How to make hard choices | Ruth Chang

Ruth Chang: Đối mặt với các lựa chọn khó khăn như thế nào?

Translator: Truc H. Le Reviewer: Nga Vu

Think of a hard choice you'll face in the near future.

Hãy nghĩ đến một lựa chọn khó khăn

bạn sẽ đối mặt trong tương lai.

It might be between two careers --

Đó có thể là lựa chọn nghề nghiệp,

giữa hoạ sĩ và kế toán,

artist and accountant --

or places to live -- the city or the country --

lựa chọn nơi ở, thành thị hay nông thôn,

or even between two people to marry --

hay thậm chí lựa chọn bạn đời.

Bạn có thể kết hôn với Betty.

you could marry Betty or you could marry Lolita.

Nhưng bạn cũng có thể lấy Lolita.

Or it might be a choice about whether to have children,

Hay đó có thể là quyết định có con hay không,

to have an ailing parent move in with you,

ở riêng hay đón cha mẹ về sống cùng,

to raise your child in a religion that your partner lives by

quyết định dạy con

theo tôn giáo của chồng

but leaves you cold.

mà bạn là kẻ ngoại đạo.

Hay quyết định quyên tặng

Or whether to donate your life savings to charity.

tất cả tiền tiết kiệm của mình.

Chances are, the hard choice you thought of was something big,

Tôi tin là những lựa chọn bạn nghĩ đến

đều to lớn, quan trọng,

something momentous, something that matters to you.

và đầy ý nghĩa đối với bạn.

Hard choices seem to be occasions

Có vẻ như các lựa chọn khó khăn

thường khiến bạn phải vò đầu bức tóc.

for agonizing, hand-wringing, the gnashing of teeth.

Nhưng tôi nghĩ ta đã hiểu sai bản chất

But I think we've misunderstood hard choices

và vai trò của chúng trong cuộc sống.

and the role they play in our lives.

Understanding hard choices

Hiểu bản chất của lựa chọn khó khăn

uncovers a hidden power each of us possesses.

bạn sẽ hiểu được

sức mạnh tiềm ẩn của mỗi chúng ta.

What makes a choice hard is the way the alternatives relate.

Một quyết định trở nên khó khăn

khi lợi ích của các phương án gần tương đương.

In any easy choice,

Bất cứ quyết định dễ dàng nào

one alternative is better than the other.

cũng có một phương án tốt hơn.

In a hard choice,

Trong một quyết định khó,

one alternative is better in some ways,

phương án này có vài điểm hay,

the other alternative is better in other ways,

phương án kia cũng có vài điểm hay,

and neither is better than the other overall.

nhưng không phương án nào là hay nhất.

You agonize over whether to stay in your current job in the city

Bạn trăn trở

liệu nên tiếp tục công việc cũ ở thành phố

hay đổi đời bằng công việc

or uproot your life for more challenging work in the country,

thử thách hơn ở nông thôn,

vì ở cũng có điểm hay,

because staying is better in some ways,

moving is better in others,

đi cũng có điểm hay,

and neither is better than the other overall.

và giữa đi với ở,

chẳng cái nào hay hơn cái nào.

We shouldn't think that all hard choices are big.

Không nên nghĩ rằng

tất cả các lựa chọn khó đều to tát.

Giả sử bạn phân vân xem sáng ăn gì.

Let's say you're deciding what to have for breakfast.

You could have high fiber bran cereal

Bạn có thể ăn ngũ cốc bổ sung chất xơ

or a chocolate donut.

hoặc bánh vòng sô cô la.

Giả sử bạn chọn lựa

Suppose what matters in the choice is tastiness and healthfulness.

dựa trên độ ngon và dinh dưỡng.

The cereal is better for you,

Ngũ cốc thì tốt hơn cho sức khoẻ,

the donut tastes way better,

bánh vòng lại ngon hơn,

nhưng không món nào tốt vượt trội,

but neither is better than the other overall,

a hard choice.

quả là một quyết định khó.

Realizing that small choices can also be hard,

Nhận thấy rằng các lựa chọn nhỏ

cũng có thể trở nên khó khăn

may make big hard choices seem less intractable.

có thể khiến các lựa chọn lớn

trông bớt đáng sợ hơn.

After all, we manage to figure out what to have for breakfast,

Vì cuối cùng ta cũng

quyết định được sáng ăn gì,

so maybe we can figure out whether to stay in the city

nên có lẽ cũng sẽ quyết được

liệu nên ở lại thành phố

or uproot for the new job in the country.

hay đổi đời ở nông thôn.

Chúng ta cũng không nên nghĩ rằng

We also shouldn't think that hard choices are hard

lựa chọn khó khăn làm ta trăn trở

because we are stupid.

bởi vì ta không thông minh.

When I graduated from college,

Sau khi tốt nghiệp đại học,

I couldn't decide between two careers, philosophy and law.

tôi đã trăn trở giữa hai nghề,

triết gia hoặc luật sư.

Tôi cực kì đam mê triết học.

I really loved philosophy.

There are amazing things you can learn as a philosopher,

Bạn có thể khảo cứu nhiều điều

với tư cách một triết gia,

and all from the comfort of an armchair.

được làm việc cả ngày trên chiếc ghế bành êm ái.

Nhưng tôi đến từ một gia đình nhập cư nghèo,

But I came from a modest immigrant family

where my idea of luxury

hộp cơm trưa

was having a pork tongue and jelly sandwich

có món lưỡi lợn và bánh mì kẹp mứt

in my school lunchbox,

với tôi đã là xa xỉ,

so the thought of spending my whole life

vậy thì ý tưởng dành cả cuộc đời

sitting around in armchairs just thinking ...

ngồi trên ghế bành

chỉ để ngẫm nghĩ

đối với tôi quả là đỉnh của sự xa hoa hão huyền.

Well, that struck me as the height of extravagance and frivolity.

Thế là tôi lấy ra một tờ giấy,

So I got out my yellow pad,

I drew a line down the middle,

vạch một đường phân cách,

and I tried my best to think of the reasons

và tôi vắt óc liệt kê

for and against each alternative.

những điểm lợi và hại của từng nghề.

Khi đó, tôi đã thầm nghĩ

I remember thinking to myself,

if only I knew what my life in each career would be like.

"Ước gì mình biết trước

tương lai của mình trong từng nghề.

If only God or Netflix would send me a DVD of my two possible future careers,

Ước gì Ông Trời hoặc Netflix có thể gửi mình đĩa DVD

về tương lai của mình trong mỗi nghề.

I'd be set.

I'd compare them side by side,

Khi đó, mình sẽ so sánh chúng,

I'd see that one was better,

mình sẽ biết tương lai nào tốt hơn,

and the choice would be easy.

và việc lựa chọn sẽ thật dễ dàng".

But I got no DVD,

Nhưng chẳng ai gửi tôi đĩa DVD cả,

and because I couldn't figure out which was better,

và vì không biết nghề nào tốt hơn,

I did what many of us do in hard choices:

tôi đã làm cách mọi người hay làm:

I took the safest option.

Tôi chọn phương án an toàn nhất.

Fear of being an unemployed philosopher led me to become a lawyer,

Vì sợ phải trở thành một triết gia thất nghiệp,

tôi đã chọn làm luật sư.

Nhưng rồi tôi nhận ra,

and as I discovered, lawyering didn't quite fit.

tôi không hợp với nghề luật.

It wasn't who I was.

Không phải con người thật của tôi.

So now I'm a philosopher,

Thế nên bây giờ tôi là triết gia,

and I study hard choices,

nghiên cứu về quyết định khó khăn,

and I can tell you, that fear of the unknown,

và tôi đảm bảo rằng

việc từ chối một phương án

while a common motivational default in dealing with hard choices,

vì lo âu về những điều chưa biết

là một quyết định dù phổ biến,

rests on a misconception of them.

nhưng sai lầm.

It's a mistake to think that in hard choices,

Sai lầm khi nghĩ rằng, với các quyết định khó khăn

one alternative really is better than the other,

luôn có một phương án tốt hơn,

but we're too stupid to know which,

nhưng ta lại không đủ khôn để biết,

and since we don't know which,

vì ta không biết, có lẽ ta nên

we might as well take the least risky option.

chọn phương án ít rủi ro hơn.

Even taking two alternatives side by side

Thậm chí khi có đầy đủ thông tin để so sánh hai phương án,

with full information, a choice can still be hard.

ta vẫn có thể khó xử trí.

Quyết định khó khăn khiến ta trăn trở

Hard choices are hard not because of us or our ignorance;

không phải vì ta kém hiểu biết,

they're hard because there is no best option.

mà vì chẳng có phương án nào là tốt nhất cả.

Nếu không có một phương án tối ưu,

Now, if there's no best option,

nếu cán cân chẳng nghiêng về bên nào,

if the scales don't tip in favor of one alternative over another,

thì các phương án

then surely the alternatives must be equally good.

chắc chắn phải tốt như nhau.

So maybe the right thing to say in hard choices

Hoá ra quyết định khó khăn

cơ bản là sự lựa chọn giữa các phương án tốt?

is that they're between equally good options.

But that can't be right.

Thật vô lí.

If alternatives are equally good, you should just flip a coin between them,

Nếu các phương án đều tốt,

bạn có thể tung đồng xu để quyết định.

and it seems a mistake to think,

Nhưng tung đồng xu

đâu phải cách để lựa chọn

here's how you should decide between careers,

places to live, people to marry:

nghề nghiệp, nơi ở, hay bạn đời.

Flip a coin.

Có một lí do khác để chứng minh rằng

There's another reason for thinking

that hard choices aren't choices between equally good options.

trong các quyết định khó

các phương án không tốt như nhau.

Giả sử bạn đang phân vân giữa hai nghề:

Suppose you have a choice between two jobs:

you could be an investment banker

nghề ngân hàng đầu tư

or a graphic artist.

hoặc hoạ sĩ.

Nhiều yếu tố có thể tác động đến quyết định của bạn,

There are a variety of things that matter in such a choice,

ví dụ như niềm vui trong công việc,

like the excitement of the work,

achieving financial security,

mức an toàn tài chính,

having time to raise a family, and so on.

thời gian dành cho gia đình, v.v…

Maybe the artist's career puts you on the cutting edge

Nghề hoạ sĩ có thể đưa bạn đến

of new forms of pictorial expression.

đỉnh cao của sự biểu đạt nghệ thuật.

Nghề ngân hàng có thể đưa bạn đến

Maybe the banking career puts you on the cutting edge

of new forms of financial manipulation.

đỉnh cao của sự điều phối tài chính.

(Laughter)

Imagine the two jobs however you like,

Hãy mường tượng hai nghề này

so that neither is better than the other.

sao cho không nghề nào tốt hơn nghề nào.

Now suppose we improve one of them, a bit.

Bây giờ, giả sử ta cải thiện một trong hai nghề.

Suppose the bank, wooing you,

Giả sử ngân hàng, vì muốn bạn,

cho bạn thêm 500 đô tiền lương mỗi tháng.

adds 500 dollars a month to your salary.

Does the extra money

Liệu số tiền này có thể khiến nghề ngân hàng

now make the banking job better than the artist one?

tốt hơn nghề hoạ sĩ không?

Not necessarily.

Không nhất thiết.

Lương cao khiến nghề ngân hàng bây giờ

A higher salary makes the banking job better than it was before,

tốt hơn nghề ngân hàng khi trước,

nhưng cải thiện này có thể không đủ

but it might not be enough

to make being a banker better than being an artist.

để làm cho nghề ngân hàng tốt hơn nghề hoạ sĩ.

But if an improvement in one of the jobs doesn't make it better than the other,

Sự cải thiện trong một nghề

vẫn không làm nó tốt hơn nghề kia,

then the two original jobs could not have been equally good.

thì hai nghề này ban đầu

không thể tốt như nhau.

If you start with two things that are equally good,

Nếu bạn có hai thứ tốt như nhau,

và bạn cải thiện một trong hai,

and you improve one of them,

it now must be better than the other.

thứ được cải thiện sẽ phải tốt hơn cái còn lại.

That's not the case with options in hard choices.

Nhưng đó không phải là với các lựa chọn khó khăn.

Vậy giờ, ta gặp một vấn đề nan giải.

So now we've got a puzzle.

We've got two jobs.

Ta có hai nghề nghiệp.

Neither is better than the other, nor are they equally good.

Không nghề nào tốt hơn nghề nào,

chúng cũng chẳng tốt như nhau.

So how are we supposed to choose?

Làm sao chọn đây?

Something seems to have gone wrong here.

Có điều gì đó không đúng.

Maybe the choice itself is problematic, and comparison is impossible.

Có lẽ bản chất của lựa chọn có vấn đề,

và so sánh là điều bất khả thi.

Nhưng vậy cũng không đúng.

But that can't be right.

It's not like we're trying to choose between two things that can't be compared.

Đâu phải ta đang cố chọn

giữa hai thứ không thể nào so sánh.

Ta đang cân nhắc giữa hai nghề nghiệp,

We're weighing the merits of two jobs, after all,

đâu phải giữa con số chín

not the merits of the number nine and a plate of fried eggs.

với đĩa trứng rán đâu.

So sánh lợi ích của hai nghề nghiệp

A comparison of the overall merits of two jobs

is something we can make,

là việc ta có thể làm,

and one we often do make.

và cũng là việc ta hay làm.

I think the puzzle arises

Tôi nghĩ vấn đề nảy sinh

because of an unreflective assumption we make about value.

bởi ta chưa suy nghĩ kĩ

về các giá trị trong cuộc sống.

We unwittingly assume that values like justice, beauty, kindness,

Ta vô thức cho rằng các giá trị

như công lí, vẻ đẹp, lòng nhân ái,

có thể đo đạc được,

are akin to scientific quantities, like length, mass and weight.

như độ dài, khối lượng, và trọng lượng.

Đặt bất cứ câu hỏi so sánh nào không liên quan đến giá trị,

Take any comparative question not involving value,

such as which of two suitcases is heavier.

ví dụ như chiếc cặp nào nặng hơn?

There are only three possibilities.

Chỉ có ba đáp án.

The weight of one is greater, lesser or equal to the weight of the other.

Chiếc cặp này nặng hơn, nhẹ hơn,

hoặc nặng bằng chiếc còn lại.

Properties like weight can be represented by real numbers --

Đại lượng như cân nặng có thể được diễn tả

bằng số thực — một, hai, ba, v.v… —

one, two, three and so on --

and there are only three possible comparisons

và chỉ có ba khả năng xảy ra

between any two real numbers.

khi so sánh hai số thực bất kì.

One number is greater, lesser, or equal to the other.

Một số lớn hơn, nhỏ hơn,

hoặc bằng số còn lại.

Not so with values.

Giá trị thì không như thế.

Là những sinh vật biết suy luận,

As post-Enlightenment creatures,

we tend to assume

ta có xu hướng cho rằng

that scientific thinking holds the key to everything of importance in our world,

tư duy khoa học có thể giải thích

mọi vấn đề quan trọng trong cuộc sống,

nhưng các giá trị tinh thần

but the world of value is different from the world of science.

thì khác các đại lượng khoa học.

The stuff of the one world can be quantified by real numbers.

Các đại lượng khoa học

có thể được đo lường bằng con số.

The stuff of the other world can't.

Các giá trị tinh thần thì không.

We shouldn't assume that the world of is, of lengths and weights,

Ta không nên cho rằng

thế giới của đại lượng khoa học, như độ dài và cân nặng,

has the same structure as the world of ought,

lại có cấu trúc giống với

thế giới của giá trị nhân văn.

of what we should do.

So if what matters to us --

Vậy nếu những điều ta coi trọng —

a child's delight, the love you have for your partner —

niềm vui con trẻ, tình cảm vợ chồng —

can't be represented by real numbers,

không thể được diễn đạt bằng con số,

thì không có lí do gì để tin

then there's no reason to believe

that in choice, there are only three possibilities --

rằng trong lựa chọn,

chỉ có ba khả năng —

phương án này tốt hơn, xấu hơn,

that one alternative is better, worse or equal to the other.

hoặc bằng với phương án kia.

We need to introduce a new, fourth relation

Chúng ta cần đưa ra một khả năng mới,

beyond being better, worse or equal,

vượt lên trên khả năng tốt hơn, xấu hơn, và bằng nhau

để diễn tả những điều xảy ra

that describes what's going on in hard choices.

trong các lựa chọn khó khăn.

I like to say that the alternatives are "on a par."

Tôi muốn nói rằng các phương án

thì “ngang nhau”.

When alternatives are on a par,

Khi các phương án ngang nhau,

sự lựa chọn của bạn vẫn rất quan trọng,

it may matter very much which you choose,

nhưng không có phương án nào thật sự tốt hơn cả.

but one alternative isn't better than the other.

Rather, the alternatives are in the same neighborhood of value,

Thay vào đó, các phương án

ngang nhau về giá trị,

in the same league of value,

while at the same time being very different in kind of value.

tuy nhiên, chúng khác nhau

về loại giá trị.

Vì thế, lựa chọn mới trở nên khó khăn.

That's why the choice is hard.

Understanding hard choices in this way

Hiểu lựa chọn khó khăn theo hướng này,

ta khám phá ra một điều về con người

uncovers something about ourselves we didn't know.

mà ta chưa hề biết.

Mỗi người trong chúng ta có sức mạnh

Each of us has the power to create reasons.

để tạo ra lí lẽ.

Hãy tưởng tượng một thế giới

Imagine a world in which every choice you face

chỉ có các lựa chọn dễ dàng,

is an easy choice,

that is, there's always a best alternative.

nghĩa là, luôn có một phương án tốt nhất.

If there's a best alternative, then that's the one you should choose,

Nếu luôn có một phương án tối ưu,

bạn nên chọn phương án đó,

because part of being rational

bởi lí trí mách bảo rằng

is doing the better thing rather than the worse thing,

bạn nên làm điều tốt hơn thay vì điều tệ hơn,

chọn thứ mà bạn có nhiều lí do nhất để chọn.

choosing what you have most reason to choose.

In such a world,

Ở một thế giới như thế,

we'd have most reason

ta sẽ có nhiều lí do nhất

to wear black socks instead of pink socks,

để mang tất đen thay vì tất hồng,

để ăn ngũ cốc thay vì bánh vòng,

to eat cereal instead of donuts,

để ở thành phố thay vì nông thôn,

to live in the city rather than the country,

để lấy Betty thay vì lấy Lolita.

to marry Betty instead of Lolita.

Một thế giới chỉ toàn các lựa chọn dễ

A world full of only easy choices would enslave us to reasons.

sẽ biến ta thành nô lệ của lí lẽ.

When you think about it,

Khi nghĩ về điều này,

(Laughter)

it's nuts to believe that the reasons given to you

thật điên rồ để tin rằng

các lí lẽ ta được dạy

có quyền buộc ta theo đuổi

dictated that you had most reason to pursue

chính xác sở thích này,

the exact hobbies you do,

to live in the exact house you do,

ở chính xác trong ngôi nhà kia,

làm chính xác công việc nọ.

to work at the exact job you do.

Instead, you faced alternatives that were on a par --

Thay vào đó, bạn đối mặt với

các phương án ngang nhau, các lựa chọn khó khăn,

hard choices --

and you made reasons for yourself

và bạn tự tạo lí do riêng

để chọn sở thích này, ngôi nhà kia, và công việc nọ.

to choose that hobby, that house and that job.

Khi các phương án đều ngang nhau,

When alternatives are on a par,

the reasons given to us,

các lí lẽ ta được dạy,

the ones that determine whether we're making a mistake,

thứ thường bảo ta đúng hay sai,

are silent as to what to do.

đều không thể khuyên ta phải làm gì.

It's here, in the space of hard choices,

Chính lúc này, khi cần đưa ra một quyết định khó,

that we get to exercise our normative power --

ta có cơ hội luyện tập

sức mạnh lí luận,

the power to create reasons for yourself,

thứ sức mạnh tạo ra lí do

to make yourself into the kind of person

để bạn quyết định

rằng bạn thích sống ở nông thôn

for whom country living is preferable to the urban life.

hơn thành thị.

Khi chọn giữa

When we choose between options that are on a par,

các phương án ngang nhau,

we can do something really rather remarkable.

ta có thể làm một điều rất đáng quý.

We can put our very selves behind an option.

Ta có thể toàn tâm ủng hộ một lựa chọn duy nhất.

Đây là quan điểm của tôi.

Here's where I stand.

Here's who I am, I am for banking.

Đây chính là tôi.

Tôi đam mê ngành ngân hàng.

I am for chocolate donuts.

Tôi yêu bánh vòng sô cô la.

(Laughter)

Câu trả lời này trong các lựa chọn khó

This response in hard choices is a rational response,

được tạo ra bởi lí trí,

but it's not dictated by reasons given to us.

nhưng nó không bị áp đặt bởi các lí lẽ ta được dạy.

Rather, it's supported by reasons created by us.

Ngược lại, nó được hỗ trợ bởi các lí do của riêng ta.

When we create reasons for ourselves

Khi chúng ta tạo ra lí do riêng

to become this kind of person rather than that,

để trở thành nhân cách này thay vì nhân cách khác,

we wholeheartedly become the people that we are.

ta toàn tâm trở thành chính mình.

You might say that we become the authors of our own lives.

Có thể nói chúng ta trở thành

tác giả của cuộc đời mình.

Vậy sau này khi gặp lựa chọn khó khăn,

So when we face hard choices, we shouldn't beat our head against a wall

ta không nên đập đầu vào tường,

trying to figure out which alternative is better.

vặn óc xem phương án nào tốt hơn.

Không có phương án tốt nhất đâu.

There is no best alternative.

Instead of looking for reasons out there,

Thay vì tìm kiếm lí do ở ngoài kia,

ta nên tìm lí do ở chính ta:

we should be looking for reasons in here:

Who am I to be?

Tôi sẽ là ai?

You might decide to be a pink sock-wearing,

Bạn có thể chọn làm một nhà đầu tư ngân hàng

cereal-loving, country-living banker,

mang-tất-hồng yêu-ngũ-cốc sống-ở-nông-thôn,

và tôi có thể chọn làm một hoạ sĩ

and I might decide to be a black sock-wearing,

urban, donut-loving artist.

mang-tất-đen yêu-bánh-vòng sống-nơi-thành-thị.

What we do in hard choices is very much up to each of us.

Ta chọn gì trong các lựa chọn khó

là quyền của ta.

Now, people who don't exercise their normative powers in hard choices

Những ai không luyện sức mạnh lí luận trước các quyết định khó

are drifters.

đều như lục bình trôi.

We all know people like that.

Chúng ta đều biết những người như thế.

I drifted into being a lawyer.

Tôi trôi vào nghề luật.

I didn't put my agency behind lawyering.

Tôi không mặn mà với nghề luật.

I wasn't for lawyering.

Tôi không đam mê luật.

Drifters allow the world to write the story of their lives.

Những lá lục bình trôi để thế giới

viết nên câu chuyện của cuộc đời mình.

They let mechanisms of reward and punishment --

Họ để cơ chế của phần thưởng và hình phạt —

pats on the head, fear, the easiness of an option --

cái vỗ đầu, nỗi sợ hãi, các lựa chọn dễ dàng —

quyết định thứ họ làm.

to determine what they do.

So the lesson of hard choices:

Bài học từ các lựa chọn khó khăn

reflect on what you can put your agency behind,

khiến bạn phải suy ngẫm về điều bạn ủng hộ,

on what you can be for,

thứ bạn đam mê,

và qua các lựa chọn khó khăn,

and through hard choices,

become that person.

bạn trở thành con người đó.

Thoát xa khỏi trăn trở và sợ hãi,

Far from being sources of agony and dread,

lựa chọn khó khăn là cơ hội quý

hard choices are precious opportunities

for us to celebrate what is special about the human condition,

để ta ăn mừng những điều đặc biệt

về hoàn cảnh con người,

that the reasons that govern our choices as correct or incorrect

rằng những lí do quyết định

điều gì đúng hay sai

sometimes run out,

đôi khi lại vô dụng,

and it is here, in the space of hard choices,

chính lúc này, khi cần đưa ra một quyết định khó,

that we have the power to create reasons for ourselves

ta có sức mạnh

tạo lí do riêng

to become the distinctive people that we are.

để trở thành những nhân cách riêng biệt.

And that's why hard choices are not a curse

Đó là lí do các lựa chọn khó khăn không phải lời nguyền,

but a godsend.

mà là món quà của cuộc sống.

Thank you.

Xin cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)