Michael Sandel: Why we shouldn't trust markets with our civic life

Translator: Tu Pham Reviewer: Trần Thái Hưng

Đây là một câu hỏi ta phải cùng nhau xét lại:

Vai trò của tiền tệ

và thị trường trong xã hội là gì?

Here's a question we need to rethink together:

Ngày nay, có rất ít thứ

What should be the role of money

tiền không thể mua được.

and markets in our societies?

Nếu bị kết án tù

ở Santa Barbara, California,

Today, there are very few things

bạn nên biết

nếu không thích chỗ ở tiêu chuẩn,

that money can't buy.

If you're sentenced to a jail term

bạn có thể mua phòng giam cao cấp hơn.

in Santa Barbara, California,

you should know

Thật đấy. Bạn nghĩ với giá bao nhiêu?

that if you don't like the standard accommodations,

Đoán thử xem.

you can buy a prison cell upgrade.

Năm trăm đô?

Có phải khách sạn Ritz-Carlton đâu. Nhà tù thôi mà!

It's true. For how much, do you think?

Tám mươi hai đô một đêm.

What would you guess?

Tám mươi hai đô một đêm.

Five hundred dollars?

It's not the Ritz-Carlton. It's a jail!

Nếu bạn đi công viên giải trí

mà không muốn phải xếp hàng dài

Eighty-two dollars a night.

để chơi những trò nổi tiếng

Eighty-two dollars a night.

thì đã có giải pháp.

If you go to an amusement park

Ở nhiều công viên, bạn có thể trả thêm tiền

and don't want to stand in the long lines

for the popular rides,

để được lên đầu hàng.

there is now a solution.

Họ gọi đó là vé ưu tiên hoặc vé VIP.

In many theme parks, you can pay extra

Và không chỉ công viên giải trí mới vậy.

to jump to the head of the line.

They call them Fast Track or VIP tickets.

Tại Washington, D.C, đôi khi

người ta xếp hàng dài

And this isn't only happening in amusement parks.

để dự các buổi điều trần Quốc hội quan trọng.

In Washington, D.C., long lines,

Một số người không thích đợi hàng dài,

queues sometimes form

có khi xuyên đêm, thậm chí dưới mưa.

for important Congressional hearings.

Vậy với các nhà vận động hành lang và những người

Now some people don't like to wait in long queues,

muốn tham dự điều trần

nhưng lại không thích đợi, đã có các công ty

maybe overnight, even in the rain.

cung cấp dịch vụ xếp hàng

So now, for lobbyists and others

để bạn đến thuê.

who are very keen to attend these hearings

Bạn chỉ cần trả một số tiền nhất định,

but don't like to wait, there are companies,

họ sẽ mướn người vô gia cư và những người cần việc làm

line-standing companies,

đến xếp hàng giùm bạn bất kể bao lâu.

and you can go to them.

You can pay them a certain amount of money,

Khi phiên điều trần gần bắt đầu, nhà vận động hành lang đó

they hire homeless people and others who need a job

có thể lên đầu hàng đứng

to stand waiting in the line for as long as it takes,

và được ngồi ghế phía trước.

and the lobbyist, just before the hearing begins,

Xếp hàng trả công.

can take his or her place at the head of the line

Càng ngày ta càng dựa dẫm vào cơ chế thị trường

and a seat in the front of the room.

tư duy thị trường và giải pháp thị trường

Paid line standing.

trên quy mô lớn hơn.

It's happening, the recourse to market mechanisms

Ví dụ như trong chiến tranh.

and market thinking and market solutions,

Bạn có biết tại Iraq và Afghanistan,

in bigger arenas.

lực lượng quân sự tư nhân ngoài mặt trận

Take the way we fight our wars.

còn nhiều hơn quân đội Hoa Kỳ?

Did you know that, in Iraq and Afghanistan,

there were more private military contractors on the ground

Chúng ta chẳng hề tranh luận công khai

là có nên thuê công ty tư nhân

than there were U.S. military troops?

trong chiến tranh hay không,

Now this isn't because we had a public debate

nhưng đây là những gì đã xảy ra.

about whether we wanted to outsource war

Trong ba thập kỷ gần đây,

ta đã trải qua một cuộc cách mạng ngầm.

to private companies,

but this is what has happened.

Ta gần như không nhận ra

Over the past three decades,

we have lived through a quiet revolution.

nền kinh tế thị trường

đã dần biến thành nền “xã hội thị trường.”

We've drifted almost without realizing it

Chúng khác nhau ở chỗ kinh tế thị trường là công cụ,

from having a market economy

một công cụ giá trị và hiệu quả

to becoming market societies.

trong tổ chức hoạt động sản xuất,

The difference is this: A market economy is a tool,

nhưng xã hội thị trường lại là nơi

a valuable and effective tool,

hầu như thứ gì cũng được bày bán.

for organizing productive activity,

Đây là một phong cách sống, trong đó tư duy thị trường

but a market society is a place where

và giá trị thị trường bắt đầu chi phối

almost everything is up for sale.

mọi khía cạnh của cuộc sống:

It's a way of life, in which market thinking

quan hệ cá nhân, gia đình, sức khỏe, giáo dục,

and market values begin to dominate

every aspect of life:

chính trị, luật pháp, đời sống công dân.

Sao phải lo lắng? Xã hội thị trường hóa

personal relations, family life, health, education,

politics, law, civic life.

thì có gì đáng ngại?

Tôi nghĩ vì hai lý do.

Now, why worry? Why worry about our becoming

Thứ nhất là nạn bất bình đẳng.

market societies?

Càng nhiều thứ mua được bằng tiền

For two reasons, I think.

thì mức độ giàu có càng quan trọng.

One of them has to do with inequality.

Nếu thứ duy nhất tiền định đoạt được

The more things money can buy,

là việc mua du thuyền, nghỉ mát xa hoa hay BMW,

the more affluence, or the lack of it, matters.

If the only thing that money determined

bất bình đẳng sẽ chẳng quan trọng mấy.

was access to yachts or fancy vacations or BMWs,

Nhưng khi ảnh hưởng của tiền dần lan đến

cả những điều thiết yếu trong cuộc sống --

then inequality wouldn't matter very much.

But when money comes increasingly to govern

chăm sóc y tế chất lượng, giáo dục tốt,

access to the essentials of the good life --

tiếng nói trên chính trường, ảnh hưởng khi làm chiến dịch --

decent health care, access to the best education,

nếu tiền chi phối cả những thứ đó

political voice and influence in campaigns --

thì bất bình đẳng cực kỳ quan trọng.

Vậy, việc thị trường hóa mọi thứ

when money comes to govern all of those things,

sẽ phóng đại ảnh hưởng của bất bình đẳng

inequality matters a great deal.

lẫn những hệ quả xã hội và cộng đồng kèm theo.

And so the marketization of everything

Đó là một lý do để quan ngại.

sharpens the sting of inequality

Lý do thứ hai

bên cạnh nạn bất bình đẳng

and its social and civic consequence.

That's one reason to worry.

là như sau:

There's a second reason

với một số mặt hàng và thói quen xã hội,

apart from the worry about inequality,

khi tư duy thị trường và giá trị thị trường xâm nhập,

and it's this:

with some social goods and practices,

chúng sẽ thay đổi ý nghĩa của các thói quen này

và lấn át những thái độ, những nguyên tắc

when market thinking and market values enter,

đáng quan tâm.

they may change the meaning of those practices

Tôi sẽ lấy ví dụ

về một cách sử dụng đáng tranh cãi của cơ chế thị trường,

and crowd out attitudes and norms

worth caring about.

tiền thưởng khích lệ, và xem bạn nghĩ gì về nó.

I'd like to take an example

of a controversial use of a market mechanism,

Nhiều trường học gặp khó khăn khi

phải động viên học sinh, nhất là những em

a cash incentive, and see what you think about it.

có hoàn cảnh thiệt thòi chăm chỉ hơn,

Many schools struggle with the challenge

học tốt hơn, chú ý hơn ở trường.

of motivating kids, especially kids

Một số nhà kinh tế học đưa ra giải pháp thị trường sau:

from disadvantaged backgrounds, to study hard,

Thưởng tiền khi học sinh được điểm cao,

to do well in school, to apply themselves.

thi tốt

Some economists have proposed a market solution:

hoặc đọc sách.

Thực ra họ đã áp dụng nó rồi.

Offer cash incentives to kids for getting good grades

Họ đã thử nghiệm

tại một số thành phố lớn ở Mỹ.

or high test scores

or for reading books.

Tại New York, Chicago và Washington, D.C.,

They've tried this, actually.

They've done some experiments

họ thưởng 50 đô khi học sinh được điểm A,

in some major American cities.

35 đô khi được điểm B.

In New York, in Chicago, in Washington, D.C.,

Tại Dallas, Texas có chương trình thưởng

they've tried this, offering 50 dollars for an A,

hai đô cho các bé tám tuổi khi đọc xong một cuốn sách.

35 dollars for a B.

Vậy có một số người ủng hộ

In Dallas, Texas, they have a program that offers

và một số người phản đối dùng tiền thưởng

eight-year-olds two dollars for each book they read.

để thúc đẩy thành tựu.

Hãy cùng xem quý vị ở đây nghĩ gì về nó.

So let's see what -- Some people are in favor,

Tưởng tượng rằng bạn là Bộ trưởng Bộ giáo dục,

some people are opposed to this cash incentive

to motivate achievement.

và ai đó đến đề xuất với bạn như thế này.

Let's see what people here think about it.

Và hãy cho rằng đây là một tổ chức. Họ sẽ cung cấp các nguồn vốn.

Imagine that you are the head of a major school system,

Bạn không cần dùng đến ngân sách của mình.

and someone comes to you with this proposal.

Bao nhiêu người sẽ ủng hộ

và bao nhiêu người sẽ phản đối chuyện thử làm việc này?

And let's say it's a foundation. They will provide the funds.

Hãy cho mọi người thấy những cánh tay.

You don't have to take it out of your budget.

Đầu tiên, ai nghĩ rằng đáng thử xem

How many would be in favor

and how many would be opposed to giving it a try?

nó có hiệu quả hay không? Hãy giơ tay của bạn.

Let's see by a show of hands.

Và những ai phản đối? Ai sẽ --

First, how many think it might at least be worth a try

Vậy là đa số các bạn ở đây phản đối,

to see if it would work? Raise your hand.

nhưng có một số nhỏ đáng kể đến lại đồng ý.

And how many would be opposed? How many would --

Hãy cùng nhau thảo luận nào.

Bắt đầu với những ai phản đối,

So the majority here are opposed,

những người loại bỏ nó ngay cả khi chưa trải nghiệm.

but a sizable minority are in favor.

Lí do của bạn là gì?

Let's have a discussion.

Ai muốn bắt đầu thảo luận nào? Vâng?

Let's start with those of you who object,

who would rule it out even before trying.

Heike Mosses: Chào mọi người, tôi là Heike,

và tôi nghĩ nó làm mất đi động lực nội tại,

What would be your reason?

Who will get our discussion started? Yes?

Ở khía cạnh của những đứa trẻ, nếu chúng muốn đọc,

Heike Moses: Hello everyone, I'm Heike,

bạn sẽ tước đi sự khích lệ

and I think it just kills the intrinsic motivation,

chỉ với việc trả cho chúng, nên làm thay đổi hành vi.

so in the respect that children, if they would like to read,

Michael Sandel: làm mất đi động lực nội tại.

you just take this incentive away

Động lực nội tại, là, hoặc nên là điều gì?

in just paying them, so it just changes behavior.

HM: Chà, động lực nội tại

Michael Sandel: Takes the intrinsic incentive away.

là để học tập.

MS: Để học. HM: Để hiểu biết về thế giới.

What is, or should be, the intrinsic motivation?

Và khi đó, khi bạn ngừng trả cho chúng, điều gì sẽ xảy ra?

HM: Well, the intrinsic motivation

should be to learn.

Thế thì tụi nhỏ ngừng đọc à?

Giờ thì, hãy xem nếu có ai đó ủng hộ,

MS: To learn. HM: To get to know the world.

người nào đó nghĩ nó đáng thử.

And then, if you stop paying them, what happens then?

Elizabeth Loftus: Tôi là Elizabeth Loftus,

Then they stop reading?

và bạn bảo rằng đáng để thử, thế nên sao không thử

MS: Now, let's see if there's someone who favors,

who thinks it's worth trying this.

và trải nghiệm và đo lường mọi thứ?

Elizabeth Loftus: I'm Elizabeth Loftus,

and you said worth a try, so why not try it

MS: Và đo lường. Và bạn sẽ đo lường những thứ gì?

Bạn sẽ đo lường bao nhiêu --

and do the experiment and measure things?

EL: Bao nhiêu quyển sách mà tụi nhỏ đọc

và bao nhiêu quyển tụi nhỏ sẽ tiếp tục đọc

MS: And measure. And what would you measure?

sau khi bạn ngừng trả tiền cho chúng.

MS: Ồ, sau khi bạn ngừng trả tiền.

You'd measure how many --

EL: How many books they read

Được thôi, còn chuyện đó thì sao?

and how many books they continued to read

HM: Thành thật mà nói, tôi chỉ nghĩ rằng

việc này thật, không có ý xúc phạm ai, rất là “Mỹ“.

after you stopped paying them.

MS: Oh, after you stopped paying.

(Tiếng cười) (Vỗ tay)

All right, what about that?

HM: To be frank, I just think

this is, not to offend anyone, a very American way.

MS: Được rồi. Thứ phát sinh từ cuộc trò chuyện này

(Laughter) (Applause)

là câu hỏi như sau:

Liệu tiền thưởng sẽ làm mất đi hay làm hỏng

MS: All right. What's emerged from this discussion

hoặc lấn át động lực bền vững,

is the following question:

bài học gốc rễ mà chúng ta hy vọng được truyền tải,

Will the cash incentive drive out or corrupt

là tập yêu thích sự học và đọc

or crowd out the higher motivation,

the intrinsic lesson that we hope to convey,

vì lợi ích của chính tụi nhỏ?

Và có những người bất đồng về sự tác động của nó,

which is to learn to love to learn and to read

nhưng đó dường như là câu hỏi,

for their own sakes?

rằng bằng cách nào đó một cơ chế thị trường

And people disagree about what the effect will be,

hay tiền thưởng dạy một bài học sai lệch?

but that seems to be the question,

và nếu có, những đứa trẻ sẽ trở nên như thế nào?

that somehow a market mechanism

or a cash incentive teaches the wrong lesson,

Tôi nên cho các bạn biết điều gì đã xảy ra với những thí nghiệm này.

Tiền thưởng khi đạt đểm tốt đã cho ra kết quả rất khác nhau,

and if it does, what will become of these children later?

I should tell you what's happened with these experiments.

phần lớn đã không đạt điểm cao hơn.

Thưởng 2 đô cho mỗi quyển sách

The cash for good grades has had very mixed results,

đã giúp bọn trẻ đọc nhiều sách hơn.

for the most part has not resulted in higher grades.

Nó còn giúp chúng đọc những quyển ngắn hơn.

The two dollars for each book

(Tiếng cười)

did lead those kids to read more books.

Nhưng câu hỏi chính ở đây là,

It also led them to read shorter books.

những đứa trẻ ấy sẽ thành ra như thế nào?

(Laughter)

Liệu chúng sẽ học được rằng việc dọc sách là việc vặt vãnh,

một thứ việc làm để được trả tiền, đó chính là mối quan ngại,

But the real question is,

what will become of these kids later?

hay là ban đầu chúng sẽ đọc vì một lý do sai lệch

Will they have learned that reading is a chore,

nhưng rồi lại trở nên yêu thích việc đọc vì lợi ích của nó?

a form of piecework to be done for pay, that's the worry,

or may it lead them to read maybe for the wrong reason initially

Bây giờ, thứ mà cuộc tranh luận ngắn ngủi này mang đến

but then lead them to fall in love with reading for its own sake?

là thứ mà nhiều nhà kinh tế học bỏ qua.

Now, what this, even this brief debate, brings out

Các nhà kinh tế học thường nhận định

rẳng thị trường trì trệ,

is something that many economists overlook.

chúng không chạm vào hay làm hỏng hàng hóa mà chúng trao đổi.

Economists often assume

Họ cho rằng, trao đổi thị trường,

that markets are inert,

không làm trao đổi ý nghĩa hay giá trị

that they do not touch or taint the goods they exchange.

của những món hàng hóa được trao đổi.

Điều này có thể dủ đúng

Market exchange, they assume,

khi ta nói về hàng hóa vật chất.

doesn't change the meaning or value

Khi bạn bán cho tôi một chiếc ti vi màn hình phẳng,

hay tặng tôi một cái làm quà,

of the goods being exchanged.

This may be true enough

nó vẫn là một món hàng như nhau.

if we're talking about material goods.

Nó đều có công dụng như nhau.

If you sell me a flat screen television

Nhưng điều đó lại có thể không đúng

or give me one as a gift,

khi chúng ta đang nói về hàng hóa phi vật chất

it will be the same good.

và những thực tiễn xã hội như dạy và học

It will work the same either way.

But the same may not be true

hay kết nối với nhau trong đời sống con người.

if we're talking about nonmaterial goods

Trong những phạm vi này, dùng cơ chế thị trường

and social practices such as teaching and learning

và tiền thưởng có thể làm suy yếu

or engaging together in civic life.

hoặc lấn át những giá trị và thái độ phi thị trường

In those domains, bringing market mechanisms

and cash incentives may undermine

đáng được quan tâm.

Một khi chúng ta thấy rằng

or crowd out nonmarket values and attitudes

thị trường và thương mại,

worth caring about.

khi nới rộng khỏi phạm vi vật chất,

Once we see

có thể thay đổi tính chất của hàng hóa,

that markets and commerce,

when extended beyond the material domain,

có thể làm thay đổi ý nghĩa của thực tiễn xã hội,

can change the character of the goods themselves,

như trong ví dụ về việc dạy và học,

chúng ta phải thắc mắc rằng thị trường thuộc về nơi nào,

can change the meaning of the social practices,

as in the example of teaching and learning,

và không thuộc về nơi nào,

nơi mà chúng có thể làm suy yếu

we have to ask where markets belong

những giá trị và thái độ đáng quan tâm.

Nhưng để có cuộc tranh luận này,

and where they don't,

where they may actually undermine

chúng ta phải làm điều gì đó không phải thế mạnh của mình,

values and attitudes worth caring about.

và đó là cùng nhau công khai suy luận

But to have this debate,

và giá trị và ý nghĩa

we have to do something we're not very good at,

của những thông lệ xã hội mà chúng ta tán thưởng,

and that is to reason together in public

từ cơ thể chúng ta đến đời sống gia đình,

about the value and the meaning

đến liên kết cá nhân đến sức khỏe

of the social practices we prize,

đến việc dạy và học trong đời sống công dân.

from our bodies to family life

Giờ thì có những câu hỏi gây tranh cãi,

to personal relations to health

và chúng ta thường thu mình khỏi chúng.

to teaching and learning to civic life.

Trên thực tế, trong ba thập kỉ qua,

Now these are controversial questions,

khi lý luận và tư duy thị trường

and so we tend to shrink from them.

đã tập hợp lực lượng và đạt được uy tín,

In fact, during the past three decades,

bài phát biểu công khai của chúng tôi trong thời gian này

when market reasoning and market thinking

đã trở nên rỗng tuếch,

have gathered force and gained prestige,

thiếu đi ý nghĩa đạo đức to lớn hơn.

our public discourse during this time

Vì sợ bất đồng quan điểm, ta thu mình lại trước những câu hỏi này.

has become hollowed out,

Nhưng một khi ta thấy rằng thị trường

empty of larger moral meaning.

thay đổi tính chất của hàng hóa,

For fear of disagreement, we shrink from these questions.

chúng ta phải tự biện luận với bản thân

But once we see that markets

những câu hỏi lớn hơn

change the character of goods,

về cách định giá hàng hóa.

we have to debate among ourselves

Một trong những tác động ăn mòn nhất

của việc đính giá mọi thứ

these bigger questions

là tính phổ biến,

about how to value goods.

One of the most corrosive effects

cảm giác rằng tất cả chúng ta đều cùng tham gia vào nó.

of putting a price on everything

Trong bối cảnh tình trạng bất bình đẳng ngày càng gia tăng,

is on commonality,

thị trường hóa mọi khía cạnh của cuộc sống

the sense that we are all in it together.

Against the background of rising inequality,

dẫn đến tình trạng những người giàu có

marketizing every aspect of life

và những người có thu nhập khiêm tốn

ngày càng có cuộc sống riêng biệt.

leads to a condition where those who are affluent

Chúng ta sống và làm việc, mua sắm và vui chơi

and those who are of modest means

ở những nơi khác biệt.

increasingly live separate lives.

Con cái của chúng ta đi học những trường khác nhau

Điều này không tốt cho nền dân chủ,

We live and work and shop and play

và nó cũng không phải là một cách sống đem lại sự thỏa mãn,

in different places.

Our children go to different schools.

ngay cả với những người có thể chi trả

This isn't good for democracy,

để mua đường cho chúng ta tiến lên đầu hàng.

nor is it a satisfying way to live,

Đây là lí do.

Dân chủ không đòi hỏi sự bình đẳng hoàn toàn,

even for those of us who can afford

to buy our way to the head of the line.

nhưng thứ nó cần

Here's why.

là người dân cùng chia sẻ một cuộc sống chung

Democracy does not require perfect equality,

Điều quan trọng là con người

có hoàn cảnh xã hội khác nhau

but what it does require

và tầng lớp xã hội khác nhau

is that citizens share in a common life.

gặp nhau,

What matters is that people

va vào nhau

trong cuộc sống thường ngày,

of different social backgrounds

and different walks of life

encounter one another,

bởi vì điều này dạy cho ta

cách thương lượng và ton trọng sự khác biệt của nhau

bump up against one another

in the ordinary course of life,

Và đây là cách chúng ta quan tâm đến lợi ích chung.

because this is what teaches us

Và thế là, đến cuối cùng, câu hỏi về thị trường

to negotiate and to abide our differences.

không chỉ là một câu hỏi về kinh tế.

And this is how we come to care for the common good.

Nó thực chất còn là một câu hỏi rằng chúng ta muốn cùng nhau sống thế nào.

And so, in the end, the question of markets

is not mainly an economic question.

Chúng ta có muốn một xã hội nơi mà mọi thứ đều được rao bán,

It's really a question of how we want to live together.

hay có những món hàng hóa công dân và đạo đức nào đó

Do we want a society where everything is up for sale,

mà thị trường không trọng dụng

và tiền không thể mua được?

or are there certain moral and civic goods

Cảm ơn các bạn rất nhiều.

(Vỗ tay)

that markets do not honor

and money cannot buy?

Thank you very much.

(Applause)