Jonathan Haidt: The moral roots of liberals and conservatives

Johnathan Haidt về cội nguồn đạo đức của giới tự do và bảo thủ

Translator: Thach Thao Nguyen Phuc Reviewer: Hoang Ly

Suppose that two American friends are traveling together in Italy.

Giả sử hai người bạn Mỹ đang du lịch cùng nhau ở Italy.

They go to see Michelangelo's "David,"

Họ đi xem tượng David của Michelangelo,

and when they finally come face-to-face with the statue,

khi cuối cùng cũng được đứng mặt đối mặt với bức tượng,

they both freeze dead in their tracks.

cả hai đều lặng người.

The first guy -- we'll call him Adam --

Anh bạn đầu tiên -- ta sẽ gọi anh ấy là Adam --

is transfixed by the beauty of the perfect human form.

sững người trước vẻ đẹp của cơ thể con người hoàn hảo.

The second guy -- we'll call him Bill --

Anh bạn thứ hai -- chúng ta gọi là Bill --

is transfixed by embarrassment, at staring at the thing there in the center.

chết đứng bởi xấu hổ khi nhìn thẳng vào thứ ở giữa bức tượng.

So here's my question for you:

Vậy thì đây là câu hỏi dành cho các bạn:

Which one of these two guys was more likely to have voted for George Bush,

người nào trong số hai người trên sẽ bầu cho George Bush,

which for Al Gore?

người nào bầu cho Al Gore?

I don't need a show of hands,

Tôi không cần xem giơ tay

because we all have the same political stereotypes.

bởi chúng ta đều có những ý niệm chung về chính trị.

We all know that it's Bill.

Chúng ta đều biết đó là Bill.

And in this case, the stereotype corresponds to reality.

Trong trường hợp này, ý niệm đó phù hợp với thực tế.

It really is a fact that liberals are much higher than conservatives

Thực tế là những người theo chủ nghĩa tự do

on a major personality trait called openness to experience.

có nhiều hơn những người bảo thủ về sự cởi mở, chấp nhận trải nghiệm.

People who are high in openness to experience

Những người có nhiều sự cởi mở với trải nghiệm mới

just crave novelty, variety, diversity, new ideas, travel.

khao khát sự mới mẻ, đa dạng, những ý tưởng mới, du lịch.

People low on it like things that are familiar,

Những người ít cởi mở thích những điều quen thuộc, an toàn và chắc chắn.

that are safe and dependable.

Nếu bạn biết về nét tính cách này,

If you know about this trait,

you can understand a lot of puzzles about human behavior,

bạn có thể hiểu rất nhiều vấn đề về hành vi con người.

Bạn có thể hiểu tại sao những nghệ sĩ lại rất khác các nhân viên kế toán.

like why artists are so different from accountants.

You can predict what kinds of books they like to read,

Bạn có thể dự đoán loại sách họ thích đọc,

những nơi họ muốn đến,

what kinds of places they like to travel to

và những loại đồ ăn họ thích.

and what kinds of food they like to eat.

Một khi hiểu nét tính cách này, bạn sẽ hiểu

Once you understand this trait,

you can understand why anybody would eat at Applebee's,

tại sao ai cũng sẽ ăn ở Applebee, nhưng bạn chưa thấy ai làm thế.

but not anybody that you know.

(Laughter)

(Tiếng cười)

This trait also tells us a lot about politics.

Nét tính cách này cũng bộc lộ rất nhiều về chính trị.

The main researcher of this trait, Robert McCrae,

Nhà nghiên cứu chính về tính cách này, Robert McCrae nói rằng

says that "Open individuals have an affinity

"Những người cởi mở có thiên hướng tự do, tiến bộ, quan điểm chính trị cánh tả" --

for liberal, progressive, left-wing political views ..."

They like a society which is open and changing,

họ muốn một xã hội cởi mở và luôn thay đổi --

"trong khi những người khép kín có thiên hướng bảo thủ, truyền thống, quan điểm cánh hữu."

"... whereas closed individuals prefer

conservative, traditional, right-wing views."

This trait also tells us a lot about the kinds of groups people join.

Tính cách này cũng thể hiện rất nhiều về những hội nhóm mà họ tham gia.

Here's the description of a group I found on the web.

Đây là miêu tả một nhóm tôi thấy trên Web.

What kinds of people would join

Những người tham gia một cộng đồng toàn cầu

"a global community ... welcoming people from every discipline and culture,

chào đón mọi người từ mọi nền văn hóa,

những người muốn hiểu sâu sắc hơn về thế giới,

who seek a deeper understanding of the world,

và những người hy vọng biến sự thấu hiểu đó thành tương lai tốt đẹp hơn cho tất cả chúng ta?

and who hope to turn that understanding into a better future for us all"?

Đây là từ một người tên là TED.

This is from some guy named Ted.

(Tiếng cười)

Well, let's see now.

Giờ hãy xem liệu sự cởi mở có dự đoán xem ai sẽ theo phái tự do,

If openness predicts who becomes liberal,

and openness predicts who becomes a TEDster,

và liệu cởi mở có dự đoán ai sẽ trở thành một TEDster,

then might we predict that most TEDsters are liberal?

và liệu ta có thể dự đoán đa số TEDsters theo phái tự do hay không?

Let's find out.

Hãy cùng tìm hiểu.

Tôi sẽ yêu cầu các bạn giơ tay xem bạn theo phái tự do (liberal), cánh tả --

I'll ask you to raise your hand, whether you are liberal, left of center --

on social issues, primarily --

cơ bản là đối với những vấn đề xã hội ta đang bàn luận --

or conservative.

hay bạn theo phái bảo thủ, và tôi sẽ để một lựa chọn thứ ba,

And I'll give a third option,

because I know there are libertarians in the audience.

bởi tôi biết có một lượng lớn những người phái tự do cá nhân (libertarian) trong này.

Giờ hãy giơ tay --

So please raise your hand -- in the simulcast rooms too.

cả dưới phòng truyền thanh nữa,

hãy để mọi người thấy ở đây có những ai.

Let's let everybody see who's here.

Please raise your hand if you'd say that you're liberal or left of center.

Hãy giơ tay nếu bạn theo phái tự do hay cánh tả.

Xin hãy giơ cao tay lên. OK.

Please raise your hand high right now. OK.

Please raise your hand if you'd say you're libertarian.

Hãy giơ tay nếu bạn sẽ nói mình theo phái tự do cá nhân.

OK. About two dozen.

Ok, khoảng một -- hai tá.

And please raise your hand if you'd say you are right of center or conservative.

Và xin giơ tay nếu bạn cho rằng mình theo cánh hữu.

Một, hai, ba, bốn, năm -- khoảng tám hay mười người.

One, two, three, four, five -- about eight or 10.

OK.

Ok. Hơi có vấn đề ở đây.

This is a bit of a problem.

Bởi nếu mục đích của chúng ta là thấu hiểu thế giới,

Because if our goal is to seek a deeper understanding of the world,

tìm kiếm sự thấu hiểu sâu sắc hơn về thế giới,

our general lack of moral diversity here is going to make it harder.

sự thiếu đa dạng trong đạo đức ở đây sẽ khiến việc đó khó khăn hơn.

Because when people all share values, when people all share morals,

Bởi khi mọi người đều có chung các giá trị, các đạo đức,

they become a team.

họ trở thành một đội, và một khi họ quen với tâm lý chung của một đội,

And once you engage the psychology of teams,

it shuts down open-minded thinking.

nó làm tắt những suy nghĩ phóng khoáng.

When the liberal team loses,

Khi phái tự do thất bại, như năm 2004,

[United States of Canada / Jesusland]

as it did in 2004, and as it almost did in 2000,

và suýt chút nữa năm 2000, chúng ta tự an ủi bản thân.

we comfort ourselves.

(Laughter)

(Tiếng cười)

We try to explain why half of America voted for the other team.

Chúng ta cố gắng giải thích tại sao một nửa nước Mỹ bầu cho phe kia.

We think they must be blinded by religion

Chúng ta nghĩ chắn chắn họ đã bị mờ mắt bởi tôn giáo, hay đơn thuần là thiếu hiểu biết.

[Post-election US map: America / Dumbf*ckistan]

or by simple stupidity.

(Tiếng cười)

(Laughter)

(Applause)

(Tiếng vỗ tay)

(Laughter)

Vậy nên, nếu bạn cho rằng một nửa nước Mỹ bầu cho Đảng Cộng hòa

So if you think that half of America votes Republican

because they are blinded in this way,

bởi họ bị làm cho mù quáng như thế,

then my message to you is that you're trapped in a moral Matrix,

thông điệp của tôi đó là bạn đã bị nhốt trong một ma trận đạo đức,

in a particular moral Matrix.

trong một ma trận đạo đức đặc biệt.

And by "the Matrix," I mean literally the Matrix, like the movie "The Matrix."

Ý tôi là ma trận thật sự như trong bộ phim 'Ma Trận.'

But I'm here today to give you a choice.

Nhưng tôi ở đây hôm nay để cho các bạn một chọn lựa.

You can either take the blue pill and stick to your comforting delusions,

Bạn có thể lấy viên thuốc xanh và theo đuổi những ảo giác an ủi bản thân,

hoặc bạn có thể lấy viên đỏ,

or you can take the red pill,

learn some moral psychology

học về tâm lý học đạo đức và bước ra khỏi ma trận đạo đức.

and step outside the moral Matrix.

Now, because I know --

Giờ thì, bởi tôi biết --

(Applause)

(Tiếng vỗ tay)

I assume that answers my question.

Ok, tôi cho rằng điều đó trả lời câu hỏi của tôi.

I was going to ask which one you picked, but no need.

Tôi đang định hỏi bạn chọn cái nào, nhưng không cần nữa rồi.

You're all high in openness to experience,

Các bạn đều vô cùng cởi mở với trải nghiệm mới, thêm vào đó,

and it looks like it might even taste good, and you're all epicures.

nó có vẻ như sẽ rất ngon lành, và các bạn đều là những người sành ăn.

Dù sao thì, hãy lấy viên màu đỏ.

Anyway, let's go with the red pill, study some moral psychology

Hãy nghiên cứu một số điều về tâm lý học đạo đức và xem nó dẫn ta tới đâu.

and see where it takes us.

Hãy bắt đầu từ đầu.

Let's start at the beginning: What is morality, where does it come from?

Đạo đức là gì và nó xuất phát từ đâu?

The worst idea in all of psychology

Quan niệm tệ nhất trong toàn bộ tâm lý học

is the idea that the mind is a blank slate at birth.

đó là quan niệm khi sinh ra bộ não giống như một tấm bảng trắng.

Developmental psychology has shown that kids come into the world

Tâm lý học phát triển đã cho thấy

trẻ em bước vào thế giới đã biết rất nhiều

already knowing so much about the physical and social worlds

về thế giới vật chất và xã hội,

and programmed to make it really easy for them to learn certain things

và được lập trình để học một số điều nhất định rất dễ dàng

and hard to learn others.

và những điều khác khó khăn.

The best definition of innateness I've seen,

Định nghĩa chuẩn nhất về bẩm sinh mà tôi đã gặp --

which clarifies so many things for me,

điều này đã làm sáng tỏ rất nhiều thứ đối với tôi --

is from the brain scientist Gary Marcus.

từ nhà khoa học não bộ Gary Marcus.

He says, "The initial organization of the brain

Ông ấy nói "Cấu tạo ban đầu của bộ não không phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm.

does not depend that much on experience.

Nature provides a first draft, which experience then revises.

Tự nhiên đưa ra bản thảo đầu tiên, sau đó kinh nghiệm điều chỉnh.

'Built-in' doesn't mean unmalleable;

Cái có sẵn không có nghĩa là không thay đổi được,

it means organized in advance of experience."

nó có nghĩa là được tổ chức trước khi có trải nghiệm."

OK, so what's on the first draft of the moral mind?

OK, vậy trên bản thảo đầu tiên của đạo đức có những gì?

To find out, my colleague Craig Joseph and I read through the literature

Để tìm ra, đồng nghiệp Craig Joseph và tôi

đã đọc qua các tài liệu về nhân chủng học,

on anthropology, on culture variation in morality

sự khác biệt về quan niệm đạo đức theo văn hóa

and also on evolutionary psychology,

và tâm lý học tiến hóa để tìm những mối liên hệ.

looking for matches:

Những điều gì mà mọi người đều nói đến,

What sorts of things do people talk about across disciplines

that you find across cultures and even species?

mà bạn tìm thấy ở nhiều nền văn hóa và thậm chí ở nhiều loài vật?

Chúng tôi đã tìm thấy năm mối liên hệ

We found five best matches, which we call the five foundations of morality.

mà chúng tôi gọi là năm nền tảng của đạo đức.

The first one is harm/care.

Đầu tiên là tổn hại - quan tâm.

We're all mammals here, we all have a lot of neural and hormonal programming

Chúng ta đều là những động vật có vú, chúng ta có rất nhiều cơ chế thần kinh và hocmon

that makes us really bond with others, care for others,

khiến ta liên kết với nhau, chăm sóc cho nhau,

feel compassion for others, especially the weak and vulnerable.

cảm thông với nhau, đặc biệt với những người yếu và dễ bị tổn thương.

It gives us very strong feelings about those who cause harm.

Nó khiến ta thấy bất bình với những kẻ gây thiệt hại.

Nền tảng đạo đức này làm cơ sở cho 70%

This moral foundation underlies about 70 percent

of the moral statements I've heard here at TED.

những phát biểu về đạo đức tôi đã nghe ở TED.

The second foundation is fairness/reciprocity.

Nền tảng thứ hai là công bằng-tương hỗ.

There's actually ambiguous evidence

Chưa có chứng cứ rõ ràng

as to whether you find reciprocity in other animals,

liệu các loài khác có tính tương hỗ hay không,

but the evidence for people could not be clearer.

nhưng chứng cứ ở loài người đã vô cùng rõ ràng.

This Norman Rockwell painting is called "The Golden Rule" --

Bức tranh của Norman Rockwell này tên là "Luật lệ vàng",

và chúng ta đã nghe Karen Amstrong nói về nó

as we heard from Karen Armstrong, it's the foundation of many religions.

như là nền tảng của rất nhiều tôn giáo.

That second foundation underlies the other 30 percent

Nền tảng thứ hai làm cơ sở cho 30% còn lại

of the moral statements I've heard here at TED.

của những phát biểu về đạo đức tôi đã nghe ở TED.

The third foundation is in-group/loyalty.

Nền tảng thứ ba là lòng trung thành trong nhóm.

You do find cooperative groups in the animal kingdom,

Bạn chắc chắm tìm thấy các nhóm trong vương quốc động vật --

bạn tìm thấy những nhóm hợp tác --

but these groups are always either very small or they're all siblings.

nhưng những nhóm này luôn luôn hoặc rất nhỏ hoặc chúng là anh em.

It's only among humans that you find very large groups of people

Chỉ giữa con người ta mới thấy những nhóm rất lớn những người

who are able to cooperate and join together into groups,

hợp tác với nhau thành các nhóm --

but in this case, groups that are united to fight other groups.

nhưng trong trường hợp này, các nhóm được thành lập để chống lại những nhóm khác.

This probably comes from our long history of tribal living, of tribal psychology.

Điều này có thể đến từ lịch sử lâu dài sống theo bầy đàn và tâm lý bầy đàn.

And this tribal psychology is so deeply pleasurable

Tâm lý bầy đàn này tuyệt vời đến mức

that even when we don't have tribes, we go ahead and make them,

thậm chí khi ta không có các bộ tộc,

chúng ta tự lập nên chúng bởi thế rất vui.

because it's fun.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Sports is to war as pornography is to sex.

Thể thao đối với chiến tranh cũng như khiêu dâm với tình dục.

We get to exercise some ancient drives.

Chúng ta sử dụng một số bản tính rất cổ xưa.

Nền tảng thứ tư là quyền lực - tôn trọng.

The fourth foundation is authority/respect.

Here you see submissive gestures

Ở đây bạn thấy những cử chỉ phục tùng từ hai thành viên của hai loài rất gần với nhau --

from two members of very closely related species.

nhưng quyền lực ở con người không phụ thuộc vào sức mạnh và tính hung hãn

But authority in humans is not so closely based on power and brutality

as it is in other primates.

như các loài linh trưởng khác.

It's based on more voluntary deference and even elements of love, at times.

Nó được dựa trên sự tôn trọng tự nhiên nhiều hơn,

đôi khi còn là những yếu tố tình cảm.

The fifth foundation is purity/sanctity.

Nền tảng thứ năm là sự trong sạch - thiêng liêng.

This painting is called "The Allegory Of Chastity,"

Bức tranh này gọi là "Ngụ ngôn của sự trinh bạch"

but purity is not just about suppressing female sexuality.

nhưng sự trinh bạch không phải là đè nén tính nữ.

It's about any kind of ideology, any kind of idea

Đó là một tư tưởng

that tells you that you can attain virtue by controlling what you do with your body

cho rằng bạn có thể giữ sự trong trắng

bằng cách kiểm soát những điều bạn làm với cơ thể mình,

bằng cách kiểm soát những thứ đưa vào cơ thể mình.

and what you put into your body.

And while the political right may moralize sex much more,

Và trong chính trị khi cánh hữu đang đạo đức hóa tình dục,

the political left is doing a lot of it with food.

thì cánh tả đang thực hiện việc đó với thức ăn.

Food is becoming extremely moralized nowadays.

Thức ăn đang được đạo đức hóa tới tột đỉnh,

A lot of it is ideas about purity,

và phần lớn trong đó là quan niệm về sự thuần khiết,

about what you're willing to touch or put into your body.

về thứ mà bạn muốn đưa vào cơ thể mình.

I believe these are the five best candidates

Tôi tin rằng đây là năm điều có khả năng

for what's written on the first draft of the moral mind.

được viết trên bản thảo đầu tiên của trí óc đạo đức nhất.

I think this is what we come with, a preparedness to learn all these things.

Tôi cho rằng chúng là bẩm sinh,

một sự chuẩn bị để học tất cả những điều này.

But as my son Max grows up in a liberal college town,

Nhưng khi con trai Max của tôi lớn lên trong khuôn viên một trường đại học,

how is this first draft going to get revised?

làm thế nào để bản thảo đầu tiên này được chỉnh sửa?

And how will it end up being different

Và nó sẽ trở nên khác biệt thế nào

from a kid born 60 miles south of us, in Lynchburg, Virginia?

đối với một đứa trẻ sinh ra tại 60 dặm về phía nam ở Lynchburg, Virginia?

To think about culture variation, let's try a different metaphor.

Để nghĩ về sự khác biệt văn hóa, hãy thử một ẩn dụ khác.

Nếu thực sự có năm hệ thống cùng hoạt động trong trí óc --

If there really are five systems at work in the mind,

five sources of intuitions and emotions,

năm nguồn trực giác và cảm xúc --

then we can think of the moral mind as one of those audio equalizers

khi đó ta có thể hình dung trí óc đạo đức

như một bộ chỉnh âm có 5 kênh

that has five channels,

where you can set it to a different setting on every channel.

mà bạn có thể cài đặt khác nhau cho mỗi kênh.

Các cộng sự của tôi là Brian Nosek và Jesse Graham cùng với tôi

My colleagues Brian Nosek and Jesse Graham and I

đã lập một bản điều tra và đưa lên www.YourMorals.org.

made a questionnaire, which we put up on the web at www.YourMorals.org.

Và tới nay 30000 người đã hoàn thành bản điều tra này, và các bạn cũng có thể làm nó.

And so far, 30,000 people have taken this questionnaire, and you can, too.

Here are the results from about 23,000 American citizens.

Đây là kết quả.

Đây là kết quả từ 23000 người Mỹ.

On the left are the scores for liberals;

Phía trái tôi đã ghi điểm cho những người thuộc phe tự do,

on the right, conservatives; in the middle, moderates.

bên phải phe bảo thủ, ở giữa là những người trung lập.

The blue line shows people's responses on the average of all the harm questions.

Đường màu xanh biểu thị trung bình phản hồi của mọi người

đối với tất cả các câu hỏi về tác hại.

So as you see, people care about harm and care issues.

Bạn có thể thấy mọi người có quan tâm về các vấn đề tác hại và quan tâm.

They highly endorse these sorts of statements all across the board,

Họ ủng hộ mạnh mẽ những phát biểu loại này

nhưng các bạn cũng có thể thấy,

but as you also see,

liberals care about it a little more than conservatives; the line slopes down.

phe tự do quan tâm nhiều hơn một chút phe bảo thủ, và đường biểu thị dốc xuống.

Tương tự với công bằng.

Same story for fairness.

But look at the other three lines.

Nhưng nhìn vào ba đường khác,

For liberals, the scores are very low.

bên tự do các điểm số rất thấp.

They're basically saying, "This is not morality.

Phe tự do đang nói "Không, đây không phải là vấn đề về đạo đức.

In-group, authority, purity -- this has nothing to do with morality. I reject it."

Quyền lực, sự trong sạch, trung thành -- đây không liên quan đến đạo đức. Tôi bác bỏ nó."

Nhưng dần về phe bảo thủ, các giá trị tăng dần.

But as people get more conservative, the values rise.

Chúng ta có thể nói phe tự do có một quan niệm đạo đức

We can say liberals have a two-channel or two-foundation morality.

dựa trên hai nền tảng hay hai kênh.

Conservatives have more of a five-foundation,

Phe bảo thủ có một quan niệm đạo đức dựa trên năm nền tảng

hay năm kênh.

or five-channel morality.

We find this in every country we look at.

Chúng tôi thấy điều này tại mọi quốc gia đã tìm hiểu.

Đây là dữ liệu cho 1100 người Canada.

Here's the data for 1,100 Canadians. I'll flip through a few other slides.

Tô sẽ chỉ chạy qua một vài slide nữa.

The UK, Australia, New Zealand, Western Europe, Eastern Europe,

Anh, Úc, New Zealand, Tây Âu, Đông Âu,

Latin America, the Middle East, East Asia and South Asia.

Mỹ Latin, Trung Đông, Đông Á và Nam Á.

Notice also that on all of these graphs,

Để ý trên tất cả các đồ thị

the slope is steeper on in-group, authority, purity,

lòng trung thành, quyền lực, sự trong sạch dốc xuống nhiều hơn.

which shows that, within any country,

Điều này cho thấy trong bất kỳ đất nước nào,

the disagreement isn't over harm and fairness.

sự khác biệt không nằm trong tác hại và công bằng.

I mean, we debate over what's fair,

Tất cả mọi người -- ý tôi là, chúng ta tranh luận về điều gì là công bằng--

but everybody agrees that harm and fairness matter.

nhưng mọi người đều đồng ý các tác hại và sự công bằng đều có tác động lớn.

Moral arguments within cultures

Tranh luận về đạo đức trong một nền văn hóa nào đó

are especially about issues of in-group, authority, purity.

đặc biệt hướng về các vấn đề thuộc nội bộ nhóm, về quyền lực, sự trong sạch.

This effect is so robust, we find it no matter how we ask the question.

Kết quả này thật rõ rệt đến mức chúng tôi tìm thấy nó bất kể cách đặt câu hỏi thế nào.

In a recent study, we asked people,

Trong một nghiên cứu gần đây,

suppose you're about to get a dog,

chúng tôi yêu cầu mọi người giả sử rằng bạn chuẩn bị nuôi chó.

you picked a particular breed, learned about the breed.

Bạn chọn một giống chó cụ thể,

bạn biết được một số thông tin mới về giống đó.

Suppose you learn that this particular breed is independent-minded

Chẳng hạn bạn biết rằng giống chó này khá độc lập,

and relates to its owner as a friend and an equal.

và coi chủ của nó như một người bạn và đồng đẳng?

If you're a liberal, you say, "That's great!"

Nếu bạn theo phái tự do bạn sẽ nói "Chà, tuyệt vời!"

because liberals like to say, "Fetch! Please."

bởi họ thích nói "Vui lòng nhặt đi."

(Laughter)

(Tiếng cười)

But if you're a conservative, that's not so attractive.

Nhưng nếu bạn theo phái bảo thủ, việc này không hấp dẫn đến vậy.

If you're conservative and learn that a dog's extremely loyal

Nếu bạn phái bảo thủ, và biết rằng một con chó tuyệt đối trung thành

to its home and family

với nhà chủ của nó, và không dễ thân thiện với người lạ,

and doesn't warm up to strangers,

for conservatives, loyalty is good; dogs ought to be loyal.

đối với phái bảo thủ -- trung thành là rất tốt -- chó phải trung thành.

But to a liberal,

Nhưng đối với một người phái tự do, có vẻ như con chó này

it sounds like this dog is running for the Republican nomination.

đang vận động cho đảng Cộng hòa.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Vậy thì các bạn có thể nói, OK,

You might say, OK, there are differences between liberals and conservatives,

đây là các khác biệt giữa phái tự do và bảo thủ,

but what makes the three other foundations moral?

nhưng điều gì khiến ba nền tảng kia mang khía cạnh đạo đức?

Aren't they the foundations of xenophobia, authoritarianism and puritanism?

Đó chẳng phải là các nền tảng của tính bài ngoại,

của chủ nghĩa độc đoán và Thanh giáo hay sao?

What makes them moral?

Điều gì khiến chúng thuộc về đạo đức?

The answer, I think, is contained in this incredible triptych from Hieronymus Bosch,

Tôi cho rằng câu trả lời nằm trong bộ ba bức tranh tuyệt tác của Hieronymus Bosch;

"Khu vườn Lạc thú Trần tục"

"The Garden of Earthly Delights."

Trong bức đầu tiên, chúng ta thấy khoảnh khắc kiến tạo.

In the first panel, we see the moment of creation.

All is ordered, all is beautiful,

Mọi vật đều có trật tự, đều đẹp đẽ, mọi con người và động vật

all the people and animals are doing what they're supposed to be doing,

đều đang làm việc chúng phải làm, ở nơi chúng phải ở.

are where they're supposed to be.

But then, given the way of the world, things change.

Nhưng sau đó mọi việc thay đổi.

We get every person doing whatever he wants,

Mọi người làm bất cứ việc gì mình muốn,

with every aperture of every other person and every other animal.

với mọi kẽ hở của người khác hay các loài vật khác.

Some of you might recognize this as the '60s.

Một vài người trong số bạn có thể nhận ra lúc này giống như thập niên 60.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Nhưng thập niên 60 đã đầu hàng thập niên 70,

But the '60s inevitably gives way to the '70s,

where the cuttings of the apertures hurt a little bit more.

khi mà luồn lách vào các khe hở đã khó hăn hơn một chút.

Of course, Bosch called this hell.

Tất nhiên, Bosch gọi đây là Địa ngục.

So this triptych, these three panels,

Vậy nên bộ ba này, ba bức tranh này,

minh họa chân lý rằng trật tự có xu hướng tan rã.

portray the timeless truth that order tends to decay.

The truth of social entropy.

Chân lý của trật tự xã hội.

But lest you think this is just some part of the Christian imagination

Nhưng trừ khi bạn cho rằng đây chỉ là tưởng tượng từ Thiên chúa giáo,

where Christians have this weird problem with pleasure,

nơi mà những người theo đạo Thiên chúa có vấn đề kỳ quặc về lạc thú,

đây là một câu chuyện tương tự, một sự phát triển tương tự,

here's the same story, the same progression,

told in a paper that was published in "Nature" a few years ago,

kể trong một số báo Nature vài năm trước,

in which Ernst Fehr and Simon Gächter had people play a commons dilemma,

trong đó Ernst Fehr và Simon Gachter đặt mọi người vào một tình huống khó giải.

a game in which you give people money,

Một trò chơi trong đó bạn cho người chơi tiền,

and then, on each round of the game,

và mỗi lượt chơi

they can put money into a common pot,

họ có thể đặt tiền vào một cái lọ chung,

then the experimenter doubles what's there,

sau đó người thí nghiệm nhân đôi số tiền trong đó,

and then it's all divided among the players.

và chia đều cho các người chơi.

So it's a nice analog for all sorts of environmental issues,

Việc này cũng giống như tất cả những vấn đề môi trường

where we're asking people to make a sacrifice

khi mà ta yêu cầu mọi người bỏ ra

and they don't really benefit from their own sacrifice.

và bản thân họ không thực sự hưởng lợi từ sự hy sinh của chính họ.

You really want everybody else to sacrifice,

Nhưng bạn thực sự muốn mọi người khác phải bỏ ra,

but everybody has a temptation to free ride.

và bất cứ ai cũng muốn được cho không.

Đầu tiên, mọi người khá hợp tác --

What happens is that, at first, people start off reasonably cooperative.

This is all played anonymously.

và trò này được chơi ẩn danh --

On the first round, people give about half of the money that they can.

tại lượt đầu tiên, mọi người góp vào nửa số tiền họ có thể bỏ ra.

But they quickly see other people aren't doing so much.

Nhưng họ nhanh chóng thấy rằng "Mọi người khác không bỏ ra nhiều đến thế.

"I don't want to be a sucker. I won't cooperate."

Tôi không biết làm thằng đần. Tôi sẽ không hợp tác."

So cooperation quickly decays

Và sự hợp tác nhanh chóng tan ra từ khá tốt xuống đến gần mức không.

from reasonably good down to close to zero.

But then -- and here's the trick --

Nhưng sau đó -- và đây là mánh lưới --

Fehr and Gächter, on the seventh round, told people,

Fehr và Gachter nói rằng -- tại lượt thứ bảy họ bảo với mọi người,

"Các bạn biết gì không? Luật mới.

"You know what? New rule.

If you want to give some of your own money

Nếu bạn muốn bỏ ra một số tiền

to punish people who aren't contributing,

để trừng phạt những người không đóng góp, các bạn có thể làm thế."

you can do that."

And as soon as people heard about the punishment issue going on,

Và ngay khi nghe về chuyện phạt

cooperation shoots up.

sự hợp tác tăng lên.

It shoots up and it keeps going up.

Nó tăng vọt lên và tiếp tục tăng lên.

Lots of research shows that to solve cooperative problems, it really helps.

Có rất nhiều nghiên cứu cho thấy để giải quyết các vấn đề về hợp tác, cách đó thực sự hiệu quả.

It's not enough to appeal to people's good motives.

Chỉ kêu gọi tới động cơ tốt ở mọi người là chưa đủ,

It helps to have some sort of punishment.

cần phải có chút trừng phạt.

Even if it's just shame or embarrassment or gossip,

Thậm chí chỉ là xấu hổ hay mất mặt hay đàm tếu,

bạn cần một cách phạt nào đó để khiến mọi người,

you need some sort of punishment

to bring people, when they're in large groups, to cooperate.

khi ở trong những nhóm lớn, hợp tác với nhau.

There's even some recent research suggesting that religion --

Thậm chí có một số nghiên cứu gợi ý rằng tôn giáo --

priming God, making people think about God --

nhắc đến Chúa, khiến mọi người nghĩ về Chúa --

often, in some situations, leads to more cooperative, more pro-social behavior.

trong một số tình huống sẽ tạo ra các hành vi hợp tác hơn.

Some people think that religion is an adaptation

Một số người cho rằng tôn giáo là một sự thích nghi

evolved both by cultural and biological evolution

tạo ra bởi sự tiến hóa về cả văn hóa và sinh học

to make groups to cohere,

để khiến các nhóm đoàn kết hơn,

in part for the purpose of trusting each other

một phần nào đó nhằm mục đích tin tưởng nhau hơn,

and being more effective at competing with other groups.

và trở nên hiệu quả hơn khi cạnh tranh với các nhóm khác.

That's probably right, although this is a controversial issue.

Tôi nghĩ điều đó có thể đúng,

cho dù đây là một vấn đề gây nhiều tranh cãi.

But I'm particularly interested in religion and the origin of religion

Nhưng tôi đặc biệt quan tâm tới tôn giáo,

và nguồn gốc tôn giáo, tới những điều nó tác động tới chúng ta và vì chúng ta.

and in what it does to us and for us,

Bởi tôi nghĩ kỳ quan vĩ đại nhất thế giới không phải là Grand Canyon.

because I think the greatest wonder in the world is not the Grand Canyon.

The Grand Canyon is really simple --

Grand Canyon rất đơn giản.

a lot of rock and a lot of water and wind and a lot of time,

Chỉ là một lượng rất nhiều đá, và rất nhiều nước với gió và thời gian,

and you get the Grand Canyon.

thế là bạn có Grand Canyon.

It's not that complicated.

Nó thực sự không phức tạp.

This is what's complicated:

Đây mới là điều phức tạp,

that people lived in places like the Grand Canyon, cooperating with each other,

đó là có những người sống tại những nơi như Grand Canyon,

hợp tác với nhau, hay trên các xavan Châu Phi,

or on the savannahs of Africa or the frozen shores of Alaska.

hay những vùng đất đóng băng tại Alaska, và một số ngôi làng

And some of these villages grew into the mighty cities of Babylon

phát triển nên những thành phố Babylon, Rome, và Tenochtitlan kỳ vĩ.

and Rome and Tenochtitlan.

How did this happen?

Việc đó diễn ra như thế nào?

It's an absolute miracle, much harder to explain than the Grand Canyon.

Đó là một phép màu, khó giải thích nhiều hơn rất nhiều so với Grand Canyon.

The answer, I think, is that they used every tool in the toolbox.

Câu trả lời, tôi cho rằng, là họ sử dụng mọi công cụ có được.

Cần toàn bộ tâm lý đạo đức của loài người

It took all of our moral psychology to create these cooperative groups.

để tạo nên những nhóm hợp tác đó.

Yes, you need to be concerned about harm, you need a psychology of justice.

Đúng vậy, bạn cần quan tâm về các tác hại,

bạn cần thấu hiểu công lý.

But it helps to organize a group if you have subgroups,

Nhưng sẽ rất hữu ích trong việc tổ chức nhóm nếu bạn có các nhóm nhỏ hơn,

and if those subgroups have some internal structure,

và nếu các nhóm nhỏ đó có cấu trúc vững chắc từ bên trong,

and if you have some ideology that tells people

và nếu bạn có hệ tư tưởng để khiến họ

to suppress their carnality -- to pursue higher, nobler ends.

kìm nén nhục dục, để theo đuổi những mục đích cao cả hơn, lớn lao hơn.

Giờ chúng ta sẽ xem xét tới then chốt của sự khác biệt

Now we get to the crux of the disagreement between liberals and conservatives:

giữa phái tự do và bảo thủ.

liberals reject three of these foundations.

Phái tự do gạt bỏ ba trong số những nền tảng trên.

Họ nói "Không, hãy cổ vũ sự đa dạng của các thành viên trong nhóm."

They say, "Let's celebrate diversity, not common in-group membership,"

Họ nói "Cần nghi ngờ chính quyền."

and, "Let's question authority," and, "Keep your laws off my body."

Và họ nói "Đừng để luật lệ của anh chạm vào tôi."

Liberals have very noble motives for doing this.

Phái tự do có những lý do vô cùng cao cả cho việc đó.

Traditional authority and morality can be quite repressive and restrictive

Quyền lực truyền thống, đạo đức truyền thống có thể khá đàn áp

to those at the bottom, to women, to people who don't fit in.

và bó buộc những đối với người ở dưới đáy, phụ nữ và những người không hòa nhập.

Liberals speak for the weak and oppressed.

Vậy nên phái tự do lên tiếng cho kẻ yếu và bị đè nén.

They want change and justice, even at the risk of chaos.

Họ muốn thay đổi và công bằng, ngay cả khi có thể gây ra bất ổn.

Chiếc áo của anh bạn này ghi "Dừng chê bai, bắt đầu một cuộc cách mạng."

This shirt says, "Stop bitching, start a revolution."

If you're high in openness to experience, revolution is good; it's change, it's fun.

Nếu bạn cởi mở với các trải nghiệm mới, cách mạng là rất tốt,

nó là thay đổi, nó rất vui.

Conservatives, on the other hand, speak for institutions and traditions.

Phái bảo thủ, mặt khác, lên tiếng cho truyền thống.

Họ muốn trật tự, ngay cả khi những người ở đáy phải chịu thiệt.

They want order, even at some cost, to those at the bottom.

The great conservative insight is that order is really hard to achieve.

Phái bảo thủ cho rằng trật tự rất khó để đạt được.

Nó vô cùng quý giá, và rất dễ mất.

It's precious, and it's really easy to lose.

So as Edmund Burke said, "The restraints on men,

Như Edmund Burke đã nói "Những hạn chế đối với mọi người

as well as their liberties, are to be reckoned among their rights."

cũng như sự tự do của họ, phải được coi là một quyền của họ."

Đó là sau bất ổn của cách mạng Pháp.

This was after the chaos of the French Revolution.

Một khi bạn đã thấy điều này --

Once you see that liberals and conservatives

rằng phái tự do và bảo thủ đều có điều gì đó để đóng góp,

both have something to contribute,

that they form a balance on change versus stability,

rằng họ tạo nên cân bằng giữa thay đổi và sự ổn định --

then I think the way is open to step outside the moral Matrix.

khi đó tôi cho rằng con đường đã được mở ra từ mê cung đạo đức.

This is the great insight

Đây là cái nhìn sâu sắc mà mọi tôn giáo châu Á đều đã đạt được.

that all the Asian religions have attained.

Think about yin and yang.

Nghĩ về Âm Dương.

Yin and yang aren't enemies; they don't hate each other.

Âm và Dương không phải kẻ địch của nhau. Âm và Dương không ghét nhau.

Yin and yang are both necessary, like night and day,

Âm và Dương đều cần thiết, như đêm và ngày,

for the functioning of the world.

cần thiết cho sự vận hành của thế giới.

You find the same thing in Hinduism.

Bạn thấy điều tương tự trong Ấn Độ giáo.

There are many high gods in Hinduism.

Có rất nhiều vị thần trong Ấn Độ giáo.

Two of them are Vishnu, the preserver, and Shiva, the destroyer.

Hai trong số đó là Vishnu người bảo tồn, và Shiva người hủy diệt.

This image, actually, is both of those gods

Bức hình này là cả hai vị thánh trong một cơ thể.

sharing the same body.

You have the markings of Vishnu on the left,

Bạn thấy Vishnu bên trái,

so we could think of Vishnu as the conservative god.

thế nên chúng ta có thể cho rằng Vishnu là vị thần bảo tồn.

You have the markings of Shiva on the right -- Shiva's the liberal god.

Shiva ở bên phải,

Shiva là vị thần tự do -- và họ kết hợp với nhau.

And they work together.

You find the same thing in Buddhism.

Bạn thấy điều tương tự trong đạo Phật.

These two stanzas contain, I think, the deepest insights

Tôi cho rằng hai đoạn kinh này chứa đựng những suy nghĩ sâu sắc nhất

từng được đưa vào tâm lý đạo đức.

that have ever been attained into moral psychology.

From the Zen master Sēngcàn:

Từ thiền sư Seng-ts'an:

"If you want the truth to stand clear before you, never be 'for' or 'against.'

"Muốn chân lý hiện lên rõ ràng, không bao giờ ủng hộ hay phải đối,

cuộc đấu tranh giữa ủng hộ và phải đối là căn bệnh nguy hiểm nhất với trí óc."

The struggle between 'for' and 'against' is the mind's worst disease."

Unfortunately, it's a disease that has been caught

Không may thay, đó là một căn bệnh

mà rất nhiều nhà lãnh đạo thế giới đã mắc phải.

by many of the world's leaders.

Nhưng trước khi bạn cảm thấy mình tuyệt vời hơn George Bush,

But before you feel superior to George Bush,

before you throw a stone, ask yourself:

trước khi ném một viên đá, hãy tự hỏi bản thân: Bạn có chấp nhận điều này không?

Do you accept this?

Do you accept stepping out of the battle of good and evil?

Bạn có chấp nhận bước ra khỏi cuộc chiến tốt và xấu hay không?

Can you be not for or against anything?

Bạn có thể không ủng hộ hay phản đối bất cứ điều gì không?

So what's the point? What should you do?

Vậy điểm mấu chốt là gì? Bạn nên làm gì?

Well, if you take the greatest insights

Nếu bạn lấy những tinh hoa

from ancient Asian philosophies and religions

từ triết học tôn giáo cổ châu Á

and combine them with the latest research on moral psychology,

và kết hợp chúng với những nghiên cứu mới nhất về tâm lý đạo đức,

tôi nghĩ các bạn sẽ đạt những kết luận sau:

I think you come to these conclusions:

Trí óc của chúng ta được xây dựng nhờ quá trình tiến hóa

that our righteous minds were designed by evolution

to unite us into teams,

để đoàn kết chúng ta lại thành các đội, để chia ra chúng ta khỏi các đội khác

to divide us against other teams

and then to blind us to the truth.

và sau đó che giấu sự thật khỏi chúng ta.

So what should you do?

Vậy các bạn nên làm gì? Phải chăng tôi đang khuyên các bạn không nên cố gắng?

Am I telling you to not strive?

Am I telling you to embrace Sēngcàn and stop,

Phải chăng tôi đang khuyên các bạn nghe theo Seng-ts'an và dừng lại,

stop with the struggle of for and against?

dừng cuộc đấu tranh giữa ủng hộ với chống lại này?

No, absolutely not. I'm not saying that.

Không, hoàn toàn không. Tôi không nói như vậy.

This is an amazing group of people who are doing so much,

Đây là một nhóm người tuyệt vời, những người đang làm thật nhiều,

using so much of their talent,

sử dụng thật nhiều tài năng, sự sáng tạo, năng lượng, tiền bạn của họ

their brilliance, their energy, their money,

to make the world a better place,

để khiến thế giới thành một nơi tốt đẹp hơn --

to fight wrongs,

để chống lại điều sai trái, để giải quyết các vấn đề.

to solve problems.

But as we learned from Samantha Power

Nhưng khi chúng ta học từ Samantha Power câu chuyện

in her story about Sérgio Vieira de Mello,

về Sergio Vieira de Mello, bạn không thể chỉ đơn giản nhảy vào

you can't just go charging in, saying, "You're wrong, and I'm right,"

và nói "Anh sai rồi, và tôi đúng."

because, as we just heard, everybody thinks they are right.

Bởi vì, như chúng ta đã vừa nghe, mọi người đều nghĩ rằng họ đúng.

A lot of the problems we have to solve

Rất nhiều vấn đề chúng ta phải giải quyết

are problems that require us to change other people.

là những vấn đề yêu cầu chúng ta thay đổi những người khác.

And if you want to change other people,

Và nếu bạn muốn thay đổi người khác, một cách thực hiện việc đó tốt hơn rất nhiều

a much better way to do it is to first understand who we are --

đó là trước hết hãy thấu hiểu chúng ta là ai -- hiểu tâm lý đạo đức của ta,

understand our moral psychology,

understand that we all think we're right --

hiểu rằng chúng ta đều cho rằng mình đúng -- rồi sau đó bước ra --

and then step out,

even if it's just for a moment, step out -- check in with Sēngcàn.

thậm chí chỉ một khoảnh khắc ngắn thôi, bước ra -- tới gặp Seng-ts'an.

Step out of the moral Matrix,

Bước ra khỏi ma trận đạo đức,

just try to see it as a struggle playing out,

hãy cố gắng xem nó như một cuộc đối đầu

in which everybody thinks they're right, and even if you disagree with them,

trong đó ai cũng nghĩ rằng họ là đúng,

và mọi người, ít nhất, có một vài lý do -- ngay cả khi bạn không đồng tình với họ --

everybody has some reasons for what they're doing.

mỗi người có lý do nào đó cho việc họ đang làm.

Step out.

Bước ra.

And if you do that, that's the essential move to cultivate moral humility,

Và nếu bạn làm điều đó, đấy chính là bước cốt lõi để tạo ra sự khiêm nhường về đạo đức,

to get yourself out of this self-righteousness,

để đưa bản thân ra khỏi tư duy tự cho là mình đúng này,

một tư duy bình thường của con người.

which is the normal human condition.

Suy nghĩ về Đạt Lai Lạt Ma.

Think about the Dalai Lama.

Think about the enormous moral authority of the Dalai Lama.

Suy nghĩ về uy quyền đạo đức vĩ đại của Đạt Lai Lạt Ma --

It comes from his moral humility.

và nó xuất phát từ sự khiêm nhường đạo đức của ngài.

So I think the point --

Vậy nên tôi nghĩ điểm then chốt là -- mục đích của bài nói chuyện này,

the point of my talk and, I think, the point of TED --

mục đích của TED,

is that this is a group that is passionately engaged

đó là đây là một nhóm gắn bó đầy nhiệt huyết

in the pursuit of changing the world for the better.

để thay đổi thế giới tốt đẹp hơn.

People here are passionately engaged

Mọi người ở đây gắn bó nhiệt huyết

in trying to make the world a better place.

để khiến thế giới thành một nơi tốt đẹp hơn.

But there is also a passionate commitment to the truth.

Nhưng cũng có sự gắn bó nhiệt huyết với sự thật.

And so I think the answer is to use that passionate commitment to the truth

Và vậy nên tôi cho rằng câu trả lời đó là sử dụng sự gắn bó khăng khít với sự thật đó

để biến nó thành một tương lai tốt đẹp hơn cho tất cả chúng ta.

to try to turn it into a better future for us all.

Thank you.

Cám ơn.

(Applause)

(Tiếng vỗ tay)