Jonathan Haidt: The moral roots of liberals and conservatives

Translator: Novica Nakov Reviewer: Dragan Bocevski

Suppose that two American friends are traveling together in Italy.

Да претпоставиме дека двајца пријатели американци патуваат заедно во Италија.

They go to see Michelangelo's "David,"

Тие одат да го видат „Давид“ на Микеланџело.

and when they finally come face-to-face with the statue,

и кога конечно ќе дојдат лице в лице со статуата,

they both freeze dead in their tracks.

двајцата се стаписани.

The first guy -- we'll call him Adam --

Првиот, да го наречеме Адам,

is transfixed by the beauty of the perfect human form.

е стаписан од убавината на совршената човекова форма.

The second guy -- we'll call him Bill --

Вториот, да го наречеме Бил,

is transfixed by embarrassment, at staring at the thing there in the center.

е стаписан од срам од тоа што го гледа таму во центарот.

So here's my question for you:

Па, еве го моето прашање за вас:

Which one of these two guys was more likely to have voted for George Bush,

за кој од овие двајца е поверојатно дека гласал за Џорџ Буш,

which for Al Gore?

а кој за Ал Гор?

I don't need a show of hands,

Не треба да кревате раце

because we all have the same political stereotypes.

бидејќи сите ги имаме истите политички стереотипи.

We all know that it's Bill.

Сите знаеме дека тоа е Бил.

And in this case, the stereotype corresponds to reality.

И во овој случај стереотипот соодветстува со реалноста.

It really is a fact that liberals are much higher than conservatives

Факт е дека кај либералите, за разлика од конзервативците,

on a major personality trait called openness to experience.

многу повеќе е изразена карактерната особина наречена отвореност кон искуства.

People who are high in openness to experience

Луѓето кои се на високо ниво во отвореноста кон искуствата

just crave novelty, variety, diversity, new ideas, travel.

копнеат по новитети, разноликост, различност, нови идеи, патувања.

People low on it like things that are familiar,

Луѓето кои се на ниско ниво сакаат нешта кои се познати, кои безбедни и на кои можат да се ослонат.

that are safe and dependable.

Ако знаете за оваа карактерна особина,

If you know about this trait,

you can understand a lot of puzzles about human behavior,

можете да разберете многу од загатките на човековото однесување.

Можете да разберете зошто уметниците се толку различни од сметководителите.

like why artists are so different from accountants.

You can predict what kinds of books they like to read,

Можете да предвидите какви книги тие сакаат да читаат,

на какви места сакаат да патуваат,

what kinds of places they like to travel to

и каква храна сакаат да јадат.

and what kinds of food they like to eat.

Штом ќе ја разберете оваа особина, можете да разберете и

Once you understand this trait,

you can understand why anybody would eat at Applebee's,

зошто некој би јадел во Еплби, но не некој што го познавате.

but not anybody that you know.

(Laughter)

(Смеа)

This trait also tells us a lot about politics.

Оваа особина исто така ни кажува многу за политиката.

The main researcher of this trait, Robert McCrae,

Главнот истражувач на оваа особина, Робер Мекри вели дека

says that "Open individuals have an affinity

„Отворените личности имаат афинитет за либерални, прогресивни, лево-ориентирани политички гледишта“ --

for liberal, progressive, left-wing political views ..."

They like a society which is open and changing,

тие сакаат општество кое е отворено и кое се менува --

„додека затворените личности преферираат конзервативни, традиционални, десно-ориентирани погледи“.

"... whereas closed individuals prefer

conservative, traditional, right-wing views."

This trait also tells us a lot about the kinds of groups people join.

Оваа особина исто така ни кажува многу за тоа во какви групи се зачленуваат луѓето.

Here's the description of a group I found on the web.

Еве еден опис на група што ја најдов на Интернет.

What kinds of people would join

Каков тип на луѓе би се приклучиле на глобална заедница

"a global community ... welcoming people from every discipline and culture,

која е отворена за луѓе од секоја дисциплина и култура,

кои бараат подлабоко разбирање на светот,

who seek a deeper understanding of the world,

и кои се надеваат дека тоа разбирање ќе го претворат во подобра иднина за сите нас?

and who hope to turn that understanding into a better future for us all"?

Ова е од некој тип што се вика TED.

This is from some guy named Ted.

(Смеа)

Well, let's see now.

Па, да видиме, ако отвореноста предвидува кој ќе стане либерал,

If openness predicts who becomes liberal,

and openness predicts who becomes a TEDster,

и ако отвореноста предвидува кој ќе стане TED-овец,

then might we predict that most TEDsters are liberal?

тогаш дали може да предвидиме дека повеќето TED-овци се либерали?

Let's find out.

Да видиме.

Ќе ве замолам да ја кренете раката ако сте либерални, лево од центарот,

I'll ask you to raise your hand, whether you are liberal, left of center --

on social issues, primarily --

пред сѐ зборуваме за општествени прашања,

or conservative.

или конзервативни, и ќе ви дадам трета опција,

And I'll give a third option,

because I know there are libertarians in the audience.

бидејќи знам дека има извесен број на либертаријанци во публиката.

Па сега, кренете рака,

So please raise your hand -- in the simulcast rooms too.

и вие долу во собите,

сите нека видат кој е тука.

Let's let everybody see who's here.

Please raise your hand if you'd say that you're liberal or left of center.

Кренете рака ако мислите дека сте либерални или лево од центарот.

Кренета рака сега. Во ред.

Please raise your hand high right now. OK.

Please raise your hand if you'd say you're libertarian.

Кренете рака ако мислите дека сте либертаријанци.

OK. About two dozen.

Во ред. Околу дваесеттина.

And please raise your hand if you'd say you are right of center or conservative.

И кренете рака ако мислите дека сте десно од центарот или конзервативни.

Еден, два, три, четири, пет... околу осум или десет.

One, two, three, four, five -- about eight or 10.

OK.

Во ред. Ова е мал проблем.

This is a bit of a problem.

Ако нашата цел е да го разбереме светот

Because if our goal is to seek a deeper understanding of the world,

да бараме подлабоко разбирање на светот,

our general lack of moral diversity here is going to make it harder.

тогаш овдешниот недостаток на морална разноликост ќе го направи тоа потешко.

Because when people all share values, when people all share morals,

Штом луѓето делат исти вредности, штом делат ист морал,

they become a team.

тие стануваат дел од тим и штом ја употребите тимската психологија,

And once you engage the psychology of teams,

it shuts down open-minded thinking.

го исклучувате отвореното размислување.

When the liberal team loses,

Кога либералниот тим ќе изгуби, како што се случи во 2004,

[United States of Canada / Jesusland]

as it did in 2004, and as it almost did in 2000,

и како што речиси се случи во 2000, се тешиме себе си.

we comfort ourselves.

(Laughter)

(Смеа)

We try to explain why half of America voted for the other team.

Се обидуваме да објасниме зошто пола Америка гласаше за другиот тим.

We think they must be blinded by religion

Мислиме дека тие мора да се заслепени од религија или од обична глупост.

[Post-election US map: America / Dumbf*ckistan]

or by simple stupidity.

(Смеа)

(Laughter)

(Applause)

(Аплауз)

(Laughter)

Ако мислите дека пола Америка гласа за Републиканците

So if you think that half of America votes Republican

because they are blinded in this way,

бидејќи е заслепена на овој начин,

then my message to you is that you're trapped in a moral Matrix,

тогаш мојата порака до вас е дека сте заробени во морална матрица,

in a particular moral Matrix.

во една одредена морална матрица.

And by "the Matrix," I mean literally the Matrix, like the movie "The Matrix."

И под „матрица“, буквално мислам матрица како во филмот „Матрикс“.

But I'm here today to give you a choice.

Но, денес сум овде за да ви дадам избор.

You can either take the blue pill and stick to your comforting delusions,

Можете да го земете синото апче и удобно да останете со своите заблуди,

или може да го земете црвеното апче

or you can take the red pill,

learn some moral psychology

и да научите малку психологија на моралот и да излезете од моралната матрица.

and step outside the moral Matrix.

Now, because I know --

Бидејќи знам --

(Applause)

(Аплауз)

I assume that answers my question.

Во ред. Претпоставувам дека тоа е одговор на моето прашање.

I was going to ask which one you picked, but no need.

Ќе прашав кое апче ќе го изберете, но нема потреба.

You're all high in openness to experience,

Сите се отворени за искуство, и

and it looks like it might even taste good, and you're all epicures.

се чини дека може да има и добар вкус, а вие сите сте епикуријанци.

Па да одиме со црвеното апче.

Anyway, let's go with the red pill, study some moral psychology

Да проучиме малку психологија на моралот и да видиме каде ќе не однесе.

and see where it takes us.

Да почнеме од почеток.

Let's start at the beginning: What is morality, where does it come from?

Што е моралот и од каде потекнува?

The worst idea in all of psychology

Најлошата идеја во сета психологија

is the idea that the mind is a blank slate at birth.

е идејата дека умот при раѓање е празна плоча (Табула Раса).

Developmental psychology has shown that kids come into the world

Развојната психологија покажа

дека децата доаѓаат на светот со многу знаење

already knowing so much about the physical and social worlds

за физичкото и општественото опкружување

and programmed to make it really easy for them to learn certain things

и дека се програмирани така што им е лесно да научат некои работи

and hard to learn others.

а тешко да научат некои други.

The best definition of innateness I've seen,

Најдобрата дефиниција за вроденоста што сум ја видел --

which clarifies so many things for me,

што ми разјасни многу работи --

is from the brain scientist Gary Marcus.

е од невронаучникот Гери Маркус.

He says, "The initial organization of the brain

Тој вели: „Почетната организација на мозокот не зависи толку многу од искуствата.

does not depend that much on experience.

Nature provides a first draft, which experience then revises.

Природата го дава првиот нацрт, кој искуството потоа го ревидира.

'Built-in' doesn't mean unmalleable;

„Вродено“ не значи „неменливо“.

it means organized in advance of experience."

туку „организирано пред стекнување на искуство“.

OK, so what's on the first draft of the moral mind?

Тогаш, каков е првиот нацрт на моралниот ум?

To find out, my colleague Craig Joseph and I read through the literature

За да го откриеме тоа јас и мојот колега Крег Џозеф

читавме литература за антропологија

on anthropology, on culture variation in morality

за културната различност во моралноста

and also on evolutionary psychology,

и за еволуциската психологија, со цел да најдеме преклопувања.

looking for matches:

Кои се работите за кои луѓето разговараат во различните дисциплини

What sorts of things do people talk about across disciplines

that you find across cultures and even species?

и кои се пронаоѓаат во различните култури, па дури и животински видови?

Пронајдовме пет најдобри допирни точки

We found five best matches, which we call the five foundations of morality.

кои ги викаме пет темели на моралноста.

The first one is harm/care.

Првиот е штета-грижа.

We're all mammals here, we all have a lot of neural and hormonal programming

Сите сме цицачи, сите имаме многу невронско и хормонално програмирање

that makes us really bond with others, care for others,

што овозможува вистински да се поврзуваме со другите, да се грижиме за нив,

feel compassion for others, especially the weak and vulnerable.

да бидеме сочуствителни, посебно кон слабите и ранливите.

It gives us very strong feelings about those who cause harm.

Затоа силно реагираме на тие што предизвикуваат штета.

Овој морален темел е во основата на отприлика 70 проценти

This moral foundation underlies about 70 percent

of the moral statements I've heard here at TED.

од моралните изјави што сум ги чул на TED.

The second foundation is fairness/reciprocity.

Вториот темел е фер-реципроцитет.

There's actually ambiguous evidence

Има спротиставени докази

as to whether you find reciprocity in other animals,

за тоа дали постои реципроцитет и кај другите животни,

but the evidence for people could not be clearer.

но доказите за луѓето не можат да бидат појасни.

This Norman Rockwell painting is called "The Golden Rule" --

Ова е сликата „Златното правило“ на Норман Роквел,

и сме чуле за ова од Карен Армстронг, секако,

as we heard from Karen Armstrong, it's the foundation of many religions.

дека е темел на толку многу религии.

That second foundation underlies the other 30 percent

Овој втор темел е во основата на останатите 30 проценти

of the moral statements I've heard here at TED.

од моралните изјави што сум ги чул на TED.

The third foundation is in-group/loyalty.

Третиот темел е лојалност кон групата.

You do find cooperative groups in the animal kingdom,

Има групи во царството на животните --

има кооперативни групи --

but these groups are always either very small or they're all siblings.

но овие групи секогаш се многу мали или се семејни.

It's only among humans that you find very large groups of people

Само помеѓу луѓето има големи групи

who are able to cooperate and join together into groups,

кои можат да соработуваат, да се здружат --

but in this case, groups that are united to fight other groups.

но во овој случај, групите се здружуваат да се борат против други групи.

This probably comes from our long history of tribal living, of tribal psychology.

Ова веројатно доаѓа од нашата долга историја на живеење во племиња, племенска психологија.

And this tribal psychology is so deeply pleasurable

И таа племенска психологија ни носи толку длабоко задоволство

that even when we don't have tribes, we go ahead and make them,

што и кога немаме племиња,

создаваме племиња бидејќи е забавно.

because it's fun.

(Laughter)

(Смеа)

Sports is to war as pornography is to sex.

Спортот е за војната тоа што порнографијата е за сексот.

We get to exercise some ancient drives.

Вежбаме некои прастари нагони.

Четвртиот темел е авторитет-почит.

The fourth foundation is authority/respect.

Here you see submissive gestures

Овде гледате гестови на потчинетост од членови на многу тесно поврзани видови --

from two members of very closely related species.

но авторитетот кај луѓето не е толку тесно базиран на моќ и бруталност,

But authority in humans is not so closely based on power and brutality

as it is in other primates.

како што е тоа кај другите примати.

It's based on more voluntary deference and even elements of love, at times.

Повеќе се базира на доброволно почитување,

и понекогаш на елементи на лубов.

The fifth foundation is purity/sanctity.

Петиот темел е чистота-светост.

This painting is called "The Allegory Of Chastity,"

Оваа слика се вика „Алегорија на чедност“.

but purity is not just about suppressing female sexuality.

но чистоста не е само за потиснување на женската сексуалност.

It's about any kind of ideology, any kind of idea

Тоа е за било која идеологија, било која идеја

that tells you that you can attain virtue by controlling what you do with your body

која вели дека можете да постигнете честитост

со контрола на активностите што ги правите со вашето тело,

со контрола на тоа што го внесувате во вашето тело.

and what you put into your body.

And while the political right may moralize sex much more,

И додека политичката десница можеби го морализира сексот повеќе,

the political left is doing a lot of it with food.

политичката левица го прави истото со храната.

Food is becoming extremely moralized nowadays.

Денес храната станува екстремно морализирана,

A lot of it is ideas about purity,

и во тоа има многу идеи за чистота,

about what you're willing to touch or put into your body.

за тоа што сте волни да допирате или ставате во вашето тело.

I believe these are the five best candidates

Мислам дека ова се петте најдобри кандидати

for what's written on the first draft of the moral mind.

за тоа што е запишано во првиот нацрт на моралниот ум.

I think this is what we come with, a preparedness to learn all these things.

Мислам дека барем доаѓаме

со подготвеност да учиме за овие работи.

But as my son Max grows up in a liberal college town,

Но како што мојот син Макс расте во либерален универзитетски град,

how is this first draft going to get revised?

како овој прв нацрт ќе биде ревидиран?

And how will it end up being different

И како ќе биде различен

from a kid born 60 miles south of us, in Lynchburg, Virginia?

од дете родено 96 km јужно во Линчбург, Вирџинија?

To think about culture variation, let's try a different metaphor.

За да размислиме за културните разлики, да се обидеме со друга метафора.

Ако навистина има пет системи кои работат во умот --

If there really are five systems at work in the mind,

five sources of intuitions and emotions,

пет извори на интуиција и чувства --

then we can think of the moral mind as one of those audio equalizers

тогаш можеме да размислуваме за моралниот ум

како за аудио еквилајзер со пет канали

that has five channels,

where you can set it to a different setting on every channel.

каде што може да се намести различно ниво на секој канал.

Јас и моите колеги, Брајан Нозек и Џеси Грем,

My colleagues Brian Nosek and Jesse Graham and I

направивме прашалник, што го објавивме на интернет на www.YourMorals.org.

made a questionnaire, which we put up on the web at www.YourMorals.org.

И до сега, 30.000 луѓе го одговорија овој прашални и можете и вие да го сторите истото.

And so far, 30,000 people have taken this questionnaire, and you can, too.

Here are the results from about 23,000 American citizens.

Еве ги резултатите.

Ова се резултатите од околу 23.000 американски граѓани.

On the left are the scores for liberals;

На лево се прикажани резултатите на либералите,

on the right, conservatives; in the middle, moderates.

на десно тие на конзервативците, а на средина на умерените.

The blue line shows people's responses on the average of all the harm questions.

Сините линии ги прикажуваат одговорите на луѓето

во просек за сите прашања за штета.

So as you see, people care about harm and care issues.

Како што можете да видите луѓето се грижат за прашањата во врска со грижата и причинувањето на штета.

They highly endorse these sorts of statements all across the board,

Тие ги поддржуваат ваквите изјави

преку целата табла, но како што исто можете да видите,

but as you also see,

liberals care about it a little more than conservatives; the line slopes down.

либералите се грижат малку повеќе од конзервативците, линијата паѓа надолу.

Исто е и за праведноста.

Same story for fairness.

But look at the other three lines.

Но видете ги другите три линии,

For liberals, the scores are very low.

за либералите резултатот е многу низок.

They're basically saying, "This is not morality.

Либералите во основа велат: „Не, ова не е морал.

In-group, authority, purity -- this has nothing to do with morality. I reject it."

Лојалност кон групата, авторитет, чистотa -- овие работи немаат врска со морал. Ги одбивам“.

Но како што луѓето стануваат поконзервативни вредностите се качуваат.

But as people get more conservative, the values rise.

Можеме да речеме дека либералите имаат некој вид на морал

We can say liberals have a two-channel or two-foundation morality.

кој се темели на два столба.

Conservatives have more of a five-foundation,

Конзервативците имаат повеќе морал

кој се темели на пет столба.

or five-channel morality.

We find this in every country we look at.

Ова е вака во секоја земја која ќе ја погледаме.

Еве ги податоците за 1.100 Канаѓани.

Here's the data for 1,100 Canadians. I'll flip through a few other slides.

Ќе свртам уште неколку други слајдови.

The UK, Australia, New Zealand, Western Europe, Eastern Europe,

Обединетото кралство, Австралија, Нов Зеланд, Западна Европа, Источна Европа,

Latin America, the Middle East, East Asia and South Asia.

Латинска Америка, Блискиот исток, Источна Азија и Јужна Азија.

Notice also that on all of these graphs,

Забележете дека исто така на сите овие графици,

the slope is steeper on in-group, authority, purity,

падот е пооштар за групата, авторитетот и чистоста.

which shows that, within any country,

Тоа покажува дека во секоја земја,

the disagreement isn't over harm and fairness.

несогласувањето не е околу штетата и правичноста.

I mean, we debate over what's fair,

Сите -- мислам, дебатираме за тоа што е фер --

but everybody agrees that harm and fairness matter.

но сите се согласуваат дека штетата и правичноста се важни.

Moral arguments within cultures

Дебатите за моралот во културите

are especially about issues of in-group, authority, purity.

посебно се за прашања за групата, авторитетот и чистотата.

This effect is so robust, we find it no matter how we ask the question.

Овој ефект е толку робусен што го пронаоѓаме без разлика како ќе го поставиме прашањето.

In a recent study, we asked people,

Во едно неодамнешно истражување,

suppose you're about to get a dog,

им рековме на луѓето да замислат дека ќе добијат куче.

you picked a particular breed, learned about the breed.

Одбирате определена раса,

и учите некои нови информации за неа.

Suppose you learn that this particular breed is independent-minded

И да речеме дека учите дека оваа раса е своеволна,

and relates to its owner as a friend and an equal.

и својот сопственик го смета за пријател и еднаков на себе?

If you're a liberal, you say, "That's great!"

Ако сте либерален ќе речете „Еј, тоа е супер!“

because liberals like to say, "Fetch! Please."

бидејќи либералите сакаат да речат „Донеси го стапчето, те молам“.

(Laughter)

(Смеа)

But if you're a conservative, that's not so attractive.

Но ако сте конзервативец, тоа не е толку атрактивно.

If you're conservative and learn that a dog's extremely loyal

Ако сте конзервативец, и ако научите дека тоа куче е екстремно лојално

to its home and family

на својот дом и семејство и не се спријателува лесно со странци,

and doesn't warm up to strangers,

for conservatives, loyalty is good; dogs ought to be loyal.

за конзервативците -- лојалноста е добра -- кучињата треба да бидат лојални.

But to a liberal,

Но за либералот, звучи дека ова куче

it sounds like this dog is running for the Republican nomination.

се кандидира за републиканска номинација.

(Laughter)

(Смеа)

Па можете да си речете, во ред,

You might say, OK, there are differences between liberals and conservatives,

постојат овие разлики меѓу либералите и конзервативците,

but what makes the three other foundations moral?

но што ги прави останатите три темели морални?

Aren't they the foundations of xenophobia, authoritarianism and puritanism?

Нели се тие само основ за ксенофобија

и автократија и пуританство?

What makes them moral?

Што ги прави нив морални?

The answer, I think, is contained in this incredible triptych from Hieronymus Bosch,

Мислам дека одговорот е содржан во овој неверојатен триптих од Хиронимус Бош,

„Градината на убавините на Земјата“.

"The Garden of Earthly Delights."

На првиот панел го гледаме моментот на креација.

In the first panel, we see the moment of creation.

All is ordered, all is beautiful,

Се е подредено, се е убаво, сите луѓе и животни

all the people and animals are doing what they're supposed to be doing,

го прават тоа што треба да го прават, таму каде што треба да го прават.

are where they're supposed to be.

But then, given the way of the world, things change.

Но тогаш, како што одат работите, светот се менува.

We get every person doing whatever he wants,

Секој човек прави она што сака,

with every aperture of every other person and every other animal.

со секој отвор на секој друг човек и секое животно.

Some of you might recognize this as the '60s.

Некои од вас можеби ќе го препознаат ова како шеесетите.

(Laughter)

(Смеа)

Но шеесетите на крај им го препуштаат местото на седумдесетите,

But the '60s inevitably gives way to the '70s,

where the cuttings of the apertures hurt a little bit more.

каде раните на отворите болат малку повеќе.

Of course, Bosch called this hell.

Секако, Бош ова го нарекува Пекол.

So this triptych, these three panels,

Па овој триптих, овие три панели,

ја портретираат безвременската вистина дека редот тежнее да пропадне.

portray the timeless truth that order tends to decay.

The truth of social entropy.

Вистината на општествената ентропија.

But lest you think this is just some part of the Christian imagination

Но ако мислите дека ова е само дел од Христијанската имагинација

where Christians have this weird problem with pleasure,

дека Христијаните имаат некој чуден проблем со задоволството,

еве ја истата приказна, истиот развој на настани,

here's the same story, the same progression,

told in a paper that was published in "Nature" a few years ago,

раскажан во труд објавен во „Нејчр“ пред неколку години,

in which Ernst Fehr and Simon Gächter had people play a commons dilemma,

во кој Ернс Фер и Симин Гечтер проучуваат луѓе соочени со дилема за заедништво.

a game in which you give people money,

Во играта луѓето добиваат пари,

and then, on each round of the game,

и во секоја рунда

they can put money into a common pot,

можат да стават пари во заедничко купче,

then the experimenter doubles what's there,

и потоа истражувачот го дуплира тоа што е во купчето

and then it's all divided among the players.

и потоа сета сума се дели меѓу играчите.

So it's a nice analog for all sorts of environmental issues,

Ова е многу убава аналогија за сите прашања за животната средина

where we're asking people to make a sacrifice

за кои бараме од луѓето да направат жртва

and they don't really benefit from their own sacrifice.

а тие самите немаат некоја користи од својата жртва.

You really want everybody else to sacrifice,

Но она што вистина сакате е сите други да се жртвуваат,

but everybody has a temptation to free ride.

а иствремено сите имаат копнеж да поминат лесно.

Се случува следново: на почеток луѓето разумно соработуваат --

What happens is that, at first, people start off reasonably cooperative.

This is all played anonymously.

сето ова се игра анонимно --

On the first round, people give about half of the money that they can.

во првата рунда луѓето даваат околу половина од парите што можат да ги дадат.

But they quickly see other people aren't doing so much.

Но брзо сфаќаат: „Знаете, другите не даваат толку многу.

"I don't want to be a sucker. I won't cooperate."

Не сакам да бидам наивен. Нема да соработувам.“

So cooperation quickly decays

И така соработката брзо се распаѓа од разумно добра до речиси никаква.

from reasonably good down to close to zero.

But then -- and here's the trick --

Но тогаш, и ова е трикот,

Fehr and Gächter, on the seventh round, told people,

Фер и Гечтер во седмата рунда рекле,

„Знаете што? Ново правило.

"You know what? New rule.

If you want to give some of your own money

Ако сакате да дадете дел од своите пари

to punish people who aren't contributing,

за да ги казните тие што не придонесуваат, можете да го направите тоа.“

you can do that."

And as soon as people heard about the punishment issue going on,

И штом луѓето чуле за системот за казни,

cooperation shoots up.

соработката почнала да се качува нагоре.

It shoots up and it keeps going up.

Се качува и не застанува.

Lots of research shows that to solve cooperative problems, it really helps.

Има многу истражувања кои покажуваат дека за да се решат проблемите со соработка, казните помагаат.

It's not enough to appeal to people's good motives.

Не е доволно само да се поттикнуваат добрите мотиви на луѓето,

It helps to have some sort of punishment.

помага и тоа да се има некаков вид на казна.

Even if it's just shame or embarrassment or gossip,

Дури и ако тоа е некој вид на срам или озборување

потребен е некаков вид на казна што ќе ги натера луѓето,

you need some sort of punishment

to bring people, when they're in large groups, to cooperate.

кога се во големи групи, да соработуваат.

There's even some recent research suggesting that religion --

Има уште поскорашни истражувања кои укажуваат дека религијата --

priming God, making people think about God --

повикувањето на Господ, терањето на луѓето да мислат на Господ --

often, in some situations, leads to more cooperative, more pro-social behavior.

често во дадени ситуации води до поголема соработка, поголемо про-општествено однесување.

Some people think that religion is an adaptation

Некои луѓе мислат дека религијата е адаптација

evolved both by cultural and biological evolution

која се развила и од културна и од биолошка еволуција

to make groups to cohere,

што служи за групите да се зближуваат,

in part for the purpose of trusting each other

во дел со цел поголема меѓусебна доверба,

and being more effective at competing with other groups.

а потоа и за да бидат по ефективни во натпреварувањето со другите групи.

That's probably right, although this is a controversial issue.

Мислам дека тоа е веројатно точно,

иако ова е контроверзно прашање.

But I'm particularly interested in religion and the origin of religion

Но религијата посебно ме интересира,

како и нејзиното потекло и што таа ни прави нам и за нас.

and in what it does to us and for us,

Затоа што мислам дека најголемото чудо на светот не е Големиот кањон.

because I think the greatest wonder in the world is not the Grand Canyon.

The Grand Canyon is really simple --

Тој е многу едноставен.

a lot of rock and a lot of water and wind and a lot of time,

Тој е само многу камен, и потоа многу вода и ветер и многу време,

and you get the Grand Canyon.

и така го добивате Големиот кањон.

It's not that complicated.

Не е толку комплицирано.

This is what's complicated:

Она што навистина е комплицирано

that people lived in places like the Grand Canyon, cooperating with each other,

е тоа што имало луѓе што живеат на места како Големиот кањон,

кои соработувале меѓу себе, или во саваните во Африка,

or on the savannahs of Africa or the frozen shores of Alaska.

или на смрзнатите брегови на Аљаска, и некои од овие села

And some of these villages grew into the mighty cities of Babylon

прераснале во моќни градови како Вавилон, Рим и Теночитлан.

and Rome and Tenochtitlan.

How did this happen?

Како се случило ова?

It's an absolute miracle, much harder to explain than the Grand Canyon.

Ова е апсолутно чудо што е многу потешко да се објасни од Големиот кањон.

The answer, I think, is that they used every tool in the toolbox.

Мислам дека одоговорот е во тоа дека го користеле секој алат во кутијата.

Потребна била целата наша морална психологија

It took all of our moral psychology to create these cooperative groups.

за да се создатат овие групи кои соработуваат.

Yes, you need to be concerned about harm, you need a psychology of justice.

Да, треба да бидете загрижени за штета,

и ви треба психологија на правда.

But it helps to organize a group if you have subgroups,

Но навистина полесно е да се организира група ако имате подгрупи

and if those subgroups have some internal structure,

и ако тие имаат своја внатрешна структура

and if you have some ideology that tells people

и ако имате некоја идеологија кој им вели на луѓето

to suppress their carnality -- to pursue higher, nobler ends.

да ги потиснат своите чувства и да се посветат на повисоки и поблагородни цели.

И сега пристигнуваме до центарот на недоразбирањето

Now we get to the crux of the disagreement between liberals and conservatives:

помеѓу либералите и конзервативците,

liberals reject three of these foundations.

бидејќи либералите одбиваат три од овие темели.

Тие велат: „Не, ајде да ја славиме различноста, а не заедничкото членување во група“.

They say, "Let's celebrate diversity, not common in-group membership,"

Тие велат: „Да го доведеме во прашање авторитетот“.

and, "Let's question authority," and, "Keep your laws off my body."

И велат: „Чувајте ги законите подалеку од моето тело“.

Liberals have very noble motives for doing this.

Либералите имаат многу благородни мотиви за ова.

Traditional authority and morality can be quite repressive and restrictive

Традиционалниот авторитет, традиционалниот морал можат да бидат мошне репресивни

to those at the bottom, to women, to people who don't fit in.

и рестриктивни за оние на дното, за жените, за оние што не се вклопуваат.

Liberals speak for the weak and oppressed.

Така либералите зборуваат за слабите и обесправените.

They want change and justice, even at the risk of chaos.

Тие сакаат промена и правда, дури и со ризик од хаос.

Маичката на овој човек вели: „Доста се жалите, почнете револуција“.

This shirt says, "Stop bitching, start a revolution."

If you're high in openness to experience, revolution is good; it's change, it's fun.

Ако сте високо во отвореноста кон искуства, револуцијата е добра,

таа е промена, забавна е.

Conservatives, on the other hand, speak for institutions and traditions.

Конзервативците, од друга страна, зборуваат за институции и традиција.

Сакаат ред, дури и ако трошокот за тоа падне врз тие на дното.

They want order, even at some cost, to those at the bottom.

The great conservative insight is that order is really hard to achieve.

Големото конзервативно видување е дека редот тешко се постигнува.

Драгоцен е и лесно може да се загуби.

It's precious, and it's really easy to lose.

So as Edmund Burke said, "The restraints on men,

Како што вели Едмонт Бурк: „Ограничувањата на луѓето,

as well as their liberties, are to be reckoned among their rights."

како и нивните слободи, треба да бидат сместени меѓу нивните права“.

Ова беше по хаосот на Француската револуција.

This was after the chaos of the French Revolution.

Па штом ќе го видите ова, штом ќе видите

Once you see that liberals and conservatives

дека и либералите и конзервативците имаат нешто да придонесат,

both have something to contribute,

that they form a balance on change versus stability,

дека формираат рамнотежа помеѓу промената и стабилноста,

then I think the way is open to step outside the moral Matrix.

тогаш мислам дека патот за да се излезе од моралната матрица е отворен.

This is the great insight

Ова е големото видување што го задржале религиите од Азија.

that all the Asian religions have attained.

Think about yin and yang.

Размислете за Јин и Јанг.

Yin and yang aren't enemies; they don't hate each other.

Јин и Јанг не се непријатели. Тие не се мразат еден со друг.

Yin and yang are both necessary, like night and day,

И Јин и Јанг се потребни, како ден и ноќ,

for the functioning of the world.

за функционирањето на светот.

You find the same thing in Hinduism.

Истото го има и во Хиндуизмот.

There are many high gods in Hinduism.

Има многу врховни богови во Хиндуизмот.

Two of them are Vishnu, the preserver, and Shiva, the destroyer.

Двајца од нив се Вишну заштитувачот и Шива уништувачот.

This image, actually, is both of those gods

На оваа слика тие два бога делат исто тело.

sharing the same body.

You have the markings of Vishnu on the left,

Ги имате ознаките на Вишну на лево,

so we could think of Vishnu as the conservative god.

па може да го замислите Вишну како конзервативен бог.

You have the markings of Shiva on the right -- Shiva's the liberal god.

Ознаките на Шива се на лево.

Шива е либералниот бог и тие работат заедно.

And they work together.

You find the same thing in Buddhism.

Истото го има и во Будизмот.

These two stanzas contain, I think, the deepest insights

Овие две строфи ги содржат најдлабоките увиди

кои некогаш ги постигнала моралната психологија.

that have ever been attained into moral psychology.

From the Zen master Sēngcàn:

Од Шенгс-тсан - Зен учителот:

"If you want the truth to stand clear before you, never be 'for' or 'against.'

„Ако сакаш вистината да биде јасна пред тебе, никогаш немој да бидеш за или против,

битката помеѓу за и против е најлошата болест за умот.“

The struggle between 'for' and 'against' is the mind's worst disease."

Unfortunately, it's a disease that has been caught

Тоа за жал е болест

што ја имаат многу од светските водачи.

by many of the world's leaders.

Но пред да помислите дека сте подобри од Џорџ Буш,

But before you feel superior to George Bush,

before you throw a stone, ask yourself:

пред да фрлите камен, запрашајте се: „Дали јас го прифаќам тоа?“

Do you accept this?

Do you accept stepping out of the battle of good and evil?

Дали прифаќате да ја напуштите битката меѓу доброто и злото?

Can you be not for or against anything?

Можете ли да бидете ниту за, ниту против нешто?

So what's the point? What should you do?

Што е поентата? Што треба да правите?

Well, if you take the greatest insights

Ако ги земете најголемите увиди

from ancient Asian philosophies and religions

од древните азиски филозофии и религии

and combine them with the latest research on moral psychology,

и ги комбинирате со најновите истражувања за моралната психологија

ќе дојдете до овие заклучоци:

I think you come to these conclusions:

Дека нашите правични умови се дизајнирани од еволуцијата

that our righteous minds were designed by evolution

to unite us into teams,

за да не обединат во тимови и да не поделат спроти другите тимови

to divide us against other teams

and then to blind us to the truth.

и да не заслепат пред вистината.

So what should you do?

Што да правите? Велам ли да не се стремите?

Am I telling you to not strive?

Am I telling you to embrace Sēngcàn and stop,

Ви велам ли да го прифатите Шенг-тсан и да застанете,

stop with the struggle of for and against?

да застанете во битката за и против?

No, absolutely not. I'm not saying that.

Не, апсолутно не. Не го велам тоа.

This is an amazing group of people who are doing so much,

Ова е неверојатна група на луѓе кои прават толку многу,

using so much of their talent,

употребуваат толку многу од нивниот талент, брилијантност, енергија, пари

their brilliance, their energy, their money,

to make the world a better place,

за да го направат светот подобар, да се борат --

to fight wrongs,

да се борат против погрешните работи, да решаваат проблеми.

to solve problems.

But as we learned from Samantha Power

Но, како што научувме од Саманта Пауер во нејзината приказна

in her story about Sérgio Vieira de Mello,

за Серџо Виеира де Мело, не може само да влетате

you can't just go charging in, saying, "You're wrong, and I'm right,"

велејќи: „Вие грешите, јас сум во право.“

because, as we just heard, everybody thinks they are right.

Бидејќи како што чувме, сите мислат дека се во право.

A lot of the problems we have to solve

Многу од проблемите што треба да ги решиме

are problems that require us to change other people.

се проблеми што бараат од нас да промениме други луѓе.

And if you want to change other people,

И ако сакате да промените други луѓе, многу подобар начин да го направите тоа е

a much better way to do it is to first understand who we are --

прво да разберете кои сме -- да ја разберете нашата морална психологија,

understand our moral psychology,

understand that we all think we're right --

да разберете дека сите ние мислиме дека сме во право -- и потоа да застанете --

and then step out,

even if it's just for a moment, step out -- check in with Sēngcàn.

дури и тоа да е само за момент, застанете и потсетете се на Шенг-тсан.

Step out of the moral Matrix,

Излезете од моралната матрица,

just try to see it as a struggle playing out,

обидете се да ја видите како борба која се одвива

in which everybody thinks they're right, and even if you disagree with them,

и во која сите мислат дека се во право,

и сите, барем, имаат некакви причини -- дури и ако не се согласувате со нив --

everybody has some reasons for what they're doing.

сите имаат некакви причини поради кои го прават тоа што го прават.

Step out.

Излезете.

And if you do that, that's the essential move to cultivate moral humility,

И ако го направите тоа, тоа е нужниот чекор за да се култивира морална скромност,

to get yourself out of this self-righteousness,

за да излезете од оваа само-правичност,

која е нормална човечка состојба.

which is the normal human condition.

Помислете на Далај Лама.

Think about the Dalai Lama.

Think about the enormous moral authority of the Dalai Lama.

Помислете на огромниот морален авторитет на Далај Лама --

It comes from his moral humility.

тој доаѓа од неговата морална скромност.

So I think the point --

Па затоа мислам дека поентата на мојот говор

the point of my talk and, I think, the point of TED --

и поентата на TED,

is that this is a group that is passionately engaged

е дека ова е група на луѓе

in the pursuit of changing the world for the better.

во страсна потера по промени на светот кон подобро.

People here are passionately engaged

Луѓето овде се страсно вклучени

in trying to make the world a better place.

во обидите да го направат светот подобар.

But there is also a passionate commitment to the truth.

Но, има и страсна посветеност на вистината.

And so I think the answer is to use that passionate commitment to the truth

И затоа мислам дека одговорот е да да се користи таа страсна посветеност

на вистината за да се обидеме да ја претвориме во подобра иднина за сите нас.

to try to turn it into a better future for us all.

Thank you.

Благодарам.

(Applause)

(Аплауз)