Suzanne Talhouk: Don't kill your language

Translator: khalid marbou Reviewer: Anwar Dafa-Alla

Аудармашы: Asqat Yerkimbay Редактор: Nursultan Aubakirov

Good morning!

Қайырлы таң!

Are you awake?

Қалдарыңыз жақсы ма?

They took my name tag, but I wanted to ask you,

Бейджикке атымды жазбапты, сұрайын деп едім.

did anyone here write their name on the tag in Arabic?

Араларыңызда есімін арабша жазғандар бар ма?

Anyone! No one? All right, no problem.

Ешкім! Ешқайсыңыз? Жақсы. Түсінікті.

Once upon a time, not long ago,

Осыдан бірнеше жыл бұрын

I was sitting in a restaurant with my friend, ordering food.

құрбыммен мейрамханада тамаққа тапсырыс беріп отыр едік.

So I looked at the waiter and said,

Даяшыға қарап:

"Do you have a menu (Arabic)?"

"Ас мәзірлеріңіз бар ма?" (арабша) дедім.

He looked at me strangely, thinking that he misheard.

Маған аңтарыла қарады.

He said, "Sorry? (English)."

"Sorry?" деді.

I said, "The menu (Arabic), please."

Мен оған: "Ас мәзірін беріңізші" дедім (арабша).

He replied, "Don't you know what they call it?"

"Бұның не деп аталатынын білмейсіз бе?" деп жауап берді.

"I do."

"Білемін".

He said, "No! It's called "menu" (English), or "menu" (French)."

Ол болса: "Жоқ. Бұл меню" деді ағылшынша. Немесе "меню" (французша)

Is the French pronunciation correct?

Французша дұрыс айттым ба?

"Come, come, take care of this one!" said the waiter.

"Жақсы. Мына біреуге қызмет көрсетіңіз" деді даяшы.

He was disgusted when talking to me, as if he was saying to himself,

Мені жақтырмай тұрғаны байқалды.

"If this was the last girl on Earth, I wouldn't look at her!"

"Жер бетіндегі соңғы қыз болса да қарамас едім" дегендей.

What's the meaning of saying "menu" in Arabic?

Арабша "меню" дегеннің астарында не бар?

Two words made a Lebanese young man judge a girl as being backward

Екі ауыз сөзіммен ливиялық жігіт үшін

and ignorant.

ақымақ әрі надан атандым.

How could she speak that way?

Бұлай сөйлеуге қандай хақысы бар?

At that moment, I started thinking.

Болған жайтты көпке дейін ұмыта алмадым.

It made me mad.

Намысыма тиді.

It definitely hurts!

Шынымен де өкінішті.

I'm denied the right to speak my own language in my own country?

Өз елімде туған тілімде сөйлеуге тиым салып отыр ма?

Where could this happen?

Қалайша?

How did we get here?

Бұған қалайша жол бердік?

Well, while we are here, there are many people like me,

Дәл қазір көптеген адам

who would reach a stage in their lives, where they involuntarily give up

өмірде жетістікке жеткенін көрсету үшін

everything that has happened to them in the past,

бұрынғы болғандарын бір сәтте

just so they can say that they're modern

ұмытып, өздерінің озық ойлы

and civilized.

заманға сай екенін көрсеткісі келеді.

Should I forget all my culture, thoughts,

Осы үшін өзімнің ділімнен,

intellect and all my memories?

болмысымнан бас тартуым керек пе?

Childhood stories might be the best memories we have of the war!

Балалық шақтағы естелік - өміріміздің ең қымбат тарихы.

Should I forget everything I learned in Arabic, just to conform?

Заманға сай болу үшін енді күллі арабшамды ұмытайын ба?

To be one of them?

Көптің біріне айналуым керек пе?

Where's the logic in that?

Неге?

Despite all that, I tried to understand him.

Сөйте тұра, әлгі даяшыны түсінуге тырыстым.

I didn't want to judge him with the same cruelty that he judged me.

Мені жазғырғанындай оған кінә артқым келмеді.

The Arabic language doesn't satisfy today's needs.

Араб тілі бүгінгі күн талабына жауап бере алмайды.

It's not a language for science,

Бұл ғылымның, зерттеудің

research,

тілі емес.

a language we're used to in universities,

Университетте арабша сөйлеспейміз,

a language we use in the workplace,

жұмыста да қолданбаймыз.

a language we rely on if we were to perform an advanced research project,

Ғылыми-зерттеу жобаларымызда араб тілін қолданбаймыз,

and it definitely isn't a language we use at the airport.

тиісінше, әуежайда да қолданбаймыз.

If we did so, they'd strip us of our clothes.

Ал егер сөйлей қалсақ, бізге таңырқап қарайды.

Where can I use it, then? We could all ask this question!

Сонда арабша қайда сөйлесеміз? Осы сұраққа жауап іздейікші.

So, you want us to use Arabic. Where are we to do so?

Арабша сөйлейік дейсіз. Бірақ қай жерде?

This is one reality.

Бұл мәселенің бір қыры.

But we have another more important reality that we ought to think about.

Екінші қыры

Arabic is the mother tongue.

Араб тілі - ана тіліміз.

Research says that mastery of other languages

Ғалымдар адамның өзге тілді жетік білуі

demands mastery of the mother tongue.

туған тілін дұрыс білумен байланысты дейді.

Mastery of the mother tongue is a prerequisite for creative expression in other languages.

Өз тілімізді жақсы білу арқылы өзге тілде еркін сөйлей аламыз.

How?

Қалайша?

Gibran Khalil Gibran,

Джебран Халил Джебран

when he first started writing, he used Arabic.

әуелі арабша жаза бастаған.

All his ideas, imagination and philosophy

Оның барлық ойы, қиялы, танымы

were inspired by this little boy in the village

ауылдан шыққан кішкентай баланың

where he grew up, smelling a specific smell,

ерекше түйсінуі

hearing a specific voice,

ерекше дыбыстар естуі

and thinking a specific thought.

ерекше ойлана алуы содан.

So, when he started writing in English, he had enough baggage.

Ағылшынша жаза бастағанда оның сүйенер білімі болды.

Even when he wrote in English,

Тіпті ол ағылшынша жазса да,

when you read his writings in English, you smell the same smell,

оның жазғанын оқып, араб тілінің

sense the same feeling.

дәмін сезесіз.

You can imagine that that's him writing in English,

Ағылшынша жазып отырған адам

the same boy who came from the mountain. From a village on Mount Lebanon.

Ливияның бір қыратындағы ауылда туып өскен бала екенін білесіз.

So, this is an example no one can argue with.

Бұған шәк келтіру қиын.

Second, it's often said that if you want to kill a nation,

Әдетте бір ұлтты жою үшін

the only way to kill a nation,

бір ғана тәсіл,

is to kill its language.

тілін құрту жеткілікті дейді.

This is a reality that developed societies are aware of.

Дамыған елдердің бәрі бұдан хабардар.

The Germans, French, Japanese and Chinese, all these nations are aware of this.

Немістер, француздар, жапондар және қытайлар бұны біледі.

That's why they legislate to protect their language.

Сол себептен олар тілдерін қорғау үшін заң шығарады.

They make it sacred.

Олар тілдерін қастерлейді.

That's why they use it in production, they pay a lot of money to develop it.

Олар оны өндірісте қолданады, сол үшін ақша жұмсайды.

Do we know better than them?

Біздің олардан білеріміз көп пе?

All right,

Жақсы.

we aren't from the developed world,

Біз дамыған ел емеспіз,

this advanced thinking hasn't reached us yet,

санамыз кемеліне жетпеді,

and we would like to catch up with the civilized world.

бірақ дамығандарды қуып жеткіміз келеді.

Countries that were once like us, but decided to strive for development,

Біз тәрізді болған елдер кезінде

do research,

дамыған елдерді

and catch up with those countries,

қуып жетеміз деп шешті.

such as Turkey, Malaysia and others,

Бұлар Түркия, Малайзия және тағы басқа елдер.

they carried their language with them as they were climbing the ladder,

Олар жоғары өрмелеп бара жатып, тілдерін сақтап қалды,

protected it like a diamond.

көздерінің қарашығындай қорғады.

They kept it close to them.

Киелі тұтты.

Because if you get any product from Turkey or elsewhere

Түркиядан немесе басқа елден алған затыңызда

and it's not labeled in Turkish,

түрікше жазу тұрмаса,

then it isn't a local product.

бұл өнім олардікі емес деген сөз.

You wouldn't believe it's a local product.

Бұл жергілікті өнім емес болар деп күдіктене бастайсыз.

They'd go back to being consumers,

Бұл елдер өздерін сатып алушы орнына қойды.

clueless consumers, like we are most of the time.

Біз тәрізді күмәншіл, дөрекі сатып алушы көрді.

So, in order for them to innovate and produce, they had to protect their language.

Олар жаңа тауар өндіру үшін тілдерін қорғап жатыр.

If I say, "Freedom, sovereignty, independence (Arabic),"

Егер мен арабша: "Еркіндік. Тәуелсіздік. Егемендік"

what does this remind you of?

десем, не ойлайсыз?

It doesn't ring a bell, does it?

Бұл сөздердің арабшасында күш жоқ.

Regardless of the who, how and why.

Әлдекімнің сөзді қашан, неге айтқанына қарамастан

Language isn't just for conversing, just words coming out of our mouths.

тіл тек қана біздің аузымыздан дыбыстар шығу үшін

Language represents specific stages in our lives,

ғана емес.

and terminology that is linked to our emotions.

Тіл қоғам дамуының кезеңдерін көрсетеді

So when we say, "Freedom, sovereignty, independence,"

және соған байланысты көңіл-күйімізді көрсетеді.

each one of you draws a specific image in their own mind,

Біздер: "Еркіндік. Егемендік. Тәуелсіздік"

there are specific feelings

сөздерін естігенде санамызда ұғым пайда болады.

of a specific day in a specific historical period.

Ерекше сезім баурайды.

Language isn't one, two or three words or letters put together.

Ел тарихындағы бір кезеңді еске түсіреді.

It's an idea inside that relates to how we think,

Тіл екі-үш сөз не әріптер жиынтығы емес.

and how we see each other and how others see us.

Бұл біздің санамыздағы идеяны, бір-бірімізді, өзгелерді

What is our intellect?

қалай танитынымызды көрсетеді.

How do you say whether this guy understands or not?

Біздің біліміміз не нәрсеге сүйенген?

So, if I say, "Freedom, sovereignty, independence (English),"

Егер, "Freedom, sovereignity, Independence" десем

or if your son came up to you and said,

немесе ұлыңыз сізге келіп,

"Dad, have you lived through the period of the freedom (English) slogan?"

"Әкешім, еркіндік ұраны дәуірлеген тұста өмір сүрдіңіз бе?" десе

How would you feel?

Не дейсіз?

If you don't see a problem,

Егер ештеңе ұқпасаңыз осы жерден доғарып,

then I'd better leave, and stop talking in vain.

сөзімді шығындамай кете берейін.

The idea is that these expressions remind us of a specific thing.

Бұл ұғымдар біздерге қасиетті мән үстейді.

I have a francophone friend who's married to a French man.

Французға тұрмысқа шыққан құрбым

I asked her once how things were going.

бірде мынадай жайтты айтты:

She said, "Everything is fine,

"Отбасымызда бәрі жақсы, тек

but once, I spent a whole night asking and trying to translate

бірде бір күн уақытымды

the meaning of the word 'toqborni' for him."

taqborni деген сөзді түсіндіруге кетті" дейді.

(Laughter)

(Күлкі)

(Applause)

(Қол шапалақтау)

The poor woman had mistakenly told him "toqborni,"

Абайсызда toqborni деп айтып қалып

and then spent the whole night trying to explain it to him.

байғұс әйел түсіндіру үшін бір күнін жұмсапты.

He was puzzled by the thought: "How could anyone be this cruel?

Ол: "Мұнша қатыгез болуға бола ма екен?

Does she want to commit suicide?

Өле алмай жүр ме? деп ойлапты.

'Bury me?' (English)"

"Мені көміп таста?"

This is one of the few examples.

Бұл көп мысалдың біреуі ғана.

It made us feel that she's unable to tell that word to her husband,

Ол күйеуіне бұл сөзді айтпауы керек еді

since he won't understand,

себебі ол түсінбейді,

and he's right not to; his way of thinking is different.

оның ойлауы басқаша ғой.

She said to me, "He listens to Fairuz with me,

Ол болса: "Ол менімен Файрузды тыңдайды.

and one night, I tried to translate for him

Бірде мен оған аударып бермек болдым.

so he can feel what I feel when I listen to Fairuz."

Файруздың не құдіреті барын ұқсын дедім"

The poor woman tried to translate this for him:

Байғұс әйел мына бір жолдарды аудармақшы болды:

"From them I extended my hands and stole you --"

"Сөйтіп, қолымды созып, сені ұрламақшы болдым"

(Laughter)

(Күлкі)

And here's the pickle:

Мынау мүлдем керемет:

"And because you belong to them, I returned my hands and left you."

"Сен соларға тиесілі болғандықтан қолымды қайтарып, қалдырдым"

(Laughter)

(Күлкі)

Translate that for me.

Аударып беріңдерші.

(Applause)

(Қол шапалақтау)

So, what have we done to protect the Arabic language?

Сонымен араб тілін сақтау үшін не істедік?

We turned this into a concern of the civil society,

Біз қоғам арасында пікірталқы бастадық.

and we launched a campaign to preserve the Arabic language.

Араб тілін сақтап қалу қозғалысын қолға алдық.

Even though many people told me, "Why do you bother?

Көпшілігі: "Бұның не керегі бар?

Forget about this headache and go have fun."

Басыңды қатырып қайтесің" десе де.

No problem!

Мәселе онда емес!

The campaign to preserve Arabic launched a slogan that says,

Араб тілін сақтап қалу үшін мынадай ұран қолдандық:

"I talk to you from the East, but you reply from the West."

"Шығыстан тіл қаттым, Батыстан жауап бердің"

We didn't say, "No! We do not accept this or that."

Біз ештеңеден бас тартамыз демедік.

We didn't adopt this style because that way, we wouldn't be understood.

Себебі бізді жұрт түсінбес те, қабылдамас та еді.

And when someone talks to me that way, I hate the Arabic language.

Әлдебіреу маған: "Араб тілін жек көремін"

We say--

дей бастаса, біз оған:

(Applause)

(Қол шапалақ)

We want to change our reality,

Біз айналамызды өзгеркіміз келеді.

and be convinced in a way that reflects our dreams, aspirations and day-to-day life.

Таңдаған жолымыз арманымызбен үндес

In a way that dresses like us and thinks like we do.

екеніне көз жеткізгіміз келеді.

So, "I talk to you from the East, but you reply from the West"

"Мен Шығыстан үн қатамын, Сен Батыстан жауап бересің"

has hit the spot.

деген үндеу бәріне ұнап қалды.

Something very easy, yet creative and persuasive.

Түсінікке де қабылдауға да жеңіл.

After that, we launched another campaign

Бұдан соң тағы бір жоба бастадық.

with scenes of letters on the ground.

Жер бетіне әріптерді шашып тастадық.

You've seen an example of it outside,

Сырттан үлгісін көре аласыз.

a scene of a letter surrounded by black and yellow tape

Әріптерді сары, қара жолақтармен қоршап

with "Don't kill your language!" written on it.

"Өз тіліңді өлтірме!" деп жазып қойдық.

Why? Seriously, don't kill your language.

Неге? Неге тіліңді өлтіріп жатырсың?

We really shouldn't kill our language.

Тілімізді өлтіруге болмайды.

If we were to kill the language, we'd have to find an identity.

Егер тілімізді өлтірсек, жаңа болмыс табуымыз керек.

We'd have to find an existence.

Жаңа атау іздеу керек.

We'd go back to the beginning.

Қауымдық кезеңге қайта ораламыз.

This is beyond just missing our chance of being modern and civilized.

Өзіміздің өркениетімізді жоғалтамыз.

After that we released photos of guys and girls wearing the Arabic letter.

Содан кейін араб әріптерін киген қыздар мен жігіттердің суреттерін шығардық

Photos of "cool" guys and girls.

Сымбатты да әдемі жастар.

We are very cool!

Біз де әдеміміз!

And to whoever might say, "Ha! You used an English word!"

"Өзіңіз де ағылшынша сөз қосасыз ғой" дейтіндерге

I say, "No! I adopt the word 'cool.'"

айтарым мынау: "Бар болғаны "cool" сөзін бейімдедім"

Let them object however they want, but give me a word that's nicer

Бүгінгі шындықты жақсы суреттейтін

and matches the reality better.

маған басқа сөз тауып берші.

I will keep on saying "Internet"

"Интернет" сөзін қолдана беремін.

I wouldn't say: "I'm going to the world wide web"

"Ғаламторға кетіп бара жатырмын" демеймін.

(Laughs)

(Күлкі)

Because it doesn't fit! We shouldn't kid ourselves.

Мағынасын бермейді. Өзімізді алдап керек емес.

But to reach this point, we all have to be convinced

Бірақ осы түсінікке жету үшін

that we shouldn't allow anyone who is bigger

Мына жайтқа бәріміз келісейік

or thinks they have any authority over us when it comes to language,

Бізден жоғары яки астам тұрғандар, мәселе тілге қатысты келгенде,

to control us or make us think and feel what they want.

біздің ойымыз бен сезімімізде шаруалары болмасын.

Creativity is the idea.

Шығармашылық бәріне жауап бола алады.

So, if we can't reach space or build a rocket and so on,

Біз ғарышты игермесек те, кемесін құрастырмасақ та

we can be creative.

шығармашылығымызды ешкім тежей алмайды.

At this moment, every one of you is a creative project.

Бүгіннен бастап, әрқайсыңыз шығармашылық жобасыз.

Creativity in your mother tongue is the path.

Туған тіліңіздегі шығармашылық ең даңғыл жол.

Let's start from this moment.

Осы сәттен, бүгіннен бастайық.

Let's write a novel or produce a short film.

Кітап жазайық, шағын кино түсірейік.

A single novel could make us global again.

Бір кітаптың өзі бізді әлемге танытады.

It could bring the Arabic language back to being number one.

Араб тілін қайтадан бірінші тілге айналдыра алады.

So, it's not true that there's no solution; there is a solution!

Мәселенің шешімі жоқ дейтіндердікі - өтірік.

But we have to know that, and be convinced that a solution exists,

Бірақ біз мәселенің шешімі бар екеніне, әрі сол шешімнің

that we have a duty to be part of that solution.

бір бөлшегі екенімізге жауапты екенімізді мойындайық.

In conclusion, what can you do today?

Қорыта айтсақ, біз бүгін не істей аламыз?

Now, tweets, who's tweeting?

Қазір, туиттер, тиуттер жазып отырған кім бар?

Please, I beg of you, even though my time has finished,

Уақытым аяқталып қалса да

either Arabic, English, French or Chinese.

арабша, ағылшынша, французша немесе қытайша жаз.

But don't write Arabic with Latin characters mixed with numbers!

Бірақ арабшаны латын әріптерімен және сандарымен жазбашы!

(Applause)

(қол шапалақтау)

It's a disaster! That's not a language.

Бұл - масқара! Бұл тіл емес.

You'd be entering a virtual world with a virtual language.

Виртуалды әлемге виртуалды тілмен ендік.

It's not easy to come back from such a place and rise.

Бір көтеріліп, бір құлап, қайта тұру оңай емес.

That's the first thing we can do.

Бірақ бұл алғашқы қадамымыз.

Second, there are many other things that we can do.

Екіншіден, істер шаруа шаш етектен.

We're not here today to convince each other.

Бұл жерге бір-бірімізді көндіру үшін келмедік.

We're here to bring attention to the necessity of preserving this language.

Бұл жерге тілімізді сақтап қалуға назар аударту үшін жиналдық.

Now I will tell you a secret.

Сіздермен бір құпияммен бөлісейін.

A baby first identifies its father

Нәресте ең бірінші әкесін

through language.

тілі арқылы таниды.

When my daughter is born, I'll tell her, "This is your father, honey (Arabic)."

Қызым туғанда: "Алтыным, мынау сенің әкең" дедім.

I wouldn't say, "This is your dad, honey (English)."

Ағылшыншалап: "This is your dad, honey" демедім.

And in the supermarket, I promise my daughter Noor,

Супермаркетте жүргенде қызым Нұрға уәде бердім.

that if she says to me, "Thanks (Arabic),"

Егер маған арабша "Рахмет" десе,

I won't say, "Dis, 'Merci, Maman,'" and hope no one has heard her.

Мен оған "Dis, 'Merci, Maman" демеймін.

(Applause)

(Қол шапалақтау)

Let's get rid of this cultural cringe.

Бұл масқарадан құтылайық.

(Applause)

(Қол шапалақтау)