Michael Sandel: Why we shouldn't trust markets with our civic life

Tłumaczenie: A. Konstancja Wiszniewska Korekta: Rysia Wand

Here's a question we need to rethink together:

Kwestia do wspólnego przemyślenia.

What should be the role of money

Jaka powinna być rola pieniądza

and markets in our societies?

oraz rynków w społeczeństwie?

Today, there are very few things

Dzisiaj prawie wszystko

that money can't buy.

można kupić za pieniądze.

If you're sentenced to a jail term

Odsiadując wyrok

in Santa Barbara, California,

w Santa Barbara w Kalifornii

you should know

musisz wiedzieć,

that if you don't like the standard accommodations,

że jeśli nie odpowiadają ci tamtejsze warunki,

you can buy a prison cell upgrade.

możesz opłacić podwyższony standard celi.

It's true. For how much, do you think?

Poważnie. Ile to kosztuje?

What would you guess?

Spróbujcie zgadnąć.

Five hundred dollars?

500 dolarów?

It's not the Ritz-Carlton. It's a jail!

To więzienie a nie Ritz-Carlton!

Eighty-two dollars a night.

82 dolary za noc.

Eighty-two dollars a night.

82 dolary za noc.

If you go to an amusement park

W wesołym miasteczku

and don't want to stand in the long lines

jeśli nie chcesz stać w długiej kolejce

for the popular rides,

po zwykłe bilety,

there is now a solution.

masz inne rozwiązanie.

In many theme parks, you can pay extra

W wielu parkach tematycznych za dodatkową opłatą

to jump to the head of the line.

wskakujesz na początek kolejki

They call them Fast Track or VIP tickets.

dzięki biletom Ekspres albo VIP.

And this isn't only happening in amusement parks.

Tak jest nie tylko w parkach rozrywki.

In Washington, D.C., long lines,

W Waszyngtonie D.C.

queues sometimes form

tworzą się nieraz długie kolejki

for important Congressional hearings.

przed ważnymi wystąpieniami w Kongresie.

Now some people don't like to wait in long queues,

Nie wszyscy lubią czekać w kolejkach,

maybe overnight, even in the rain.

czasem całą noc, czasem w deszczu.

So now, for lobbyists and others

Zatem dla nich i lobbystów,

who are very keen to attend these hearings

którym zależy na posiedzeniach,

but don't like to wait, there are companies,

ale nie lubią czekać,

line-standing companies,

powstały usługi stania w kolejce,

and you can go to them.

wystarczy się zgłosić.

You can pay them a certain amount of money,

Płacisz określoną sumę,

they hire homeless people and others who need a job

firma wynajmuje bezdomnych lub bezrobotnych

to stand waiting in the line for as long as it takes,

do stania w kolejce tyle, ile trzeba.

and the lobbyist, just before the hearing begins,

Tuż przed posiedzeniem lobbysta

can take his or her place at the head of the line

zajmuje miejsce na czele kolejki,

and a seat in the front of the room.

a na sali siądzie w pierwszym rzędzie.

Paid line standing.

Odpłatne stanie w kolejce.

It's happening, the recourse to market mechanisms

Uciekanie się do mechanizmów rynkowych,

and market thinking and market solutions,

do myślenia i rozwiązań rynkowych na większej arenie.

in bigger arenas.

do myślenia i rozwiązań rynkowych na większej arenie.

Take the way we fight our wars.

Weźmy sposób toczenia wojen.

Did you know that, in Iraq and Afghanistan,

Wiecie, że w Iraku i Afganistanie

there were more private military contractors on the ground

było więcej żołnierzy kontraktowych

than there were U.S. military troops?

niż żołnierzy sił zbrojnych USA?

Now this isn't because we had a public debate

Nie było żadnej publicznej debaty

about whether we wanted to outsource war

na temat zlecania wojny

to private companies,

prywatnym spółkom,

but this is what has happened.

ale tak właśnie się stało.

Over the past three decades,

Na przestrzeni ostatnich 30 lat

we have lived through a quiet revolution.

doświadczyliśmy cichej rewolucji.

We've drifted almost without realizing it

Niemal nieświadomie odeszliśmy

from having a market economy

od gospodarki rynkowej

to becoming market societies.

do społeczeństwa rynkowego.

The difference is this: A market economy is a tool,

Gdzie tkwi różnica? Gospodarka rynkowa

a valuable and effective tool,

to wartościowe i skuteczne narzędzie

for organizing productive activity,

efektywnej organizacji działań.

but a market society is a place where

W społeczeństwie rynkowym

almost everything is up for sale.

niemal wszystko jest na sprzedaż.

It's a way of life, in which market thinking

Sposób życia, w którym myślenie rynkowe

and market values begin to dominate

i wartości rynku zdominują

every aspect of life:

każdy aspekt życia.

personal relations, family life, health, education,

Relacje międzyludzkie, życie rodzinne, służbę zdrowia, edukację,

politics, law, civic life.

politykę, prawo, życie społeczne.

Now, why worry? Why worry about our becoming

Czy to powód do zmartwienia,

market societies?

że stajemy się społeczeństwem rynkowym?

For two reasons, I think.

Nawet dwa powody.

One of them has to do with inequality.

Jeden wiąże się z nierównością.

The more things money can buy,

Im więcej można kupić za pieniądze,

the more affluence, or the lack of it, matters.

tym bardziej liczy się bogactwo, lub jego brak.

If the only thing that money determined

Jeśli pieniądz decydowałby tylko

was access to yachts or fancy vacations or BMWs,

o dostępie do jachtów, egzotycznych wakacji czy BMW,

then inequality wouldn't matter very much.

nierówność nie miałaby większego znaczenia.

But when money comes increasingly to govern

Ale kiedy pieniądz coraz bardziej rządzi

access to the essentials of the good life --

dostępem do rzeczy niezbędnych w życiu,

decent health care, access to the best education,

jak przyzwoita opieka zdrowotna, najlepsze wykształcenie

political voice and influence in campaigns --

głos i wpływ w polityce,

when money comes to govern all of those things,

kiedy rządzi tym pieniądz,

inequality matters a great deal.

nierówność ma ogromne znaczenie.

And so the marketization of everything

Marketyzacja wyostrza nierówności

sharpens the sting of inequality

Marketyzacja wyostrza nierówności

and its social and civic consequence.

oraz ich obyczajowe i społeczne następstwa.

That's one reason to worry.

To pierwszy powód do zmartwień.

There's a second reason

Drugi powód,

apart from the worry about inequality,

prócz problemów związanych z nierównością,

and it's this:

to fakt,

with some social goods and practices,

że niektóre dobra i praktyki społeczne,

when market thinking and market values enter,

w warunkach myślenia i wartości rynkowych,

they may change the meaning of those practices

mogą zmienić znaczenie

and crowd out attitudes and norms

i wyprzeć postawy oraz normy

worth caring about.

warte pielęgnowania.

I'd like to take an example

Przywołam kontrowersyjny przykład

of a controversial use of a market mechanism,

użycia mechanizmu rynkowego

a cash incentive, and see what you think about it.

w postaci motywacji finansowej. Ciekawe, co o tym sądzicie.

Many schools struggle with the challenge

Wiele szkół boryka się z wyzwaniem,

of motivating kids, especially kids

jak motywować dzieci,

from disadvantaged backgrounds, to study hard,

zwłaszcza pokrzywdzone przez los,

to do well in school, to apply themselves.

do pilnej nauki i pracy, do przykładania się.

Some economists have proposed a market solution:

Niektórzy ekonomiści proponują rozwiązania rynkowe,

Offer cash incentives to kids for getting good grades

dawać dzieciakom gotówkę za dobre stopnie,

or high test scores

świetne wyniki egzaminów

or for reading books.

i czytanie książek.

They've tried this, actually.

Wypróbowali to,

They've done some experiments

przeprowadzając eksperymenty

in some major American cities.

w większych miastach Ameryki.

In New York, in Chicago, in Washington, D.C.,

W Nowym Jorku, Chicago, Waszyngtonie D.C.

they've tried this, offering 50 dollars for an A,

dzieci dostają 50 dolarów za piątkę,

35 dollars for a B.

35 dolarów za 4.

In Dallas, Texas, they have a program that offers

W Dallas w Teksasie w ramach tego programu

eight-year-olds two dollars for each book they read.

8-latki dostają 2 dolary za przeczytaną książkę.

So let's see what -- Some people are in favor,

Niektórzy są za,

some people are opposed to this cash incentive

niektórzy przeciw motywacji finansowej

to motivate achievement.

do osiągania wyników.

Let's see what people here think about it.

Zobaczmy, co sądzą tu obecni.

Imagine that you are the head of a major school system,

Wyobraźcie sobie, że zarządzacie dużą szkołą,

and someone comes to you with this proposal.

a ktoś przychodzi z taką propozycją.

And let's say it's a foundation. They will provide the funds.

Powiedzmy, że to fundacja, która zapewni fundusze.

You don't have to take it out of your budget.

Nie musicie uszczuplać własnego budżetu.

How many would be in favor

Ile osób byłoby za,

and how many would be opposed to giving it a try?

a ile przeciw podjęciu próby?

Let's see by a show of hands.

Podnieście ręce w górę.

First, how many think it might at least be worth a try

Kto uważa, że warto chociaż spróbować

to see if it would work? Raise your hand.

i zobaczyć, czy się uda. Ręka w górę.

And how many would be opposed? How many would --

Kto jest przeciw?

So the majority here are opposed,

Większość na sali jest przeciw,

but a sizable minority are in favor.

ale pokaźna mniejszość jest za.

Let's have a discussion.

Przedyskutujmy to.

Let's start with those of you who object,

Zacznijmy od tych, którzy są przeciw

who would rule it out even before trying.

i wykluczyliby eksperyment bez spróbowania.

What would be your reason?

Jaki jest powód?

Who will get our discussion started? Yes?

Zapraszam do dyskusji.

Heike Moses: Hello everyone, I'm Heike,

Heike Moses: Witam. Jestem Heike.

and I think it just kills the intrinsic motivation,

Myślę, że to zabija motywację wewnętrzną.

so in the respect that children, if they would like to read,

Dzieciom przeszłaby ochota na czytanie,

you just take this incentive away

gdyby zabrać zachętę,

in just paying them, so it just changes behavior.

brak zapłaty zmieniłby ich zachowanie.

Michael Sandel: Takes the intrinsic incentive away.

Michael Sandel: Odbiera wewnętrzną motywację.

What is, or should be, the intrinsic motivation?

Czym jest lub powinna być motywacja wewnętrzna?

HM: Well, the intrinsic motivation

HM: Motywacja wewnętrzna

should be to learn.

powinna skłaniać do nauki.

MS: To learn. HM: To get to know the world.

MS: Do nauki. HM: Do poznawania świata.

And then, if you stop paying them, what happens then?

Co się stanie, jak nie dostaną zapłaty?

Then they stop reading?

Przestaną czytać?

MS: Now, let's see if there's someone who favors,

MS: Zobaczmy,

who thinks it's worth trying this.

kto uważa, że warto spróbować.

Elizabeth Loftus: I'm Elizabeth Loftus,

Elizbeth Loftus: Jestem Elizabeth Loftus.

and you said worth a try, so why not try it

Powiedziałeś "warto spróbować", więc dlaczego nie spróbować,

and do the experiment and measure things?

zrobić eksperyment i pomierzyć wyniki?

MS: And measure. And what would you measure?

MS: Co pomierzyć?

You'd measure how many --

Pomierzyć, ile .... ?

EL: How many books they read

EL: Ile książek przeczytali,

and how many books they continued to read

a ile książek czytali potem,

after you stopped paying them.

gdy przestali dostawać za to pieniądze.

MS: Oh, after you stopped paying.

MS: Kiedy przestali dostawać pieniądze.

All right, what about that?

To co wtedy?

HM: To be frank, I just think

HM: Szczerze mówiąc,

this is, not to offend anyone, a very American way.

to jest bardzo, bez obrazy, amerykańskie.

(Laughter) (Applause)

(Śmiech) (Brawa)

MS: All right. What's emerged from this discussion

MS: Z tej dyskusji wynika pytanie.

is the following question:

MS: Z tej dyskusji wynika pytanie.

Will the cash incentive drive out or corrupt

Czy motywacja finansowa zepsuje

or crowd out the higher motivation,

lub wyprze motywację wyższą,

the intrinsic lesson that we hope to convey,

którą chcemy widzieć

which is to learn to love to learn and to read

jako rzeczywistą pasję do nauki i do czytania

for their own sakes?

dla nich samych?

And people disagree about what the effect will be,

Nie jesteśmy zgodni, co do skutków,

but that seems to be the question,

ale problem w tym,

that somehow a market mechanism

że jeżeli mechanizm rynkowy

or a cash incentive teaches the wrong lesson,

czy motywacja finansowa są złą nauką,

and if it does, what will become of these children later?

to co stanie się z tymi dziećmi później?

I should tell you what's happened with these experiments.

Wróćmy do eksperymentu.

The cash for good grades has had very mixed results,

Gotówka za dobre oceny przyniosła mieszane rezultaty

for the most part has not resulted in higher grades.

i raczej nie poprawiła ocen.

The two dollars for each book

Dwa dolary za książkę sprawiły,

did lead those kids to read more books.

że dzieciaki czytały więcej książek,

It also led them to read shorter books.

ale książki zrobiły się krótsze.

(Laughter)

(Śmiech)

But the real question is,

Pozostaje pytanie,

what will become of these kids later?

co z tych dzieci wyrośnie później?

Will they have learned that reading is a chore,

Czy nauczą się, że czytanie to obowiązek,

a form of piecework to be done for pay, that's the worry,

ciężka praca konieczna, żeby dostać zapłatę?

or may it lead them to read maybe for the wrong reason initially

Czy też, choć zaczęły czytać pod fałszywym pozorem,

but then lead them to fall in love with reading for its own sake?

pokochają czytanie dla czytania?

Now, what this, even this brief debate, brings out

Nawet krótka dyskusja ukazuje coś,

is something that many economists overlook.

czego nie dostrzega wielu ekonomistów.

Economists often assume

Ekonomiści często zakładają,

that markets are inert,

że rynki są bierne,

that they do not touch or taint the goods they exchange.

nie zostawiają śladu na dobrach, którymi obracają,

Market exchange, they assume,

a wymiana rynkowa nie zmienia znaczenia

doesn't change the meaning or value

ani wartości towarów,

of the goods being exchanged.

którymi obraca.

This may be true enough

Może to prawda,

if we're talking about material goods.

gdy mowa o dobrach materialnych.

If you sell me a flat screen television

Czy kupię telewizor z płaskim ekranem

or give me one as a gift,

czy dostanę go w prezencie,

it will be the same good.

będzie to ten sam towar.

It will work the same either way.

W obu przypadkach działa tak samo.

But the same may not be true

Ale to nie musi być prawdą,

if we're talking about nonmaterial goods

gdy mowa o dobrach niematerialnych

and social practices such as teaching and learning

i praktykach społecznych, takich jak nauka i nauczanie,

or engaging together in civic life.

czy udział w życiu społecznym.

In those domains, bringing market mechanisms

W tych dziedzinach włączenie mechanizmów rynkowych

and cash incentives may undermine

i motywacji pieniężnej może podkopać

or crowd out nonmarket values and attitudes

albo wyprzeć wartości i podejście nierynkowe,

worth caring about.

o które warto się troszczyć.

Once we see

Kiedy już widzimy,

that markets and commerce,

że rynki i handel,

when extended beyond the material domain,

wychodząc poza domenę materialną,

can change the character of the goods themselves,

mogą zmieniać charakter dóbr,

can change the meaning of the social practices,

zmieniać znaczenie praktyk społecznych,

as in the example of teaching and learning,

tak jak w przykładzie nauki i nauczania,

we have to ask where markets belong

musimy zapytać, gdzie jest miejsce rynków,

and where they don't,

a gdzie nie powinny mieć miejsca,

where they may actually undermine

bo mogą podkopać

values and attitudes worth caring about.

wartości i zachowania, na których nam zależy.

But to have this debate,

Zanim dojdzie do takiej dyskusji,

we have to do something we're not very good at,

musimy zrobić coś, co idzie nam słabo.

and that is to reason together in public

Musimy podjąć publiczny dialog

about the value and the meaning

na temat wartości i znaczenia

of the social practices we prize,

cennych praktyk społecznych,

from our bodies to family life

dotyczących ludzkiego ciała, życia rodzinnego,

to personal relations to health

relacji osobistych, zdrowia,

to teaching and learning to civic life.

nauki i nauczania oraz życia społecznego.

Now these are controversial questions,

Wszystkie te kwestie są kontrowersyjne,

and so we tend to shrink from them.

więc zwykle od nich uciekamy.

In fact, during the past three decades,

Przez ostatnie 30 lat,

when market reasoning and market thinking

kiedy myślenie i idee rynkowe

have gathered force and gained prestige,

nabierały siły i prestiżu,

our public discourse during this time

z debaty publicznej uszło powietrze,

has become hollowed out,

z debaty publicznej uszło powietrze,

empty of larger moral meaning.

zniknął większy moralny sens.

For fear of disagreement, we shrink from these questions.

Bojąc się konfliktu, unikamy pytań.

But once we see that markets

Kiedy zrozumiemy,

change the character of goods,

że rynek zmienia charakter dóbr,

we have to debate among ourselves

będziemy musieli przedyskutować

these bigger questions

poważniejsze kwestie,

about how to value goods.

dotyczące wartości różnych dóbr.

One of the most corrosive effects

Kiedy wszystko ma cenę,

of putting a price on everything

ma to destrukcyjny wpływ

is on commonality,

na poczucie wspólnoty, na poczucie,

the sense that we are all in it together.

że wszyscy jedziemy na jednym wózku.

Against the background of rising inequality,

Przy rosnącej nierówności społecznej

marketizing every aspect of life

marketyzacja wszystkich aspektów życia

leads to a condition where those who are affluent

powoduje sytuację, gdzie ludzie zamożni

and those who are of modest means

i ludzie o skromnych środkach finansowych

increasingly live separate lives.

prowadzą coraz bardziej oddzielne życie.

We live and work and shop and play

Mieszkamy, pracujemy, robimy zakupy, bawimy się

in different places.

w różnych miejscach.

Our children go to different schools.

Nasze dzieci chodzą do różnych szkół.

This isn't good for democracy,

Nie jest to dobre dla demokracji,

nor is it a satisfying way to live,

ani nie jest to dobry sposób na życie,

even for those of us who can afford

nawet jeśli stać nas

to buy our way to the head of the line.

na opłacenie miejsca na początku kolejki.

Here's why.

Oto dlaczego.

Democracy does not require perfect equality,

Demokracja nie wymaga doskonałej równości,

but what it does require

ale wymaga od obywateli

is that citizens share in a common life.

współudziału w życiu społecznym.

What matters is that people

Ważne, żeby ludzie

of different social backgrounds

z różnych warstw społecznych

and different walks of life

i różnych środowisk

encounter one another,

mieli ze sobą kontakt,

bump up against one another

stykali się ze sobą

in the ordinary course of life,

w normalnym toku codziennego życia,

because this is what teaches us

ponieważ tak uczymy się negocjacji

to negotiate and to abide our differences.

i tolerowania odmienności.

And this is how we come to care for the common good.

Zaczynamy troszczyć się o wspólne dobro.

And so, in the end, the question of markets

Dlatego kwestia rynków

is not mainly an economic question.

nie jest głównie kwestią ekonomiczną.

It's really a question of how we want to live together.

To kwestia tego, jak chcemy razem żyć.

Do we want a society where everything is up for sale,

Czy chcemy społeczeństwa, gdzie wszystko jest na sprzedaż,

or are there certain moral and civic goods

czy może są dobra moralne i społeczne,

that markets do not honor

których rynki nie honorują,

and money cannot buy?

a pieniądze nie mogą kupić?

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Brawa)