Jonathan Haidt: The moral roots of liberals and conservatives

Tłumaczenie: Kinga Skorupska Korekta: Magdalena Daniel

Suppose that two American friends are traveling together in Italy.

Wyobraźmy sobie, że dwóch Amerykanów pojechało razem do Włoch.

They go to see Michelangelo's "David,"

Pojechali, żeby zobaczyć "Dawida" Michała Anioła,

and when they finally come face-to-face with the statue,

a kiedy wreszcie znaleźli się twarzą w twarz z rzeźbą,

they both freeze dead in their tracks.

obydwaj stanęli jak wryci.

The first guy -- we'll call him Adam --

Ten pierwszy, nazwijmy go Adamem,

is transfixed by the beauty of the perfect human form.

jest porażony pięknem doskonałości ludzkiej postaci.

The second guy -- we'll call him Bill --

Ten drugi, Bill

is transfixed by embarrassment, at staring at the thing there in the center.

jest sparaliżowany przez zażenowanie wywołane przez to coś pośrodku.

So here's my question for you:

Teraz zadam wam pytanie:

Which one of these two guys was more likely to have voted for George Bush,

który z tych dwóch panów głosował na George'a Busha,

which for Al Gore?

a który na Ala Gore'a?

I don't need a show of hands,

Nie potrzebuję głosowania, bo wszyscy dzielimy te same polityczne stereotypy.

because we all have the same political stereotypes.

Nie potrzebuję głosowania, bo wszyscy dzielimy te same polityczne stereotypy.

We all know that it's Bill.

Wszyscy wiemy, że chodzi o Billa.

And in this case, the stereotype corresponds to reality.

W tym wypadku, stereotyp odpowiada rzeczywistości.

It really is a fact that liberals are much higher than conservatives

Liberałowie plasują się znacznie wyżej niż konserwatyści

on a major personality trait called openness to experience.

w skali jednej z głównych cech osobowości: otwartości na doświadczenia.

People who are high in openness to experience

Ludzie cechujący się dużą otwartością na doświadczenia

just crave novelty, variety, diversity, new ideas, travel.

pragną nowości, zróżnicowania, rozmaitości, nowych pomysłów i podróży.

People low on it like things that are familiar,

Ludzie, u których ta cecha jest niska, lubią rzeczy znane, bezpieczne i pewne.

that are safe and dependable.

Jeżeli o tym wiecie, łatwiej wam zrozumieć zagadki ludzkiego zachowania.

If you know about this trait,

you can understand a lot of puzzles about human behavior,

Jeżeli o tym wiecie, łatwiej wam zrozumieć zagadki ludzkiego zachowania.

Można zrozumieć, dlaczego artyści tak się różnią od księgowych.

like why artists are so different from accountants.

You can predict what kinds of books they like to read,

Można przewidzieć, jakie rodzaje książek lubią czytać,

dokąd lubią podróżować

what kinds of places they like to travel to

oraz jakie lubią jeść potrawy.

and what kinds of food they like to eat.

Ta wiedza pozwala nam zrozumieć,

Once you understand this trait,

you can understand why anybody would eat at Applebee's,

dlaczego niektórzy lubią pachnieć "Zielonym Jabłuszkiem".

but not anybody that you know.

(Laughter)

(Śmiech)

This trait also tells us a lot about politics.

Cecha ta mówi nam też wiele o polityce.

The main researcher of this trait, Robert McCrae,

Badający tę cechę naukowiec, Robert McCrae twierdzi, że

says that "Open individuals have an affinity

"Ludzie otwarci sympatyzują z liberalnymi, postępowymi, lewicowymi poglądami politycznymi" -

for liberal, progressive, left-wing political views ..."

They like a society which is open and changing,

lubią otwarte i zmieniające się społeczeństwo -

"a ludzie zamknięci preferują konserwatywne, prawicowe poglądy."

"... whereas closed individuals prefer

conservative, traditional, right-wing views."

This trait also tells us a lot about the kinds of groups people join.

Cecha ta wiele mówi o rodzajach grup, do których ludzie wstępują.

Here's the description of a group I found on the web.

A to opis grupy, który znalazłem w Internecie.

What kinds of people would join

Jacy ludzie wstąpiliby do globalnej społeczności,

"a global community ... welcoming people from every discipline and culture,

która zrzesza przedstawicieli wielu dyscyplin i kultur,

poszukujących głębszego zrozumienia świata

who seek a deeper understanding of the world,

i chcących przekształcić to zrozumienie w lepszą przyszłość dla wszystkich?

and who hope to turn that understanding into a better future for us all"?

To od jakiegoś faceta imieniem TED.

This is from some guy named Ted.

(Śmiech)

Well, let's see now.

Teraz pomyślmy, jeśli otwartość decyduje, kto zostanie liberałem

If openness predicts who becomes liberal,

and openness predicts who becomes a TEDster,

oraz to kto zostanie członkiem TED,

then might we predict that most TEDsters are liberal?

to czy można przewidzieć, że większość ludzi z TED będzie liberałami?

Let's find out.

Sprawdźmy to.

Podnieście ręce zależnie od tego, czy jesteście liberałami, na lewo od centrum -

I'll ask you to raise your hand, whether you are liberal, left of center --

on social issues, primarily --

chodzi głównie o kwestie społeczne -

or conservative.

czy konserwatystami; dam też trzecią opcję,

And I'll give a third option,

because I know there are libertarians in the audience.

bo wiem, że na widowni jest kilku zwolenników libertarianizmu.

Więc, proszę, podnieście ręce...

So please raise your hand -- in the simulcast rooms too.

także osoby w innych pomieszczeniach,

żeby wszyscy mogli zobaczyć, kto tu jest.

Let's let everybody see who's here.

Please raise your hand if you'd say that you're liberal or left of center.

Proszę, podnieście ręce, jeśli jesteście liberałami lub na lewo od centrum. OK.

Proszę, podnieście ręce, jeśli jesteście liberałami lub na lewo od centrum. OK.

Please raise your hand high right now. OK.

Please raise your hand if you'd say you're libertarian.

A teraz podnieście ręce, jeśli jesteście libertarianami.

OK. About two dozen.

OK, jakieś dwa tuziny.

And please raise your hand if you'd say you are right of center or conservative.

A teraz, jeśli jesteście konserwatystami lub na prawo od centrum.

Jedna, dwie, trzy, cztery, pięć... jakieś osiem lub dziesięć.

One, two, three, four, five -- about eight or 10.

OK.

OK. To jest pewien problem.

This is a bit of a problem.

Bo jeśli naszym celem jest zrozumienie świata,

Because if our goal is to seek a deeper understanding of the world,

poszukiwanie głębszego zrozumienia,

our general lack of moral diversity here is going to make it harder.

to brak moralnej różnorodności sprawi, że będzie to trudniejsze.

Because when people all share values, when people all share morals,

Bo gdy ludzie podzielają wartości i zasady moralne,

they become a team.

stają się grupą, a kiedy zaczyna działać psychologia grup,

And once you engage the psychology of teams,

it shuts down open-minded thinking.

zamyka się otwarte myślenie.

When the liberal team loses,

Kiedy liberałowie przegrywają, tak jak w 2004

[United States of Canada / Jesusland]

as it did in 2004, and as it almost did in 2000,

i tak jak prawie przegrali w 2000, pocieszamy się.

we comfort ourselves.

(Laughter)

(Śmiech)

We try to explain why half of America voted for the other team.

Staramy się zrozumieć, dlaczego połowa Ameryki głosowała na ten drugi obóz.

We think they must be blinded by religion

Myślimy, że zaślepiła ich religia albo zwykła głupota.

[Post-election US map: America / Dumbf*ckistan]

or by simple stupidity.

(Śmiech)

(Laughter)

(Applause)

(Brawa)

(Laughter)

Więc jeśli wydaje wam się, że połowa Ameryki głosuje na Republikanów,

So if you think that half of America votes Republican

because they are blinded in this way,

bo są zaślepieni,

then my message to you is that you're trapped in a moral Matrix,

to powiem, że jesteście zamknięci w moralnym matriksie,

in a particular moral Matrix.

w szczególnym moralnym matriksie.

And by "the Matrix," I mean literally the Matrix, like the movie "The Matrix."

A mam na myśli dosłownie taki matriks z filmu "Matrix"

But I'm here today to give you a choice.

Ale dziś jestem tu, by dać wam wybór.

You can either take the blue pill and stick to your comforting delusions,

Możecie wziąć niebieską pigułkę i trzymać się złudzeń

albo możecie wziąć czerwoną pigułkę,

or you can take the red pill,

learn some moral psychology

zapoznać się z psychologią moralności i wystąpić z moralnego matriksu.

and step outside the moral Matrix.

Now, because I know --

A że wiem...

(Applause)

(Brawa)

I assume that answers my question.

Ok, zakładam, że to odpowiedź na moje pytanie.

I was going to ask which one you picked, but no need.

Chciałem spytać, którą opcję wybieracie, ale nieważne.

You're all high in openness to experience,

Wszyscy jesteście otwarci na doświadczenia, a oprócz tego

and it looks like it might even taste good, and you're all epicures.

wydaje się, że może być smaczna, a wszyscy jesteście smakoszami.

Tak więc, wybierzmy czerwoną pigułkę.

Anyway, let's go with the red pill, study some moral psychology

Dowiedzmy się więcej o psychologii moralności i zobaczmy, dokąd trafimy.

and see where it takes us.

Zacznijmy od podstaw.

Let's start at the beginning: What is morality, where does it come from?

Czym jest moralność i skąd się bierze?

The worst idea in all of psychology

Najgorszym pomysłem w całej psychologii jest to,

is the idea that the mind is a blank slate at birth.

że umysł zaraz po urodzeniu jest pustą kartką.

Developmental psychology has shown that kids come into the world

Psychologia rozwojowa wykazała,

że przychodzące na świat dzieci od początku dużo wiedzą

already knowing so much about the physical and social worlds

o fizycznych i społecznych realiach świata

and programmed to make it really easy for them to learn certain things

i są tak zaprogramowane, by było im łatwiej uczyć się jednych rzeczy,

and hard to learn others.

a innych trudniej.

The best definition of innateness I've seen,

Najlepsza definicja cech wrodzonych, którą znam -

which clarifies so many things for me,

i która tłumaczy wiele spraw -

is from the brain scientist Gary Marcus.

pochodzi od badacza mózgu, Gary'ego Marcusa.

He says, "The initial organization of the brain

Powiedział: "Początkowa organizacja mózgu nie zależy od doświadczenia.

does not depend that much on experience.

Nature provides a first draft, which experience then revises.

Natura dostarcza szkic, który doświadczenie potem poprawia.

'Built-in' doesn't mean unmalleable;

'Wbudowane' nie oznacza 'nieplastyczne',

it means organized in advance of experience."

a 'zorganizowane pierwotnie w stosunku do doświadczenia'."

OK, so what's on the first draft of the moral mind?

OK, więc czym jest szkic moralności mózgu ?

To find out, my colleague Craig Joseph and I read through the literature

Aby to zbadać, ja i mój współpracownik, Craig Joseph,

przebrnęliśmy przez literaturę dotyczącą antropologii,

on anthropology, on culture variation in morality

kulturowych różnic w moralności

and also on evolutionary psychology,

i psychologii ewolucyjnej, poszukując wspólnych idei.

looking for matches:

O jakich podobieństwach międzykulturowych, a nawet międzygatunkowych,

What sorts of things do people talk about across disciplines

that you find across cultures and even species?

mogą dyskutować ludzie zajmujący się całkiem różnymi dyscyplinami?

Znaleźliśmy pięć najczęściej występujących wspólnych punktów,

We found five best matches, which we call the five foundations of morality.

które można nazwać pięcioma filarami moralności.

The first one is harm/care.

Pierwszym jest krzywda-opieka.

We're all mammals here, we all have a lot of neural and hormonal programming

Jesteśmy ssakami z masą neuronowego i hormonalnego oprogramowania,

that makes us really bond with others, care for others,

które sprawia, że tworzymy więzi z innymi, troszczymy się o nich,

feel compassion for others, especially the weak and vulnerable.

czujemy współczucie, szczególnie w stosunku do słabych i bezbronnych.

It gives us very strong feelings about those who cause harm.

To sprawia, że w starciu z tymi, którzy ich krzywdzą, odczuwamy silne emocje.

Ten filar moralności jest odpowiedzialny za około 70%

This moral foundation underlies about 70 percent

of the moral statements I've heard here at TED.

twierdzeń moralnych, które usłyszałem na TED.

The second foundation is fairness/reciprocity.

Drugim filarem jest sprawiedliwość-wzajemność.

There's actually ambiguous evidence

Istnieją dwuznaczne przesłanki co do tego,

as to whether you find reciprocity in other animals,

czy można znaleźć wzajemność u innych zwierząt,

but the evidence for people could not be clearer.

ale dla ludzi dane nie mogłyby być bardziej przejrzyste.

This Norman Rockwell painting is called "The Golden Rule" --

To obraz Normana Rockwella "Złota Zasada" ("The Golden Rule").

Karen Armstrong mówiła o nim wcześniej

as we heard from Karen Armstrong, it's the foundation of many religions.

jako o podstawie wielu religii.

That second foundation underlies the other 30 percent

Ta druga podstawa stanowi podłoże pozostałych 30%

of the moral statements I've heard here at TED.

twierdzeń moralnych, które słyszałem na TED.

The third foundation is in-group/loyalty.

Trzecią podstawą jest lojalność wewnątrzgrupowa.

You do find cooperative groups in the animal kingdom,

W królestwie zwierząt można znaleźć grupy oparte na współpracy

W królestwie zwierząt można znaleźć grupy oparte na współpracy,

but these groups are always either very small or they're all siblings.

ale zawsze są one bardzo małe albo składające się tylko z rodzeństwa.

It's only among humans that you find very large groups of people

Tylko wśród ludzi można znaleźć duże grupy,

who are able to cooperate and join together into groups,

które są w stanie współpracować, tworzyć wspólnoty...

but in this case, groups that are united to fight other groups.

W tym wypadku, grupy zjednoczone, by walczyć z innymi grupami.

This probably comes from our long history of tribal living, of tribal psychology.

Jest to chyba pozostałość po życiu plemiennym, plemiennej psychologii,

And this tribal psychology is so deeply pleasurable

która jest tak głęboko zadowalająca,

that even when we don't have tribes, we go ahead and make them,

że nawet mimo braku plemion

staramy się je tworzyć, bo to fajne.

because it's fun.

(Laughter)

(Śmiech)

Sports is to war as pornography is to sex.

Sport ma się do wojny tak, jak pornografia do seksu.

We get to exercise some ancient drives.

Dzięki niemu możemy zaspokoić pradawne, odwieczne pragnienia.

Czwartym filarem jest autorytet-szacunek.

The fourth foundation is authority/respect.

Here you see submissive gestures

Widać oznaki hierarchicznej zależności przedstawicieli pokrewnych gatunków,

from two members of very closely related species.

ale autorytet u ludzi nie jest tak ściśle związany z władzą i brutalnością,

But authority in humans is not so closely based on power and brutality

as it is in other primates.

jak u innych ssaków naczelnych.

It's based on more voluntary deference and even elements of love, at times.

Jego podstawą jest dobrowolny szacunek,

czasem nawet połączony z miłością.

The fifth foundation is purity/sanctity.

Piątym filarem jest czystość-świętość.

This painting is called "The Allegory Of Chastity,"

Ten obraz nazywa się "Alegoria Czystości",

but purity is not just about suppressing female sexuality.

ale czystość nie polega tylko na tłumieniu kobiecej seksualności.

It's about any kind of ideology, any kind of idea

Odnosi się do każdej ideologii, każdej idei,

that tells you that you can attain virtue by controlling what you do with your body

która mówi, że można być bardziej cnotliwym

dzięki kontroli tego, co się dzieje z ciałem i czym się je karmi.

dzięki kontroli tego, co się dzieje z ciałem i czym się je karmi.

and what you put into your body.

And while the political right may moralize sex much more,

Podczas gdy prawica bardziej moralizuje seks,

the political left is doing a lot of it with food.

lewica robi to samo w stosunku do jedzenia.

Food is becoming extremely moralized nowadays.

Dziś jedzenie jest niesamowicie moralizowane,

A lot of it is ideas about purity,

tak jak i wiele idei na temat czystości,

about what you're willing to touch or put into your body.

tego, czego jesteśmy skłonni dotknąć lub czym się żywimy.

I believe these are the five best candidates

Sądzę, że przedstawiłem pięciu najlepszych kandydatów

for what's written on the first draft of the moral mind.

na treść szkicu moralności umysłu.

I think this is what we come with, a preparedness to learn all these things.

Myślę, że zaczynamy co najmniej z gotowością uczenia się tych rzeczy.

Myślę, że zaczynamy co najmniej z gotowością uczenia się tych rzeczy.

But as my son Max grows up in a liberal college town,

Skoro mój syn Max dorasta w liberalnym miasteczku akademickim,

how is this first draft going to get revised?

to w jaki sposób jego szkic zostanie zmieniony?

And how will it end up being different

W jaki sposób stanie się inny od tego,

from a kid born 60 miles south of us, in Lynchburg, Virginia?

który ma dziecko urodzone 60 mil na południe od Lynchburga w Wirginii?

To think about culture variation, let's try a different metaphor.

By zrozumieć wariacje kulturowe, przyjrzyjmy się innej metaforze.

Jeśli naprawdę w umyśle istnieje pięć systemów -

If there really are five systems at work in the mind,

five sources of intuitions and emotions,

pięć źródeł intuicji i emocji -

then we can think of the moral mind as one of those audio equalizers

to o moralnym umyśle możemy myśleć

jak o pięciokanałowym korektorze dźwięku,

that has five channels,

where you can set it to a different setting on every channel.

gdzie dla każdego kanału można wprowadzić inne ustawienie.

Ja i moi współpracownicy, Brian Nosek i Jesse Graham

My colleagues Brian Nosek and Jesse Graham and I

stworzyliśmy kwestionariusz - jest w sieci na www.YourMorals.org

made a questionnaire, which we put up on the web at www.YourMorals.org.

Jak dotąd, wypełniło go 30.000 osób - możecie i wy.

And so far, 30,000 people have taken this questionnaire, and you can, too.

Here are the results from about 23,000 American citizens.

A to są wyniki.

Te pochodzą od około 23.000 obywateli amerykańskich.

On the left are the scores for liberals;

Po lewej stronie wykreśliłem wyniki dla liberałów,

on the right, conservatives; in the middle, moderates.

a po prawej dla konserwatystów, w środku dla centrum.

The blue line shows people's responses on the average of all the harm questions.

Niebieska linia pokazuje średnią odpowiedzi

na pytania dotyczące krzywdy.

So as you see, people care about harm and care issues.

Jak widać, ludzie przejmują się sprawami krzywdy i opieki.

They highly endorse these sorts of statements all across the board,

Na tego rodzaju pytania odpowiadają z pełnym poparciem,

i to wszyscy, ale jak też widać,

but as you also see,

liberals care about it a little more than conservatives; the line slopes down.

liberałowie przejmują się nimi bardziej niż konserwatyści, linia jest pochyła.

Podobnie rzecz się ma ze sprawiedliwością.

Same story for fairness.

But look at the other three lines.

Ale spójrzmy na pozostałe trzy linie,

For liberals, the scores are very low.

dla liberałów wyniki są bardzo niskie.

They're basically saying, "This is not morality.

Liberałowie mówią "Nie, to nie jest moralność.

In-group, authority, purity -- this has nothing to do with morality. I reject it."

Autorytety, czystość... Nie mają nic wspólnego z moralnością. Odrzucam je."

Wartości rosną wraz ze stopniem konserwatyzmu.

But as people get more conservative, the values rise.

Liberałowie opierają się na dwukanałowej,

We can say liberals have a two-channel or two-foundation morality.

dwubazowej moralności.

Conservatives have more of a five-foundation,

Konserwatyści na pięciobazowej

albo pięciokanałowej moralności.

or five-channel morality.

We find this in every country we look at.

Tak jest dla każdego badanego kraju.

To są dane dla 1100 Kanadyjczyków.

Here's the data for 1,100 Canadians. I'll flip through a few other slides.

Szybko pokażę też kilka innych slajdów.

The UK, Australia, New Zealand, Western Europe, Eastern Europe,

Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Europa Zachodnia i Wschodnia,

Latin America, the Middle East, East Asia and South Asia.

Ameryka Łacińska, Bliski Wschód, Wschodnia Azja, Południowa Azja.

Notice also that on all of these graphs,

Zauważcie, że na wszystkich wykresach

the slope is steeper on in-group, authority, purity,

nachylenie jest większe dla grup, autorytetów, czystości.

which shows that, within any country,

Co pokazuje, że wewnątrz każdego kraju

the disagreement isn't over harm and fairness.

różnica zdań nie dotyczy krzywdy i sprawiedliwości.

I mean, we debate over what's fair,

Nadal dyskutujemy o tym, co jest sprawiedliwe,

but everybody agrees that harm and fairness matter.

ale wszyscy się zgadzają, że krzywda i sprawiedliwość są istotne.

Moral arguments within cultures

Wewnątrzkulturowe dysputy moralne

are especially about issues of in-group, authority, purity.

występują przy tematach grup, autorytetów i czystości.

This effect is so robust, we find it no matter how we ask the question.

Efekt jest tak znaczny, że widać go niezależnie od zadanego pytania.

In a recent study, we asked people,

W niedawnym opracowaniu

suppose you're about to get a dog,

poprosiliśmy ludzi, by wyobrazili sobie, że dostaną psa.

you picked a particular breed, learned about the breed.

Wybierali konkretną rasę psów

i dowiadywali się nowych informacji na jej temat.

Suppose you learn that this particular breed is independent-minded

Załózmy, że dowiedzieli się, że ta rasa jest niezależna

and relates to its owner as a friend and an equal.

i postrzega swojego właściciela jako przyjaciela równego sobie?

If you're a liberal, you say, "That's great!"

Jeśli jesteś liberałem, mówisz: "Hej! To super!",

because liberals like to say, "Fetch! Please."

bo liberałowie lubią mówić "Aport, proszę."

(Laughter)

(Śmiech)

But if you're a conservative, that's not so attractive.

Ale jeśli jesteś konserwatystą, to już nie jest tak atrakcyjne.

If you're conservative and learn that a dog's extremely loyal

Jeśli konserwatysta się dowie, że pies jest bardzo lojalny

to its home and family

w stosunku do domu i rodziny, i nie ufa nieznajomym -

and doesn't warm up to strangers,

for conservatives, loyalty is good; dogs ought to be loyal.

dla konserwatystów lojalność jest dobra; pies powinien być lojalny.

But to a liberal,

Ale dla liberałów brzmi to jakby ten pies był republikaninem.

it sounds like this dog is running for the Republican nomination.

Ale dla liberałów brzmi to jakby ten pies był republikaninem.

(Laughter)

(Śmiech)

Można powiedzieć, OK,

You might say, OK, there are differences between liberals and conservatives,

więc są różnice między liberałami i konserwatystami,

but what makes the three other foundations moral?

ale co sprawia, że te trzy inne filary są moralne?

Aren't they the foundations of xenophobia, authoritarianism and puritanism?

Czy nie są one filarami ksenofobii,

autokratyzmu i purytanizmu? Co sprawia, że są moralne?

What makes them moral?

autokratyzmu i purytanizmu? Co sprawia, że są moralne?

The answer, I think, is contained in this incredible triptych from Hieronymus Bosch,

Odpowiedź jest zawarta w tym niesamowitym tryptyku Hieronima Boscha

"Ogród Ziemskich Rozkoszy"

"The Garden of Earthly Delights."

Na pierwszym panelu widać moment stworzenia.

In the first panel, we see the moment of creation.

All is ordered, all is beautiful,

Wszystko jest uporządkowane, piękne, ludzie i zwierzęta

all the people and animals are doing what they're supposed to be doing,

robią to, co powinni i są tam, gdzie powinni być.

are where they're supposed to be.

But then, given the way of the world, things change.

Potem, tak jak to już jest ze światem, coś się zmienia.

We get every person doing whatever he wants,

Wszyscy zaczynają robić, co tylko chcą,

with every aperture of every other person and every other animal.

z każdą szparą innych ludzi lub zwierząt.

Some of you might recognize this as the '60s.

Niektórzy z was rozpoznają to jako lata 60.

(Laughter)

(Śmiech)

Ale lata 60. ustępują latom 70.,

But the '60s inevitably gives way to the '70s,

where the cuttings of the apertures hurt a little bit more.

kiedy to rozczłonkowanie boli trochę bardziej.

Of course, Bosch called this hell.

Oczywiście dla Boscha to było Piekło.

So this triptych, these three panels,

Więc ten tryptyk, te trzy panele,

pokazują odwieczą prawdę o tym, że porządek ustępuje chaosowi

portray the timeless truth that order tends to decay.

The truth of social entropy.

Prawdę społecznej entropii.

But lest you think this is just some part of the Christian imagination

Jeśli sądzicie, że to tylko część chrześcijańskiej wizji świata,

where Christians have this weird problem with pleasure,

bo Chrześcijanie mają dziwny problem z przyjemnościami,

to przedstawię tę samą historię, to samo następstwo

here's the same story, the same progression,

told in a paper that was published in "Nature" a few years ago,

opowiedziane w pracy opublikowanej kilka lat temu przez '"Nature".

in which Ernst Fehr and Simon Gächter had people play a commons dilemma,

Ernst Fehr i Simon Gachter obserwowali ludzi grających w dylemat dobra ogółu.

a game in which you give people money,

Grę w której daje się graczom pieniądze,

and then, on each round of the game,

a podczas każdej tury

they can put money into a common pot,

mogą oni dać pieniądze do wspólnej puli,

then the experimenter doubles what's there,

i eksperymentator podwaja to, co tam jest,

and then it's all divided among the players.

a potem wszystko dzieli po równo między graczy.

So it's a nice analog for all sorts of environmental issues,

To dobra analogia dla wszystkich kwestii środowiskowych,

where we're asking people to make a sacrifice

gdy prosimy ludzi o poświęcenie,

and they don't really benefit from their own sacrifice.

a oni nic na własnym poświęceniu nie zyskują.

You really want everybody else to sacrifice,

Naprawdę chce się, by wszyscy inni się poświęcali,

but everybody has a temptation to free ride.

ale każdy ma ochotę przejechać się za darmo.

Na początku ludzie współpracują -

What happens is that, at first, people start off reasonably cooperative.

This is all played anonymously.

gra jest anonimowa -

On the first round, people give about half of the money that they can.

podczas pierwszej tury, ludzie dają około połowy pieniędzy.

But they quickly see other people aren't doing so much.

Ale szybko zauważają, "Wiesz co, inni nie robią tak dużo, jak ja,

"I don't want to be a sucker. I won't cooperate."

nie chcę być frajerem. Nie będę współpracować."

So cooperation quickly decays

I współpraca szybko spada z całkiem niezłej do prawie zerowej.

from reasonably good down to close to zero.

But then -- and here's the trick --

Ale wtedy - i to jest sedno -

Fehr and Gächter, on the seventh round, told people,

Fehr i Gachter powiedzieli podczas siódmej tury:

"Wiecie co? Jest nowa zasada.

"You know what? New rule.

If you want to give some of your own money

Możecie przeznaczyć część swoich pieniędzy, by ukarać tych, którzy nie współpracują.

to punish people who aren't contributing,

Możecie przeznaczyć część swoich pieniędzy, by ukarać tych, którzy nie współpracują.

you can do that."

And as soon as people heard about the punishment issue going on,

Jak wszyscy dowiedzieli się o karach,

cooperation shoots up.

współpraca szybko wzrosła.

It shoots up and it keeps going up.

Wzrosła i utrzymała tendencję wzrostową.

Lots of research shows that to solve cooperative problems, it really helps.

Wiele badań potwierdza, że kara pobudza współpracę.

It's not enough to appeal to people's good motives.

Nie wystarczy odwoływać się do dobrych pobudek,

It helps to have some sort of punishment.

system kar naprawdę pomaga.

Even if it's just shame or embarrassment or gossip,

Nawet jeśli to tylko wstyd, zakłopotanie lub plotki,

kara jest potrzebna, by zmusić duże grupy ludzi do współpracy.

you need some sort of punishment

to bring people, when they're in large groups, to cooperate.

kara jest potrzebna, by zmusić duże grupy ludzi do współpracy.

There's even some recent research suggesting that religion --

Istnieją nawet badania dowodzące, że religia -

priming God, making people think about God --

- głównie Bóg, sprawianie, by ludzie myśleli o Bogu -

often, in some situations, leads to more cooperative, more pro-social behavior.

w pewnych sytuacjach promuje zachowania kooperatywne i pro-społeczne.

Some people think that religion is an adaptation

Niektórzy myślą, że religia jest adaptacją

evolved both by cultural and biological evolution

powstałą dzięki kulturowej i biologicznej ewolucji

to make groups to cohere,

w celu zwiększenia spójności grup

in part for the purpose of trusting each other

po części, by ludzie sobie ufali

and being more effective at competing with other groups.

i żeby byli lepiej przystosowani do współzawodnictwa.

That's probably right, although this is a controversial issue.

Pewnie tak było, ale to jest kontrowersyjny temat.

Pewnie tak było, ale to jest kontrowersyjny temat.

But I'm particularly interested in religion and the origin of religion

Jestem szczególnie zainteresowany religią,

początkami religii i tym, co ona robi z nami i dla nas.

and in what it does to us and for us,

Sądzę, że najwspanialszym cudem świata nie jest Wielki Kanion.

because I think the greatest wonder in the world is not the Grand Canyon.

The Grand Canyon is really simple --

Wielki Kanion jest naprawdę prosty.

a lot of rock and a lot of water and wind and a lot of time,

Potrzebne jest tylko dużo skał, wody, wiatru i czasu,

and you get the Grand Canyon.

i mamy Wielki Kanion.

It's not that complicated.

Nie tak skomplikowane. Skomplikowane jest to,

This is what's complicated:

Nie tak skomplikowane. Skomplikowane jest to,

that people lived in places like the Grand Canyon, cooperating with each other,

że ludzie żyją w miejscach takich, jak Wielki Kanion

współpracując ze sobą, albo na Afrykańskich sawannach,

or on the savannahs of Africa or the frozen shores of Alaska.

albo zamarzniętych wybrzeżach Alaski, a niektóre z takich wiosek

And some of these villages grew into the mighty cities of Babylon

wyrosły na wielkie miasta, takie jak Babilon, Rzym czy Tenochtitlan.

and Rome and Tenochtitlan.

How did this happen?

Jak to się stało?

It's an absolute miracle, much harder to explain than the Grand Canyon.

To jest właśnie cud, znacznie trudniejszy do wyjaśnienia, niż Wielki Kanion.

The answer, I think, is that they used every tool in the toolbox.

Odpowiedzią jest to, że użyli oni każdego danego im narzędzia.

Wymagało to całej psychologii moralności,

It took all of our moral psychology to create these cooperative groups.

by móc stworzyć grupy oparte na współpracy

Yes, you need to be concerned about harm, you need a psychology of justice.

Tak, należy się przejmować krzywdą,

psychologia sprawiedliwości jest potrzebna.

But it helps to organize a group if you have subgroups,

Ale tworzenie podgrup pomaga w organizacji większych grup,

and if those subgroups have some internal structure,

jeśli te podgrupy mają wewnętrzną strukturę

and if you have some ideology that tells people

i jeśli istnieje ideologia, która mówi ludziom,

to suppress their carnality -- to pursue higher, nobler ends.

by poskramiali swoją cielesność, dążyli do szlachetnych celów.

Teraz docieramy do sedna niezgody

Now we get to the crux of the disagreement between liberals and conservatives:

między liberałami a konserwatystami.

liberals reject three of these foundations.

Ponieważ liberałowie odrzucają trzy z tych filarów.

Mówią "Sławmy różnorodność, a nie pospolitą przynależność do grup."

They say, "Let's celebrate diversity, not common in-group membership,"

Mówią, "Nie wierzmy autorytetom."

and, "Let's question authority," and, "Keep your laws off my body."

I "Trzymajcie swoje prawa z dala od mojego ciała."

Liberals have very noble motives for doing this.

Liberałowie kierują się szlachetnymi pobudkami.

Traditional authority and morality can be quite repressive and restrictive

Tradycyjne autorytet i moralność mogą być bardzo represyjne

to those at the bottom, to women, to people who don't fit in.

i restrykcyjne dla tych na dole, dla kobiet, dla niedostosowanych.

Liberals speak for the weak and oppressed.

Liberałowie opowiadają się za słabymi i uciskanymi.

They want change and justice, even at the risk of chaos.

Pragną zmian i sprawiedliwości, nawet za cenę chaosu.

Koszulka tego mężczyzny mówi, "Skończcie z narzekaniem, czas na rewolucję."

This shirt says, "Stop bitching, start a revolution."

If you're high in openness to experience, revolution is good; it's change, it's fun.

Dla tych wysoko w skali otwartości na doświadczenia, rewolucja jest dobra.

To zmiany, to zabawa.

Conservatives, on the other hand, speak for institutions and traditions.

Z drugiej strony, konserwatyści opowiadają się za instytucjami i tradycjami.

Chcą porządku, nawet jeśli ci na dole muszą zapłacić cenę.

They want order, even at some cost, to those at the bottom.

The great conservative insight is that order is really hard to achieve.

Konserwatyści dobrze wiedzą, że porządek trudno osiągnąć.

Jest bardzo cenny i łatwo go stracić.

It's precious, and it's really easy to lose.

So as Edmund Burke said, "The restraints on men,

Jak powiedział Edmund Burke, "Ograniczenia ludzi,

as well as their liberties, are to be reckoned among their rights."

tak jak i ich wolności, powinny być postrzegane jako ich prawa."

To było tuż po chaosie Rewolucji Francuskiej.

This was after the chaos of the French Revolution.

Kiedy dostrzeże się, że i liberałowie, i konserwatyści mają coś do zaoferowania,

Once you see that liberals and conservatives

Kiedy dostrzeże się, że i liberałowie, i konserwatyści mają coś do zaoferowania,

both have something to contribute,

that they form a balance on change versus stability,

że tworzą równowagę między zmianami a trwałością,

then I think the way is open to step outside the moral Matrix.

wtedy droga do wyjścia z moralnego matriksu stoi otworem.

This is the great insight

To jest cenne spostrzeżenie, dzielone przez wszystkie Azjatyckie religie.

that all the Asian religions have attained.

Think about yin and yang.

Pomyślcie on Yin i Yang.

Yin and yang aren't enemies; they don't hate each other.

Yin i Yang nie są wrogami. Nie pałają do siebie nienawiścią.

Yin and yang are both necessary, like night and day,

Yin i Yang są potrzebne, jak dzień i noc,

for the functioning of the world.

dla funkcjonowania świata.

You find the same thing in Hinduism.

To samo można znaleźć w Hinduizmie.

There are many high gods in Hinduism.

W Hinduizmie istnieje wielu wyższych bogów.

Two of them are Vishnu, the preserver, and Shiva, the destroyer.

Dwóch z nich to Vishnu - obrońca i Shiva - niszczyciel.

This image, actually, is both of those gods

To zdjęcie pokazuje, że obydwaj bogowie są w tym samym ciele.

sharing the same body.

You have the markings of Vishnu on the left,

Po lewej widać znaki Vishnu,

so we could think of Vishnu as the conservative god.

możemy myśleć o nim jako o konserwatywnym bogu.

You have the markings of Shiva on the right -- Shiva's the liberal god.

Znaki Shivy są po prawej,

Shiva to bóg liberalny - oni współpracują.

And they work together.

You find the same thing in Buddhism.

To samo można znaleźć w Buddyzmie.

These two stanzas contain, I think, the deepest insights

Te dwie zwrotki zawierają najważniejsze spostrzeżenia

kiedykolwiek osiągnięte w psychologii moralności.

that have ever been attained into moral psychology.

From the Zen master Sēngcàn:

Pochodzą od mistrza Zen Seng-ts'ana:

"If you want the truth to stand clear before you, never be 'for' or 'against.'

"Jeśli chcesz, by prawda ci się objawiła, nigdy nie bądź za lub przeciw,

wojna między za i przeciw jest najgorszą chorobą umysłu."

The struggle between 'for' and 'against' is the mind's worst disease."

Unfortunately, it's a disease that has been caught

Niestety, jest chorobą, którą zarażona jest większość światowych przywódców.

Niestety, jest chorobą, którą zarażona jest większość światowych przywódców.

by many of the world's leaders.

Ale zanim poczujecie się lepsi od George'a Busha,

But before you feel superior to George Bush,

before you throw a stone, ask yourself:

zanim rzucicie kamieniem, spytajcie siebie: czy wy to akceptujecie?

Do you accept this?

Do you accept stepping out of the battle of good and evil?

Czy akceptujecie zrezygnowanie z walki między dobrem a złem?

Can you be not for or against anything?

Czy możecie nie być za lub przeciw?

So what's the point? What should you do?

Więc o co chodzi? Co powinniście zrobić?

Well, if you take the greatest insights

Jeśli zbierzecie najważniejsze spostrzeżenia

from ancient Asian philosophies and religions

z antycznych religii i filozofii Azji

and combine them with the latest research on moral psychology,

i połączycie je z najnowszymi badaniami psychologii moralności,

myślę, że dojdziecie do tych wniosków:

I think you come to these conclusions:

nasze sprawiedliwe umysły były zaprojektowane przez ewolucję,

that our righteous minds were designed by evolution

to unite us into teams,

by zjednoczyć nas w drużyny, by nastawić nas przeciwko innym

to divide us against other teams

and then to blind us to the truth.

i by zaślepić nas na prawdę.

So what should you do?

Co powinniście zrobić? Czy mówię wam, byście nie walczyli?

Am I telling you to not strive?

Am I telling you to embrace Sēngcàn and stop,

Czy mówię, byście żyli według reguł Seng-ts'ana

stop with the struggle of for and against?

i zarzucili walkę za lub przeciw?

No, absolutely not. I'm not saying that.

Nie, zdecydowanie tak nie twierdzę.

This is an amazing group of people who are doing so much,

Jesteście niesamowitą grupą ludzi, którzy robią tak wiele,

using so much of their talent,

używają swoich talentów, błyskotliwości, energii, pieniędzy

their brilliance, their energy, their money,

to make the world a better place,

by sprawić, żeby świat stał się lepszy,

to fight wrongs,

by walczyć z krzywdami, by rozwiązywać problemy.

to solve problems.

But as we learned from Samantha Power

Jak nauczyliśmy się z historii Samanthy Power

in her story about Sérgio Vieira de Mello,

opowiadającej o Sergio Vieira de Mello, nie można tylko szarżować

you can't just go charging in, saying, "You're wrong, and I'm right,"

mówiąc: "Ty się mylisz, a ja mam rację."

because, as we just heard, everybody thinks they are right.

Bo, jak słyszeliśmy, wszyscy myślą, że mają rację.

A lot of the problems we have to solve

Wiele rozwiązań problemów

are problems that require us to change other people.

polega na zmienianiu innych ludzi.

And if you want to change other people,

A jeśli chce się zmieniać innych, najlepszym sposobem jest

a much better way to do it is to first understand who we are --

zrozumienie, kim jesteśmy... Zrozumienie psychologii moralności,

understand our moral psychology,

understand that we all think we're right --

że wszyscy myślimy, że mamy rację... A potem wystąpienie -

and then step out,

even if it's just for a moment, step out -- check in with Sēngcàn.

nawet jeśli tylko na moment - stańcie obok Seng-ts'ana.

Step out of the moral Matrix,

Wystąpcie z moralnego matriksu;

just try to see it as a struggle playing out,

dobrze jest o tym myśleć jak o konflikcie,

in which everybody thinks they're right, and even if you disagree with them,

w którym wszyscy myślą, że mają rację,

wszyscy mają swoje pobudki - nawet jeśli się z nimi nie zgadzamy.

everybody has some reasons for what they're doing.

Wszyscy mają powody, by robić to, co robią. Wystąpcie.

Step out.

Wszyscy mają powody, by robić to, co robią. Wystąpcie.

And if you do that, that's the essential move to cultivate moral humility,

Zrobienie tego będzie krokiem do doskonalenia moralnej pokory,

to get yourself out of this self-righteousness,

do odcięcia się od przekonania o swojej nieomylności, które jest typowe dla ludzi.

do odcięcia się od przekonania o swojej nieomylności, które jest typowe dla ludzi.

which is the normal human condition.

Pomyślcie o Dalajlamie.

Think about the Dalai Lama.

Think about the enormous moral authority of the Dalai Lama.

Pomyślcie o niesamowitym autorytecie moralnym Dalajlamy...

It comes from his moral humility.

Ma on swoje źródło w moralnej pokorze.

So I think the point --

Sądzę, że głównym celem mojej przemowy,

the point of my talk and, I think, the point of TED --

jak i celem konferencji TED

is that this is a group that is passionately engaged

jest stworzenie grupy, która jest żarliwie zaangażowana

in the pursuit of changing the world for the better.

w zmienianie świata na lepsze.

People here are passionately engaged

Ludzie tutaj są gorąco zaangażowani

in trying to make the world a better place.

w sprawianie, żeby świat stał się lepszym miejscem.

But there is also a passionate commitment to the truth.

Ale wykazują oni także żarliwe oddanie prawdzie.

And so I think the answer is to use that passionate commitment to the truth

Sądzę, że rozwiązaniem jest użycie tego gorącego oddania

i przekształcenie go w lepszą przyszłość dla nas wszystkich.

to try to turn it into a better future for us all.

Thank you.

Dziękuję za uwagę.

(Applause)

(Brawa)