahead of it.

ကျွန်တော် ကိုးကားတာက “လူသားတွေအတွက် ထိုးမယ့် ခေါင်းလောင်းတွေဟာ

And so let's not jeopardize that future.

And I'd like to finish with a quote

အယ်လ်ပိုင်း ကျွဲနွားတွေရဲ့ ခေါင်းလောင်းတွေနဲ့ တူတယ်။

from a great scientist called Peter Medawar.

ဒါတွေကို ကျွန်တော်တို့ လည်ပင်းမှာ ချိတ်ထားပြီး

I quote, "The bells that toll for mankind

သာယာ၊ငြိမ့်ညောင်းတဲ့ အသံတစ်သံ မဖြစ်စေရင်၊

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ အပြစ်ဖြစ်မှာပါ” တဲ့။

are like the bells of Alpine cattle.

ကျေးဇူးအများကြီးတင်ပါတယ်။

They are attached to our own necks,

(လက်ခုပ်သံများ)

and it must be our fault if they do not make

a tuneful and melodious sound."

Thank you very much.

(Applause)