What sex ed doesn’t tell you about your brain - Shannon Odell

Translator: hazhar shexa Reviewer: Daban Q. Jaff

While we often talk about puberty’s effect on the body,

زۆرجار باسی کاریگەری باڵغبوون دەکەین لەسەر جەستە،

what gets overlooked are the fascinating changes that happen in the brain.

ئەوەی فەرامۆش دەکرێت ئەو گۆرانکارییە سەرنجڕاکێشانەن کە لە مێشکدا ڕوودەدەن

I’ve been sent here to talk to you about puberty.

من هاتووم تا دەربارەی باڵغبوون قسەتان بۆ بکەم.

Any questions?

پرسیارتان هەیە؟

During puberty, your reproductive organs grow and mature.

لە کاتی باڵغبووندا، ئەندامەکانی زاوزێت گەشەدەکەن.

Any questions?

پرسیارتان هەیە؟

This ripening allows you to become a sexually mature adult.

ئەم پێگەیشتنە ڕێگەت پێدەدات ببیتە گەورەساڵێکی پێگەیشتوو لە ڕووی سێکسییەوە.

There are so many other changes to your body

گۆڕانکاری دیکەش لە جستەدا روودەدەن

that puberty can seem almost magical.

کە وادەکات باڵغبوون دەرئاسا دەرکەوێت

I think I'll take it from here.

من لێرەوە پێشکەشی دەکەم

Puberty, in fact, begins in the brain.

لە ڕاستیدا باڵغبوون لە مێشکەوە دەست پێدەکات.

At some point, usually between the ages of 9 and 14,

لە خاڵێکدا، بەزۆری لە نێوان تەمەنی ٩ بۆ ١٤ ساڵیدا،

puberty is triggered when a region known as the hypothalamus

باڵغبوون لە ناوچەیەک دەستپێدەکات کە بە هایپۆتالاموس ناسراوە

releases waves of a specialized hormone.

شەپۆلی هۆرمۆنێکی تایبەت بڵاودەکاتەوە

As convenient as it would be to go to sleep a child and wake up an adult,

ئەوەندە گوونجاوە وەک ئەوە وایە وەک منداڵ بخەوی و وەک گەورە هەستی

this maturation is slow,

ئەم پێگەیشتنە خاوهەنگاوە،

and puberty lasts as long as 4 to 5 years.

و باڵغبوون ٤ بۆ ٥ ساڵ دەخایەنێت.

And during this extended process,

وە لەم پرۆسەی درێژخایەنەدا،

the brain undergoes its own transformation,

مێشک بە پرۆسەی گۆڕینی خۆیدا تێدەپەڕێت،

thanks to two of puberty’s key players— estrogen and testosterone.

سوپاس بۆ هۆڕمۆنە سەرەکییەکانی باڵغبوون- ئیسترۆجین و تێستۆستیرۆن.

کە لە کۆئەندامی گەشەسەندووی هێلکەدان و گوونەکان بەرهەم دێت

Produced in the developing testes and ovaries,

these hormones hitch a ride to the brain via the bloodstream.

ئەم هۆرمۆنانە دەگەن بە مێشک لە ڕێگەی سووڕی خوێنەوە.

Once there, they interact with receptors on neurons,

کاتێک دەگەن، یەکدەگرن لەگەڵ وەرگری سەر دەمارەکان،

changing the way the individual cells work and function

گۆڕینی شێوازی کار و ئەرکی تاکە خانەکان

by making them more or less excitable, altering their growth,

لە ڕێگەی کەم تا زۆر وروژاندنیان گۆڕینی گەشەکردنیان،

or reshaping their connections.

یان دووبارە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانیان.

Cumulatively, this can change how you feel, think, and behave.

بە شێوەیەکی کەڵەکەبوو، ئەمە دەگۆڕێت کە چۆن هەستبکەیت، بیرکەیەوە و رەفتاربکەی.

For example, hormones remodel and develop the limbic system,

بۆ نموونە هۆرمۆنەکان دووبارە سیستەمی لیمبیک دادەڕێژنەوە و پەرەی پیدەدەن

a collection of brain regions responsible for emotional behavior.

کۆمەڵێک ناوچەی مێشک کە بەرپرسیارن لە ڕەفتاری سۆزداری.

Research in animal models suggests that the amygdala undergoes changes

توێژینەوەکان لە ئاژەڵدا ئاماژە بەوەدەکەن کە ئامێگدالا گۆڕانکاری بەسەردا دێت

in size and connectivity during puberty.

لە قەبارە و پەیوەندی لە کاتی باڵغبووندا.

The amygdala’s function is wide-ranging,

مەودای ئەرکی ئەمیگدالا بەرفراوانە،

from detecting threats in your environment,

لە دیاریکردنی هەڕەشەکان لە ژینگەکەتدا،

to helping you recognize emotions in your friend’s faces.

بۆ یارمەتیدانت بۆ ناسینەوەی هەستەکان لە ڕووخساری هاوڕێکەتدا.

Its development allows you to better connect with your peers,

گەشەکردنی ڕێگەت پێدەدات باشتر پەیوەندی لەگەڵ هاوتەمەنەکانت بکەی،

while priming your brain for learning and discovery.

لەکاتێکدا مێشکت ئامادەکاری دەکات بۆ فێربوون و دۆزینەوە.

Likewise, puberty organizes and restructures the nucleus accumbens

بە هەمان شێوە باڵغبوون ڕێکدەخرێت و ناوکی ئەکومبێنس ڕێکدەخاتەوە

involved in reward and sensation-seeking.

بەشدارە لە پاداشت و هەستکردن.

Activity in this dopamine hub is thought to drive

چالاکی لە ناوکی دۆپامیندا بەگەڕدەخات

the pleasurable sensations we feel when doing rewarding activities,

ئەو هەستە چێژبەخشانەی کە هەستیان پێدەکەین لەکاتی ئەنجامدانی چالاکییەکی خۆش

like spending time with friends or having new experiences.

وەک بەسەربردنی کات لەگەڵ هاوڕێکانت یان هەبوونی ئەزموونی نوێ.

Several studies have found

چەندین توێژینەوە دەریانخستووە

that as hormone levels increase through puberty,

لەماوەی باڵغبووندا ئاستی هۆڕمۆنەکانیش زیاد دەکات

so does the response of the nucleus accumbens.

هەروا وەڵامدانەوەی ناوکی ئەکومبێنسیش.

As a result, exploration and social engagement may feel

لە ئەنجامدا، لەوانەیە هەست بە گەڕان و تێکەڵاوبوونی کۆمەڵایەتیش بکرێت

that much more important during adolescence.

کە زۆر گرنگترە لە کاتی هەرزەکاریدا.

As these emotion and reward centers rapidly develop,

لەکاتێکدا ئەم هەست و پاداشتانە ناوەندیانە بە خێرایی گەشە دەکەن،

their connections with higher cortical brain regions tend to do so

هەروەها ناوچە بەرزەکانی توێکڵی مێشکیش گەشەدەکەن

on an extended timeline.

لە ماوەیەکی درێژدا

These cortical regions, which help impose emotional regulation and impulse control,

ئەم ناوچە توێکڵانە، کە هاریکاری سەپاندنی ڕێکخستنی سۆز و کۆنتڕۆڵکردنی ئیمپاڵس دەدەن

continue to grow well past puberty, into your 20s.

باڵغبوون بەردەوام دەبێت بەباشی تا تەمەنی بیستەکان

While teens are often unfairly stereotyped as rash or impulsive,

لەکاتێکدا هەرزەکاران بەزۆری نادادپەروەرانە گشتاندنیان لەگەڵ دەکرێت کە هەڵەشە، سەرەڕۆن

research reveals a more complex story.

توێژینەوەکان چیرۆکی ئاڵۆزتر ئاشکرا دەکەن.

Teens are just as capable as adults of making thoughtful decisions

هەرزەکاران بە هەمان شێوەی گەورەکان توانای بڕیاردانی دروستیان هەیە

when given the time and space.

کاتێک دەرفەتیان پێدەدرێت

It’s only during high stress or in the heat of the moment

تەنها لە کاتی فشاری دەروونی زۆر یان لە گەرمەی ساتەکەدایە

that teens may find it more difficult to manage emotions.

کە ڕەنگە هەرزەکاران لایان سەخت بێت کە هەستەکانیان بەڕێوەبەرن

Further, this lengthy cortical development allows adolescent brains

هەروەها، ئەم گەشەکردنە درێژخایەنەی توێکڵ ڕێگە بە مێشکی هەرزەکاران دەدات

to remain adaptable as they learn and grow in new situations,

بۆ ئەوەی بە گونجاو بمێننەوە کاتێک لە دۆخی نوێ گەشەدەکەن و فێردەبن

form their identities, and build the skill sets needed for adulthood.

ناسنامەی خۆیان بدۆزنەوە و ئەو کارامەیانە بنیاتبنێن کە پێویستن بۆ تەمەنی گەورەیی.

For all we know about the effects of puberty on the brain,

هەموو ئەو شتانەی کە دەزانین دەربارەی کاریگەرییەکانی باڵغبوون لەسەر مێشک،

there remain many unanswered questions.

زۆر پرسیاری بێ وەڵام دەمێنیتەوە

What sets off the initial puberty signal in the brain?

سیگناڵە سەرەتاییەکانی باڵغبوون لەناو مێشکدا چین؟

Why is the average onset of puberty shifting earlier?

بۆچی تێکڕای دەستپێکردنی باڵغبوون زووتر دەگۆڕێت؟

And, while hormones may seem powerful, they may not be the full story.

لە کاتێکدا ڕەنگە هۆرمۆنەکان بەهێز دەرکەون، بەڵام ڕەنگە بابەتێکی تەواو نەبێت.

Experiences you have during adolescence may be just as influential

ڕەنگە ئەو ئەزموونانەی لە کاتی هەرزەکاریدا هەتبێت بەهەمان شێوە کاریگەر بن

as hormones in shaping and maturing the developing brain.

وە، هۆڕمۆنەکان لە گەشەسەندن و بەرەوپێشبردنی مێشکدا

So while all these physical and mental changes can make you feel

کەواتە هەموو ئەم گۆڕانکارییە جەستەیی و دەروونیانە دەتوانن هەست بە

as if puberty is in control,

وەک ئەوەی باڵغبوون لە ژێر کۆنتڕۆڵدا بێت،

you have more power than you think.

دەسەڵاتت زیاترە لەوەی بیری لێدەکەیتەوە.

The everyday choices you make,

ئەو هەڵبژاردانەی ڕۆژانە دەیان کەی،

from learning new skills, to being a good friend, to setting boundaries,

لە فێربوونی کارامەیی نوێ، بۆ هاوڕێیەکی باش، بۆ دانانی سنوور،

ultimately steer the path of who you are and will become.

لەکۆتایدا ئاراستەکردنی تۆ کێ و دەبێ بە کێ

Any questions?

پرسیارتان هەیە؟