What the discovery of gravitational waves means | Allan Adams

Translator: Myo Aung Reviewer: sann tint

1.3 billion years ago,

လွန်ခဲ့တဲ့ ၁.၃ ဘီလီယံ နှစ်တုန်းက၊

in a distant, distant galaxy,

သိပ်ကို ဝေးလံလှတဲ့ ကြယ်စုထဲတွင်၊

two black holes locked into a spiral,

တွင်းနက် နှစ်ခုတို့ဟာ ချိတ်ဆက်ရစ်ပတ်လျက်၊

falling inexorably towards each other

ရှောင်လွှဲမရ တစ်ခုက တစ်ခုထဲကို ကျဆင်းရင်း

and collided,

ထိပ်တိုက်ဆောင့်မိကြရာ

converting three Suns' worth of stuff

စက္ကန့်ရဲ့ ဆယ်ပုံတစ်ပုံ ကာလတွင်းမှာကို နေသုံးစင်းလောက်ရှိမယ့်

into pure energy in a tenth of a second.

သန့်စင်တဲ့ စွမ်းအင်တွေအဖြစ် ပြောင်းလဲသွားခဲ့ကြပါတယ်။

For that brief moment in time,

တိုတောင်းလှတဲ့ အဲဒီ အချိန်ကာလမှာ

the glow was brighter than all the stars

တောက်ပမှုဟာ ကျွန်ုပ်တို့ သိရှိရသမျှ စကြာဝဠာထဲရှိ

in all the galaxies

ကြယ်စုအားလုံးထဲက ကြယ်တွေအားလုံးရဲ့

in all of the known Universe.

စုစုပေါင်း တောက်ပမှုထက်ကို ပိုခဲ့ပါတယ်။

It was a very

အဲဒါဟာ သိပ်သိပ်ကို

big

ကြီးမားလှတဲ့

bang.

ဆောင့်တိုက်မှု ကြီးပါပဲ။

But they didn't release their energy in light.

၎င်းတို့ဟာ စွမ်းအင်ကို အလင်းရောင် အဖြစ် မထုတ်လွှင့်ကြပါဘူး။

I mean, you know, they're black holes.

အဲဒါ တွင်းနက်တွေ ဖြစ်တာကို ခင်ဗျားတို့ သိမှာပါ။

All that energy was pumped into the fabric of space and time itself,

ခုနက စွမ်းအင် အားလုံးကို ဟင်းလင်းပြင်နဲ့ အချိန်ရဲ့ ကိုယ်ထည်ထဲ မှုတ်သွင်းပေးလိုက်ရာ၊

making the Universe explode in gravitational waves.

စကြာဝဠာကို ဆွဲငင်အား လှိုင်းများအဖြစ် ပေါက်ကွဲသွားစေခဲ့ပါတယ်။

Let me give you a sense of the timescale at work here.

ဒီနေရာမှာ အချိန်ကာလဆိုင်ရာ စကေးကို နားလည်ရန် ကျနော် ပြောချင်ပါတယ်။

1.3 billion years ago,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၁.၃ ဘီလီယံတုန်းက

Earth had just managed to evolve multicellular life.

ကမ္ဘာဟာ ကလာပ်စည်းမျိုးစုံ ဇီဝပုံစံကို ဆင့်ကဲပြောင်းလဲနိုင်ခဲ့တယ်

Since then, Earth has made and evolved

အဲဒီနောက်ပိုင်းတွင် ကမ္ဘာပေါ်မှာ သန္တာများ၊ ငါးများ၊

corals, fish, plants, dinosaurs, people and even -- God save us -- the Internet.

အပင်များ၊ ဒိုင်နိုဆောများ၊ လူများ၊ အင်တာနက် စသဖြင့် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲလာခဲ့တယ်။

And about 25 years ago,

ဒါနဲ့ လွန်ခဲ့တဲ့ ၂၅ နှစ်တုန်းကကျတော့၊

a particularly audacious set of people --

ရဲတင်းလှတဲ့ လူတစ်စုတို့က၊ အထူးသဖြင့်၊

Rai Weiss at MIT, Kip Thorne and Ronald Drever at Caltech --

MIT မှ Rai Weiss၊ Caltech မှ Kip Thorne နဲ့ Ronald Drever တို့က၊

decided that it would be really neat

တွင်းနက်ကြီးတွေ ထိပ်တိုက်ဆောင့်မိရာမှ

to build a giant laser detector

ပေါ်လာနိုင်ကြတဲ့ ဆွဲငင်အား လှိုင်းများကို ဖေါ်ထုတ်ပေးမယ့်

with which to search for the gravitational waves

ရှာဖွေရေး လေဆာကိရိယာများကို တည်ဆောက်နိုင်ရင်

from things like colliding black holes.

ကောင်းမှာပဲလို့ စိတ်ကူးရခဲ့ကြပါတယ်။

Now, most people thought they were nuts.

လူများကသူတို့ကို ငကြောင်တွေလို ထင်ခဲ့ပါတယ်။

But enough people realized that they were brilliant nuts

ဒါပေမဲ့ သူတို့ဟာ သိပ်ကိုတော်ကြတဲ့ ငကြောင်များဆိုတာ နားလည်သူ မနည်းခဲ့ပါဘူး၊

that the US National Science Foundation decided to fund their crazy idea.

US National Science Foundation က သူတို့ရဲ့ စိတ်ကူးကို အားပေးခဲ့တယ်။

So after decades of development,

ဆယ်စုနှစ် အတော်ကြာ ရှာကြံပြုစုလာခဲ့ကာ

construction and imagination

စိတ်ကူးလျက် တည်ဆောက်လာလိုက်ကြလို့

and a breathtaking amount of hard work,

ရင်သပ်ဖွယ်ရာ အလုပ်တွေကို ကြိုးပမ်းလုပ်ခဲ့ကြတဲ့ နောက်၊

they built their detector, called LIGO:

သူတို့ရဲ့ ရှာဖွေရေး စက် LIGO ကို တည်ဆောက်ဖြစ်ခဲ့ပါတယ်။

The Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory.

Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory ကိုပါ။

For the last several years,

နောက်ဆုံး နှစ်များအတွင်းမှာ

LIGO's been undergoing a huge expansion in its accuracy,

LIGO ရဲ့ တိကျမှုဟာ အံ့ဖွယ် တိုးတက်လာခဲ့ပါတယ်၊

a tremendous improvement in its detection ability.

စူးစမ်းနိုင်စွမ်းဟာလည်း မယုံနိုင်ဖွယ် မြင့်မားလာခဲ့ပါတယ်။

It's now called Advanced LIGO as a result.

အခုတော့ အဲဒါကို Advanced LIGO လို့ ခေါ်ပါတယ်။

In early September of 2015,

၂၀၁၅ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ အစောပိုင်းတွင်၊

LIGO turned on for a final test run

နောက်ကိုဆွဲနေတဲ့ အချက်တချို့ကို ကျော်လွှားနိုင်တဲ့ နောက်မှာ

while they sorted out a few lingering details.

နောက်ဆုံး စမ်းသပ်ရန် LIGO ကို ခလုတ်နှိပ်ခဲ့ပါတယ်။

And on September 14 of 2015,

အဲဒါနဲ့ ၂၀၁၅ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၁၄ ရက်နေ့မှာ၊

just days after the detector had gone live,

စူးစမ်းရှာဖွေရေးးစက်ကို ဖွင့်လိုက်လို့ ရက်အနည်းငယ်အတွင်းမှာကို၊

the gravitational waves from those colliding black holes

ခုနက ပြောပြခဲ့တဲ့ တွင်းနက်များ ဆောင့်တိုက်မှုမှ ဆွဲငင်အား လှိုင်းများဟာ

passed through the Earth.

ကမ္ဘာမြေကို ဖြတ်သွားခဲ့ကြပါတယ်။

And they passed through you and me.

ကျွန်တော်နဲ့ ခင်ဗျားတို့ကို ဖြတ်သွားခဲ့တယ်

And they passed through the detector.

စူးစမ်းရေး စက်ကိုလည်း ဖြတ်သွားခဲ့ကြပါတယ်။

(Audio) Scott Hughes: There's two moments in my life

(အသံ) Scott Hughes - ကျွန်တော်ဘဝ ထဲ ပိုစိတ်လှုပ်စရာ

more emotionally intense than that.

ကောင်းခဲ့တာ နှစ်ကြိမ်ပဲ ရှိခဲ့တယ်။

One is the birth of my daughter.

ပထမ တစ်ခုက သမီး မွေးဖွားတာပါ။

The other is when I had to say goodbye to my father when he was terminally ill.

နောက်တစ်ခုက ကုသမရအောင် မကျန်းမာခဲ့တဲ့ ဖခင်ြဖစ်သူအား နှုတ်ဆက်ခဲ့ရစဉ်ကပါ။

You know, it was the payoff of my career, basically.

ဒီအချက်ဟာ ကျွန်တော် တစ်သက်တာ လုပ်ခဲ့သမျှ အားလုံးရဲ့ ရလဒ်ကြီးပါပဲ။

Everything I'd been working on -- it's no longer science fiction! (Laughs)

ကျွန်တော် ကြိုးပမ်းလုပ်ခဲ့တဲ့ အရာတိုင်းဟာ သိပ္ပံဝတ္ထု မဟုတ်တော့ပါဘူး။ (ရယ်သံများ)

Allan Adams: So that's my very good friend and collaborator, Scott Hughes,

Allan Adams - ဒါက ကျွန်တော့ မိတ်ဆွေရင်း၊ လက်တွဲလုပ်ကိုင်လာခဲ့သူ Scott Hughes ပါ၊

a theoretical physicist at MIT,

MIT မှ သီအိုရီပိုင်း ရူပဗေဒ ပညာရှင်ပါ၊

who has been studying gravitational waves from black holes

သူဟာ တွင်းနက်များမှ ဆွဲငင်အား လှိုင်းများကို၎င်း၊ LIGO လို

and the signals that they could impart on observatories like LIGO,

စူးစမ်းရေးဌာနများအတွက် ၎င်းတို့မှ ပေးနိုင်ကြမဲ့ အချက်ပြမှုများကို၎င်း

for the past 23 years.

လွန်ခဲ့တဲ့ ၂၃ နှစ်အတွင်းမှာ လေ့လာခဲ့သူပါ။

So let me take a moment to tell you what I mean by a gravitational wave.

အခုတော့ ဆွဲငင်အား လှိုင်းလို့ ပြောနေတာက ဘာလဲဆိုတာကို ရှင်းပြပါရစေ။

A gravitational wave is a ripple

ဆွဲငင်အား လှိုင်းဆိုတာက ဟင်းလင်းပြင်နဲ့ အချိန်ရဲ့

in the shape of space and time.

သဏ္ဍာန်ကို ပြောင်းလဲသွားစေတဲ့ ရိုက်ခတ်မှုပါ။

As the wave passes by,

အဲဒီလို လှိုင်က ဖြတ်သွားတဲ့အခါမှာ၊

it stretches space and everything in it

၎င်းဟာ ဟင်းလင်းပြင်နဲ့ ၎င်းထဲက အရာတိုင်းကို

in one direction,

တစ်ဖက်သို့ ဆွဲဆန့်တယ်၊

and compresses it in the other.

နောက်တစ်ဖက်တွင်ကျတော့ ဖိသိပ်ပေးပါတယ်။

This has led to countless instructors of general relativity

အထွေထွေ နှိုင်းယှဉ်မှုကို ပို့ချကြတဲ့ များစွာသော ဆရာများဆိုရင်

doing a really silly dance to demonstrate in their classes on general relativity.

အတန်းတွေထဲမှာ နှိုင်းယှဉ်မှု သီအိုရီကို ပြသရန် ကြိုးစားခဲ့ကြတာ အဓိပ္ပါယ် မရှိပါ။

"It stretches and expands, it stretches and expands."

"အဲဒါက ဆွဲဆန့်တယ်၊ ချဲ့ပေးတယ်၊ ဆွဲဆန့်တယ်၊ ချဲ့ပေးတယ်။"

So the trouble with gravitational waves

ဆွဲငင်အား လှိုင်းများရဲ့ ပြဿနာက ဘာလဲဆိုတော့

is that they're very weak; they're preposterously weak.

၎င်းတို့ဟာ သိပ်ကို အားနည်းလို့ တိုင်းမရနိုင်ခြင်းပါပဲ။

For example, the waves that hit us on September 14 --

ဥပမာ၊ စက်တင်ဘာ ၁၄ ရက်နေ့က ရိုက်ခတ်ခဲ့တဲ့ လှိုင်းတွေဆိုရင်၊

and yes, every single one of you stretched and compressed

ခင်ဗျားတို့ လူတိုင်း အဲဒီလှိုင်းတွေရဲ့ အကျိုးသက်ရောက်မှုကြောင့်

under the action of that wave --

ဆွဲဆန့်လျက် ဖိသိပ်ပေးခဲ့ပါတယ်၊

when the waves hit, they stretched the average person

အဲဒီလှိုင်းတွေ ရိုက်ခတ်တဲ့အခါမှာ ပျမ်းမျှ လူသားတစ်ယောက်ကို

by one part in 10 to the 21.

၁၀ ဂဏန်း ၂၁ ထပ်ကိန်းရဲ့ တစ်ပုံမျှ ဆွဲဆန့်ဖိသိပ်ခဲ့တယ်။

That's a decimal place, 20 zeroes,

ဆိုလိုတာက ဒသမနောက်မှာ သုည ၂၀ ရဲ့ နောက်က

and a one.

တစ်ဆိုတဲ့ ဂဏန်းပါ။

That's why everyone thought the LIGO people were nuts.

အဲဒါကြောင့်မို့လို့ LIGO ထဲက လူတွေဟာ လူအတွေလို အမျးက ထင်ခဲ့ကြတာပါ။

Even with a laser detector five kilometers long -- and that's already crazy --

ငါးကီလိုမီတာ ရှည်လျားတဲ့ လေဆာ တိုင်းထွာရေးစက်ဟာ ရူးစရာမျိုး ဖြစ်နေပါပြီ၊

they would have to measure the length of those detectors

သူတို့ဟာ ခုနက တိုင်းထွာရေး စက်ဖြင့် အနုမြူထဲက နျူကိလယတစ်ခုရဲ့

to less than one thousandth of the radius of the nucleus

တစ်ထောင်ပုံ တစ်ပုံထက် နည်းတဲ့ အရာကို

of an atom.

တိုင်းပေးရန် လိုခဲ့တယ်။

And that's preposterous.

အဲဒါဟာ တကယ့်ကို မဖြစ်စလောက်အရာပါ။

So towards the end of his classic text on gravity,

LIGO တွဲဖက် တည်ထောင်ခဲ့သူ Kip Thorne က

LIGO co-founder Kip Thorne

ဆွဲငင်အားအကြောင်းရေးသားခဲ့ရာ

described the hunt for gravitational waves as follows:

ဆွဲငင်အား လှိုင်းများအား ရှာကြံရေးနှင့် ပတ်သက်ပြီး-

He said, "The technical difficulties to be surmounted

"အဲဒီလို တိုင်းထွာရေး ကိရိယာများကို တည်ဆောက်ရာတွင် ဆက်စပ်နေတဲ့

in constructing such detectors

နည်းပညာပိုင်းဆိုင်ရာ အခက်အခဲတွေဟာ ဧရာမများပါတယ်၊

are enormous.

သို့သော်လည်း၊

But physicists are ingenious,

ရူပဗေဒ ပညာရှင်များဟာ ဇွဲနဘဲကြီးကြလို့

and with the support of a broad lay public,

အောက်ခြေ ပြည်သူတွေရဲ့ ကျယ်ပြန့်တဲ့ ထောက်ခံအားပေးမှုဖြင့်၊

all obstacles will surely be overcome."

အတားအဆီးတွေကို ကျော်လွှားနိုင်ကြမှာပါ။" လို့ ဖေါ်ပြခဲ့ပါတယ်။

Thorne published that in 1973,

Thorne ဟာ ၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင်၊ တနည်းအားဖြင့်၊

42 years before he succeeded.

မအောင်မြင်မီ ၄၂ နှစ်တုန်းက အဲဒီလို ရေးခဲ့တာပါ။

Now, coming back to LIGO,

ဆက်ပြီး LIGO ဆီသွားပါမယ်၊

Scott likes to say that LIGO acts like an ear

Scott ရဲ့ အဆိုရဆိုရင် LIGO လုပ်ကိုင်ပုံဟ မျက်စိ လုပ်ကိုင်ပုံထက်

more than it does like an eye.

နားရဲ့ လုပ်ကိုင်မှုနဲ့ ပိုတူတယ်၊

I want to explain what that means.

အဲဒါ ဘာကိုဆိုလိုကြောင်း ရှင်းပြလိုပါတယ်။

Visible light has a wavelength, a size,

မြင်လို့ရတဲ့ အလင်းရဲ့ လှိုင်းအလျား အရွယ်အစားဟာ

that's much smaller than the things around you,

ကျွန်ုပ်တို့ ဝန်းကျင်က အရာတွေ၊ လူ့မျက်နှာ၊ လက္ခဏာများ၊

the features on people's faces,

ဆဲလ်ဖုန်း အရွယ်အစားထက်

the size of your cell phone.

များစွာမှ ပိုသေးငယ်ပါတယ်။

And that's really useful,

အဲဒါ သိပ်ကို အသုံးဝင်တယ်၊

because it lets you make an image or a map of the things around you,

ကျွန်ုပ်တို့ကို ဝန်းရံနေကြတဲ့ အရာများထံမှ၊ နေရာ အမျိုးမျိုးထံမှ

by looking at the light coming from different spots

လာတဲ့ အလင်းရောင်ကို ကြည့်ြခင်းအားဖြင့်

in the scene about you.

မြင်ကွင်း ပေါ်လာတာပါ။

Sound is different.

အသံကျတော့ အဲဒီလို မဟုတ်ပါ။

Audible sound has a wavelength that can be up to 50 feet long.

ကြားရနိုင်တဲ့ အသံရဲ့ လှိုင်းအလျားဟာ ပေ ၅၀ အထိ ရှိနိုင်ပါတယ်။

And that makes it really difficult --

အဲဒါကြောင့်မို့ ကျွန်ုပ်တို့အနေနဲ့

in fact, in practical purposes, impossible -- to make an image

သိချင်တဲ့ အရာ တစ်ခုခုရဲ့ ပုံကို ဥပမာ၊ သင့်ကလေးမျက်နှာ ဆိုပါစို့၊

of something you really care about.

လက်တွေ့ သိမြင်ရဖို့ ကြိုးစားမယ်ဆိုရင်

Your child's face.

တော်တော့ကို ခဲယဉ်းမှာပါ။

Instead, we use sound to listen for features like pitch

အဲဒါကြောင့်မို့လို့ ကျွန်ုပ်တို့ဟာ အသံရဲ့ နိမ့်မှုမြင့်မှု အတိုးအကျယ်ကို နားထောင်ရန်

and tone and rhythm and volume

အတွက်သာ အသံကို သုံးကြပြီး အသံရဲ့

to infer a story behind the sounds.

နောက်ကွယ်က အကြောင်းအရာတွေကို ခန့်မှန်းကြပါတယ်။

That's Alice talking.

အဲဒါက Alice စကားပြောသံလေ။

That's Bob interrupting.

Bob က ကြားဝင်ပြီး ပြောလိုက်တာ။

Silly Bob.

မိုက်လိုက်တဲ့ Bob။

So, the same is true of gravitational waves.

အလားတူပဲ ဆွဲငင်အား လှိုင်းတွေဟာလည်း အဲဒါနဲ့ ဆင်တူပါတယ်။

We can't use them to make simple images of things out in the Universe.

၎င်းတို့ကို သုံးပြီး စကြာဝဠာထဲ ရှိကြတဲ့ အရာတွေရဲ့ ပုံကို မရယူနိုင်ကြပါ။

But by listening to changes

အဲဒီလှိုင်းတွေရဲ့ ကြိမ်နှုန်းနှင့်

in the amplitude and frequency of those waves,

လွှဲခွင်ကြီးမားပုံကို နားထောင်ကြည့်ခြင်းဖြင့် ကျွန်ုပ်တို့ဟာ

we can hear the story that those waves are telling.

အဲဒီလှိုင်းတွေရဲ့ ဖြစ်ပျက်မှုတွေကို ကြားနိုင်ကြပါတယ်။

And at least for LIGO,

အနည်းဆုံးအားဖြင့် LIGO ထဲမှာ၊

the frequencies that it can hear are in the audio band.

၎င်းအနေနဲ့ ကြားနိုင်တဲ့ ကြိမ်နှုန်းများဟာ အသံရဲ့ လှိုင်းခွင်ထဲကပါ။

So if we convert the wave patterns into pressure waves and air, into sound,

လှိုင်းတွေရဲ့ ပုံသဏ္ဍာန်ကို ကျွန်ုပ်တို့က ဖိအားလှိုင်းများနဲ့ လေအဖြစ်၊ အသံအဖြစ်

we can literally hear the Universe speaking to us.

ပြောင်းလဲပေးနိုင်ရင် စကြာဝဠာမှ ပြောလိုတာ ကြားနိုင်ပါမယ်။

For example, listening to gravity, just in this way,

ဥပမာ၊ အဲဒီလိုနည်းဖြင့် ဆွဲငင်အားကို နားထောင်ကြည့်မယ်ဆိုရင်၊ ခုနက ပြောခဲ့တဲ့

can tell us a lot about the collision of two black holes,

တွင်းနက်နှစ်ခု ထိပ်တိုက်ဆောင့်မိကြမှု အကြောင်း သိလာရမယ်၊

something my colleague Scott has spent an awful lot of time thinking about.

ကျွန်ုပ် လုပ်ဖေါ် Scott က အချိန်များစွာ ကြာအောင် စဉ်းစားခဲ့တာတွေကို သိလာရမှာပါ။

(Audio) SH: If the two black holes are non-spinning,

(Audio) SH: တွင်နက် နှစ်ခုတို့ဟာ ရစ်လည်နေတာ မဟုတ်ရင်၊

you get a very simple chirp: whoop!

ရိုးတဲ့ အသံမျိုး ဟွပ်သံ ကြားရမယ်!

If the two bodies are spinning very rapidly, I have that same chirp,

တကယ်လို့ အဲဒီအရာနှစ် အရှိန်မြင့်စွာဖြင့် လည်နေကြတယ်ဆိုရင် ဆင်တူ အသံမျိုးကိုပဲ

but with a modulation on top of it,

နည်းနည်းလေး မြင့်သံမျိုးဖြင့်၊

so it kind of goes: whir, whir, whir!

ဆက်တိုက် ကြားရပါမယ် - ဝီ၊ ဝီ၊ ဝီ။

It's sort of the vocabulary of spin imprinted on this waveform.

အဲဒါဟာ လှိုင်းရဲ့ သဏ္ဍာန်ပေါ် ရိုက်နှိပ် ပေးလိုက်တဲ့ စကားလုံးပုံစံမျိုးပါ။

AA: So on September 14, 2015,

AA: ဒါနဲ့ ၂၀၁၅ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၁၄ ရက်နေ့မှာ၊

a date that's definitely going to live in my memory,

ကျွန်တော့ မှတ်ဉာဏ်ထဲမှာ သေချာပေါက် စွဲကျန်ရစ်ခဲ့မယ့် နေ့ပါပဲ၊

LIGO heard this:

LIGO ကြားလိုက်ရတာက-

[Whirring sound]

[တဝီဝီလည်သံ]

So if you know how to listen, that is the sound of --

ဒီတော့ ဘယ်လိုနားထောင်ရမယ် ဆိုတာကို သိတယ်ဆိုရင် အသံက အဲဒီလိုပါ --

(Audio) SH: ... two black holes, each of about 30 solar masses,

(အသံ) SH: ... နေ ၃၀ စာလောက်ရှိမယ့် ထုထယ်ရှိတဲ့ တွင်းနက် နှစ်ခုတို့ဟာ

that were whirling around at a rate

မွှေစက်နှင့် ယှဉ်နိုင်တဲ့ နှုန်းနဲ့

comparable to what goes on in your blender.

တဝီဝီမြည်နေတယ် ဆိုရင်ပါ။

AA: It's worth pausing here to think about what that means.

AA: ဒီနေရာမှာ အဲဒါ ဘာဆိုလိုမှန်း သိရဖို့ ခဏစောင့်သင့်တယ်။

Two black holes, the densest thing in the Universe,

တွင်းနက် နှစ်ခု၊ စကြာဝဠာထဲက အသိပ်သည်းဆုံး အရာနှစ်ခု၊

one with a mass of 29 Suns

တစ်ခုရဲ့ ထုထယ်က နေရဲ့ ၂၉ ဆ၊

and one with a mass of 36 Suns,

နောက် တစ်ခုကျတော့ နေရဲ့ ၃၆ ဆ ရှိကာ၊

whirling around each other 100 times per second

အချင်းချင်း တစ်စက္ကန့်လျှင် အကြိမ် ၁၀၀ လည်ပတ်နေခဲ့ရာမှ

before they collide.

ထိပ်တိုက် ဆောင့်မိကြတယ်။

Just imagine the power of that.

အဲဒါရဲ့ စွမ်းပကားကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။

It's fantastic.

အံ့အားသင့်စရာကြီးပါပဲ။

And we know it because we heard it.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ ကြားလိုက်ရလို့ အဲဒီအကြောင်း သိလာရပါတယ်။

That's the lasting importance of LIGO.

အဲဒါကမှ သမိုင်းတွင်ရစ်မယ့် LIGO ရဲ့ အရေးပါမှုပါ။

It's an entirely new way to observe the Universe

ဒါဟာ ကျွန်ုပ်တို့ဆီမှာ မရှိခဲ့ဘူးတဲ့ စကြာဠာအား စူးစမ်းရေးအတွက်

that we've never had before.

လုံးဝအသစ်ဖြစ်တဲ့ နည်းလမ်းပါ။

It's a way that lets us hear the Universe

စကြာဠာကို၊ ပြီးတော့ မြင်မရနိုင်တာကို၊ ကြားလာစေနိုင်တဲ့

and hear the invisible.

နည်လမ်းပါပဲ။

And there's a lot out there that we can't see --

တကယ်တော့ လက်တွေ့တွင် ဖြစ်စေ၊ အခြေခံမူအရကိုက၊

in practice or even in principle.

မြင်ရနိုင်တဲ့ အရာတွေအများကြီးပါ။

So supernova, for example:

ဥပမာ၊ supernova ဆိုပါစို့-

I would love to know why very massive stars explode in supernovae.

သိပ်ကို ထုထယ်ကြီးမားကြတဲ့ ကြယ်တွေဟာ ဘာဖြစ်လို့ supernova အဖြစ် ပေါက်ကွဲကြတာလဲ။

They're very useful;

၎င်းတို့ အသုံးဝင်တယ်၊

we've learned a lot about the Universe from them.

၎င်းတို့မှ စကြာဝဠာအကြောင်း အများကြီး သိလာခဲ့ရတယ်။

The problem is, all the interesting physics happens in the core,

ပြဿနာက၊ ရူပဗေဒဆိုင်ရာ စိတ်ဝင်စားစရာ အရာတွေ ဗဟိုချက်ထဲ ဖြစ်ကြတာ။

and the core is hidden behind thousands of kilometers

ကီလိုမီတာ ထောင်ချီရှိတဲ့ သံ၊ ကာဗွန်နဲ့ ဆီလီကွန်ဖြင့်

of iron and carbon and silicon.

ဖုံးအုပ်လျက် အတွင်းတစ်နေရာမှာ ရှိနေတယ်။

We'll never see through it, it's opaque to light.

အလင်းရောင်က ထိုးဖောက်မရတော့ မြင်မရနိုင်ပါ။

Gravitational waves go through iron as if it were glass --

ဆွဲငင်အား လှိုင်းတွေကျတော့ သံကို မှန်လိုပဲ ဖြတ်သွားနိုင်ပါတယ် --

totally transparent.

လုံးဝကို ထိုးဖောက်နိုင်ပါတယ်။

The Big Bang: I would love to be able to explore

Big Bang ဆိုပါစို့၊ စကြာဝဠာ ပေါ်ခါစ တဒင်္ဂအချို့ကို

the first few moments of the Universe,

ကျွန်တော့အနေနဲ့ မြင်ချင်လိုလှပေမဲ့၊

but we'll never see them,

ဘယ်တော့မှ မြင်နိုင်မှာ မဟုတ်ပါဘူး၊

because the Big Bang itself is obscured by its own afterglow.

Big Bang ကိုယ်၌ရဲ့ ဆည်းဆာ အလင်း ကိုယ်နှိုက်ရဲ့ နှောင့်ယှက်မှုကြောင့်ပါ။

With gravitational waves,

ဆွဲငင်အား လှိုင်းတွေကျတော့၊

we should be able to see all the way back to the beginning.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ အစကနဦးအချိန်မှ စပြီး မြင်လို့ ရနိုင်ပါမယ်။

Perhaps most importantly,

သိပ်အရေးကြီးတဲ့ အချက်ဖြစ်နိုင်တာက၊

I'm positive that there are things out there

ကျွန်ုပ်တို့ ဘယ်တုန်းကမှ မမြင်ရခဲ့တဲ့ အရာတွေ၊

that we've never seen

မြင်မရနိုင်ဖွယ် မရှိတာတွေ၊

that we may never be able to see

စိတ်ကူးကြည့်လို့ မရတဲ့ အရာတွေ၊

and that we haven't even imagined --

အများကြီး ရှိတာကို သိပါတယ်၊ အဲဒါတွေကို

things that we'll only discover by listening.

နားဆင်ခြင်းဖြင့်သာ ကျွန်ုပ်တို့ ရှာတွေ့နိုင်ပါမယ်။

And in fact, even in that very first event,

တကယ်တော့ ပထမဦးဆုံး ဖြစ်ခဲ့တဲ့ ခုနက ဖြစ်ရပ်ထဲမှာတောင်၊

LIGO found things that we didn't expect.

မျှော်လင့် မထားခဲ့ကြတဲ့ အရာတွေကို LIGO တွေ့လိုက်နိုင်ခဲ့ပါတယ်။

Here's my colleague and one of the key members of the LIGO collaboration,

အခုတော့ အဲဒီအကြောင်းကိုမှ LIGO အဖွဲ့ထဲက အရေးပါဆုံးသူ၊

Matt Evans, my colleague at MIT, addressing exactly that:

MIT ထဲက ကျွန်တော်ရဲ့ လုပ်ဖေါ်၊ Matt Evans ပြောပြပေးပါမယ်-

(Audio) Matt Evans: The kinds of stars which produce the black holes

(အသံ) Matt Evans- ကျွန်ုပ်တို့ ဒီမှာ လေ့လာခဲ့ကြတဲ့ တွင်းနက်တွေက

that we observed here

ထုတ်လုပ်တဲ့ ကြယ်များဟာ

are the dinosaurs of the Universe.

စကြာဝဠာထဲက ဒိုင်နိုဆောတွေနဲ့ တူပါတယ်။

They're these massive things that are old, from prehistoric times,

အသက်ကြီးကြပြီး ထုထယ်ကြီးမားလှတဲ့ သမိုင်းဦးခေတ် ပုံစံမျိုးပါ၊

and the black holes are kind of like the dinosaur bones

တွင်းနက်တွေကျတော့ ဒိုင်နိုဆော ကျောရိုးတွေနဲ့ တူပါတယ်၊

with which we do this archeology.

သုတေသီတွေ ရှာနေကြတာတွေပါ။

So it lets us really get a whole nother angle

ဒီတော့ကား၊ စကြာဝဠာထဲမှာ ဘာတွေများ ရှိကြသေးလဲ၊

on what's out there in the Universe

ပြီးတော့ ကြယ်တွေ ဘယ်လို ဖြစ်ပေါ်လာကြလဲ၊

and how the stars came to be, and in the end, of course,

ကုန်အောင် ပြောရရင်၊ ကျွန်ပ်တို့ရော ဘယ်လို ပေါ်လာကြတာလဲ၊

how we came to be out of this whole mess.

သိရှိရဖို့ လုံးဝတစ်မျိုးဖြစ်တဲ့ နည်းလမ်း တစ်ရပ်ပါပဲ။

AA: Our challenge now

AA: အတတ်နိုင်ဆုံး ရဲတင်းစွာ

is to be as audacious as possible.

လုပ်ကိုင်ရေးဟာ အရေးကြီးဆုံး စိန်ခေါ်မှုကြီးပါပဲ။

Thanks to LIGO, we know how to build exquisite detectors

LIGO ရှိလို့ စကြာဝဠာကို အသံအမျိုးမျိုးဖြင့် နားဆွင့်နိုင်တဲ့

that can listen to the Universe,

စူးစမ်းရန် တိကျတဲ့ ကိရိယာတွေ

to the rustle and the chirp of the cosmos.

ဘယ်လို တည်ဆောက်ရမှန်း ကျွန်ုပ်တို့ နားလည်သိရှိလာကြရပါပြီ။

Our job is to dream up and build new observatories --

စူစမ်လေ့လာရေး ဌာနသစ်တွေကို စိတ်ကူးလျက် ဆောက်လုပ်ကြရန် လိုပါတယ် --

a whole new generation of observatories --

မျိုးဆက်သစ် စူစမ်လေ့လာရေး ဌာနတွေကို --

on the ground, in space.

မြေပေါ်မှာ၊ အာကာသထဲမှာ ဆောက်လုပ်ရန်ပါပဲ။

I mean, what could be more glorious than listening to the Big Bang itself?

Big Bang ကို နားထောင်ကြည့်ခြင်းထက် ပိုစိတ်ဝင်စားစရာ ဘာများ ရှိနိုင်ပါသလဲ?

Our job now is to dream big.

အခုတော့ ကြီးမားစွာ စိတ်ကူးကြပါ။

Dream with us.

လက်တွဲစိတ်ကူးပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)