Leonard Susskind: My friend Richard Feynman

Translator: Besnik Bleta Reviewer: Jeta Rudi

Kur më kërkuan të marr pjesë, vendosa

I decided when I was asked to do this

që ai për të cilin doja vërtet të flisja

that what I really wanted to talk about was my friend, Richard Feynman.

qe miku im Richard Feynman.

I was one of the fortunate few that really did get to know him

Jam një nga pak fatlumët

që arritën vërtet ta njohin

and enjoyed his presence.

dhe të shijojnë praninë e tij.

And I'm going to tell you about the Richard Feynman that I knew.

Dhe do t'ju rrëfej për Richard Feynman-in që di unë.

I'm sure there are people here who could tell you

Jam i sigurt se këtu ka njerëz të tjerë

që do të mund t'ju rrëfenin mbi Richard Feynman-in që dinë ata,

about the Richard Feynman they knew,

and it would probably be a different Richard Feynman.

dhe do të dilte ndoshta një tjetër Richard Feynman.

Richard Feynman-i qe një njeri shumë i ndërlikuar.

Richard Feynman was a very complex man.

He was a man of many, many parts.

Qe një njeri me shumë, shumë anë.

He was, of course, foremost, a very, very, very great scientist.

Qe, padyshim, mbi të gjitha

një shkencëtar shumë, shumë, shumë i madh.

Qe edhe aktor. E kam parë të aktrojë.

He was an actor. You saw him act.

I also had the good fortune to be in those lectures,

Pata edhe fatin e mirë të jem i pranishëm në ato leksionet,

up in the balcony.

sipër në lozhë.

They were fantastic.

Qenë fantastike.

Qe edhe filozof;

He was a philosopher.

He was a drum player.

qe edhe baterist;

He was a teacher par excellence.

qe mësues i lindur.

Richard Feynman was also a showman,

Richard Feynman-i qe gjithashtu "showman",

"showman" i jashtëzakonshëm.

an enormous showman.

Qe i vrazhdë, shpërfillës --

He was brash, irreverent.

He was full of macho, a kind of macho one-upmanship.

qe plot maço,

një lloj maçoje ngadhnjimtari.

He loved intellectual battle.

I pëlqenin betejat intelektuale.

He had a gargantuan ego.

Kish ego të stërmadhe.

But the man had, somehow,

Por ky burrë, në një farë mënyre,

a lot of room at the bottom.

të linte goxha vend.

Dhe me këtë nënkuptoj

And what I mean by that is a lot of room, in my case --

goxha vend, në rastin tim --

S'flas dot për të tjerët --

I can't speak for anybody else, but in my case --

por në rastin tim,

a lot of room for another big ego.

goxha vend për një tjetër ego të madhe.

Well, not as big as his,

Jo aq të madhe sa e tija,

but fairly big.

por goxha të madhe.

Ndjehesha përherë mirë në shoqërinë e Dick Feynman-it.

I always felt good with Dick Feynman.

It was always fun to be with him.

Qe gjithmonë zbavitëse kur ishe me të.

He always made me feel smart.

Gjithmonë më bënte të ndihesha i mençur.

Si mundej dikush si ai të të bënte të ndiheshe i mençur?

How can somebody like that make you feel smart?

Ja që e bënte.

Somehow he did.

He made me feel smart. He made me feel he was smart.

Më bënte të ndihesha i mençur. Më bënte të ndjeja që qe i mençur.

He made me feel we were both smart,

Më bënte të ndjehesha që qemë të mençur që të dy,

and the two of us could solve any problem whatever.

dhe që ne të dy mund të zgjidhnim çfarëdo problemi.

Dhe në fakt, ca herë u morëm bashkë me fizikë.

And in fact, we did sometimes do physics together.

Bashkë nuk botuam ndonjëherë ndonjë artikull,

We never published a paper together,

por për t'u zbavitur, jemi zbavitur.

but we did have a lot of fun.

I pëlqente të fitonte.

He loved to win,

win these little macho games we would sometimes play.

Në ato lojërat e vockla maço që do të luheshin hera-herës --

And he didn't only play them with me, but with all sorts of people.

dhe nuk i luante vetëm me mua, i luante me lloj-lloj njerëzish --

He would almost always win.

dhe thuajse gjithmonë fitonte.

But when he didn't win, when he lost,

Por kur nuk fitonte, kur humbte,

he would laugh and seem to have just as much fun

prapë qeshte dhe dukej se zbavitej po njësoj

as if he had won.

si të kish fituar.

I remember once he told me a story

Më kujtohet një herë që më tregoi një histori

about a joke the students played on him.

mbi një shaka që i bënë studentët.

I think it was for his birthday --

E morën -- më duket se qe ditëlindja e tij --

they took him for lunch

e morën për drekë.

to a sandwich place in Pasadena.

E morën për drekë

në një qoshe sanduiçesh në Pasadena.

It may still exist; I don't know.

Mbase ekziston ende; nuk e di.

Celebrity sandwiches was their thing.

Ku specialitet qenë sanduiçet e të famshmëve.

You could get a Marilyn Monroe sandwich.

Mund të porosisje sanduiçin Merlin Monro.

You could get a Humphrey Bogart sandwich.

Mund të porosisje sanduiçin Hamfri Bogart.

The students went there in advance,

Studentët shkuan atje më përpara,

and arranged that they'd all order Feynman sandwiches.

dhe e bënë me fjalë që do të porosisnin të tërë sanduiçe Feynman.

Një nga një, mbërrinin dhe porosisnin sanduiçe Feynman.

One after another, they came in and ordered Feynman sandwiches.

Feynman-i vdiste për këtë histori.

Feynman loved this story.

He told me this story, and he was really happy and laughing.

Ai vetë ma tregoi, vërtet i kënaqur e duke qeshur.

When he finished the story, I said to him,

Kur e mbaroi tregimin, i thashë,

"Dick, I wonder what would be the difference

"Dik, po vras mendjen se ç'dallim do të kish

mes një sanduiçi Feynman dhe një sanduiçi Susskind."

between a Feynman sandwich and a Susskind sandwich."

And without skipping a beat at all,

Dhe sa hap e mbyll sytë,

he said, "Well, they'd be about the same.

tha, "Do të ishin thuajse njësoj.

I vetmi dallim do të qe që një sanduiç Susskind do të kish shumë më tepër brumë,

The only difference is a Susskind sandwich would have a lot more ham."

brumë, në kuptimin e aktorit të keq.

"Ham" as in bad actor.

(Të qeshura)

(Laughter)

Well, I happened to have been very quick that day,

Ja që dhe unë qeshë goxha i shpejtë atë ditë,

dhe ia ktheva, "Ëhë, por shumë më pak krunde."

and I said, "Yeah, but a lot less baloney."

(Laughter)

(Të qeshura)

(Applause)

E vërteta në fakt

The truth of the matter

is that a Feynman sandwich had a load of ham,

është që sanduiçi Feynman

kish plot brumë,

but absolutely no baloney.

por aspak krunde.

What Feynman hated worse than anything else

Ajo që Feynman-i urrente më shumë se gjithçka tjetër

qenë pozat intelektuale --

was intellectual pretense --

falsiteti,

phoniness,

false sophistication, jargon.

sofistikimi i rremë, zhargoni.

Mbaj mend diku nga vitet '80,

I remember sometime during the mid-'80s,

mesi i viteve '80,

Dick and I and Sidney Coleman would meet a couple of times

Diku, unë, dhe Sydney Coleman,

u takuam disa herë

up in San Francisco -- at some very rich guy's house --

në shtëpinë e një pasaniku të madh diku në San Francisko --

up in San Francisco for dinner.

në San Francisko për darkë.

Dhe herën e fundit që pasaniku na ftoi,

And the last time the rich guy invited us,

he also invited a couple of philosophers.

pat ftuar gjithashtu edhe një dorë filozofësh.

These guys were philosophers of mind.

Këta tipat qenë filozofë të mendjes.

Their specialty was the philosophy of consciousness.

Fusha e tyre qe filozofia e ndërgjegjes.

And they were full of all kinds of jargon.

Dhe qenë dëng me lloj-lloj zhargonesh.

Po përpiqem të kujtoj termat --

I'm trying to remember the words --

"monism," "dualism," categories all over the place.

"monizëm," "dualizëm," gjithandej kategorira.

Nuk e dija se ç'kuptohej me këto terma, as Diku --

I didn't know what those meant, neither did Dick or Sydney, for that matter.

dhe as Sydney, meqë ra fjala.

Dhe për çfarë u llafosëm?

And what did we talk about?

Well, what do you talk about when you talk about minds?

Po për çfarë të llafosesh kur bisedohet rreth mendjes?

There's one obvious thing to talk about:

Për një gjë, gjëja e pritshme për t'u biseduar --

Can a machine become a mind?

a mundet një makinë të shndërrohet në mendje?

Can you build a machine

A mund të krijoni një makinë

that thinks like a human being that is conscious?

që mendon si një qenie njerëzore,

që të jetë e ndërgjegjshme?

We sat around and talked about this -- we of course never resolved it.

U shtruam dhe biseduam rreth kësaj -- sigurisht pa ia gjetur kurrë anën.

But the trouble with the philosophers

Por belaja me filozofët

is that they were philosophizing

qe që ata filozofonin

when they should have been science-ophizing.

në vend që të shkencëzofonin.

Tek e fundit, çështja është shkencore.

It's a scientific question, after all.

And this was a very, very dangerous thing to do

Dhe qe vërtet, vërtet me zarar ta bëje

këtë në prani të Dick Feynman-it.

around Dick Feynman.

(Laughter)

Feynman let them have it -- both barrels, right between the eyes.

Feynman-i ua plasi ballit -- me të dy tytat, drejt e në lule të ballit.

It was brutal; it was funny -- ooh, it was funny.

Qe brutale, qe zbavitëse -- oh, sa zbavitëse.

But it was really brutal.

Por qe vërtet brutale.

He really popped their balloon.

Ua shfryu me tërë mend tullumbacen.

Por e bukura qe se --

But the amazing thing was -- Feynman had to leave a little early;

Feynman-it iu desh të largohej pak herët.

he wasn't feeling too well, so he left a little bit early.

Nuk ndihej dhe aq mirë, ndaj u largua pak më herët.

And Sidney and I were left there with the two philosophers.

Dhe unë e Sydney mbetëm atje me dy filozofët.

And the amazing thing is these guys were flying.

Dhe e bukura qe që këta tipat kapën qiellin.

They were so happy.

Qenë kaq të kënaqur.

Patën takuar njeriun e madh;

They had met the great man;

they had been instructed by the great man;

qenë këshilluar nga njeriu i madh;

they had an enormous amount of fun

qenë dëfryer sa s'thuhet

having their faces shoved in the mud ...

kur ua zhyti turinjtë në baltë;

dhe kjo qe diçka e veçantë.

And it was something special.

I realized there was something just extraordinary about Feynman,

Kuptova që kish diçka thjesht të jashtëzakonshme te Feynman-i,

edhe kur bënte atë çka bëri.

even when he did what he did.

Dick -- he was my friend; I did call him Dick --

Diku qe shoku im. Unë Dik e thërrisja.

Dick and I had a little bit of a rapport.

Unë dhe Diku sikur kishim një lidhje.

Them se duhet të ketë qenë lidhje e veçantë ajo që patëm.

I think it may have been a special rapport that he and I had.

We liked each other; we liked the same kind of things.

E pëlqenim njëri-tjetrin; na pëlqenin të njëjtat gjëra.

I also like the intellectual macho games.

Edhe unë i pëlqeja lojërat intelektuale maço.

Sometimes I would win, mostly he would win,

Ndonjëherë mund të fitoja, shumicën e herëve do të fitonte ai,

but we both enjoyed them.

por na shijonin të dyve.

And Dick became convinced at some point

Dhe Dikut iu mbush mendja në një farë pike

that he and I had some kind of similarity of personality.

që ai dhe unë kishim një lloj ngjashmërie personalitetesh.

Nuk mendoj se kish të drejtë këtu.

I don't think he was right.

I think the only point of similarity between us

Mendoj që e vetmja pikë ngjashmërie mes nesh

qe që të dyve na pëlqente të flisnim për veten.

is we both like to talk about ourselves.

But he was convinced of this.

Por ja që i ish mbushur mendja.

Dhe qe kureshtar.

And the man was incredibly curious.

Ai njeri qe aq kureshtar sa s'e besoni dot.

And he wanted to understand what it was and why it was

Dhe donte të kuptonte ç'kish dhe pse kish

në këtë lidhje të çuditshme.

that there was this funny connection.

And one day, we were walking.

Dhe një ditë po ecnim. Qemë në Francë.

We were in France, in Les Houches.

Qemë në La Zouche.

We were up in the mountains, 1976.

Sipër në male, më 1976.

Dhe atje lart në male, Feynman-i më thotë,

And Feynman said to me, "Leonardo ..."

më thotë, "Leonardo."

Arsyeja pse më quajti Leonardo

The reason he called me "Leonardo" is because we were in Europe,

qe pse gjendeshim në Europë

and he was practicing his French.

dhe ushtronte frëngjishten e vet.

(Laughter)

Dhe më thotë, "Leonardo,

And he said, "Leonardo,

më afër ishe me tët ëmë apo me tët atë,

were you closer to your mother or your father when you were a kid?"

kur ishe fëmijë?"

I said, "Well, my real hero was my father.

Dhe i thashë, "Heroi im i vërtetë ish im atë.

Ai ish punëtor,

He was a working man,

me pesë klasë shkollë.

had a fifth-grade education.

He was a master mechanic, and he taught me how to use tools.

Qe mjeshtër mekanik, dhe më mësoi si të përdor veglat.

He taught me all sorts of things about mechanical things.

Më mësoi lloj-lloj gjërash për gjërat mekanike.

He even taught me the Pythagorean theorem.

Madje më mësoi edhe teoremën e Pitagorës.

He didn't call it the hypotenuse,

Nuk e quante hipotenuzë,

he called it the shortcut distance."

e quante distancë e shkurtores."

And Feynman's eyes just opened up.

Dhe Feynman-it iu ndezën sytë.

He went off like a lightbulb.

U ndez si të ish llambë ndriçimi.

Dhe tha se kish pasur

And he said that he had had

basically exactly the same relationship with his father.

në thelb pikërisht të njëjtën marrëdhënie

me të atin.

In fact, he had been convinced at one time

Në fakt, i ish mbushur mendja në një farë kohe

that to be a good physicist,

që, për të qenë fizikan i mirë,

ish shumë e rëndësishme

it was very important to have had that kind of relationship

të kishe këtë lloj marrëdhënie me babën.

with your father.

I apologize for the sexist conversation here,

Kërkoj ndjesë për trajtimin seksist këtu,

but this is the way it really happened.

por kjo është ajo ç'ndodhi vërtet.

He said he had been absolutely convinced that this was necessary,

Tha se kish qenë absolutisht i bindur që kjo qe e nevojshme --

a necessary part of the growing up of a young physicist.

pjesa e domosdoshme e rritjes drejt një fizikani të ri.

Being Dick, he, of course, wanted to check this.

Duke qenë Diku, ai, sigurisht, dëshironte ta kontrollonte këtë.

Desh të shkonte dhe të bënte një eksperiment.

He wanted to go out and do an experiment.

E pra, e bëri.

(Laughter)

Well, he did.

Vajti dhe e bëri një eksperiment.

He went out and did an experiment.

Pyeti krejt shokët e tij që i mbante për fizikanë të mirë,

He asked all his friends that he thought were good physicists,

"Jot ëmë apo yt atë ka pasur ndikim mbi ty?"

"Was it your mom or your pop that influenced you?"

They were all men,

Dhe një burri -- të tërë burra qenë --

and to a man, every single one of them said,

një burri, secili prej tyre

i tha, "Ime më."

"My mother."

(Laughter)

(Të qeshura)

There went that theory, down the trash can of history.

Dhe kështu humbi ajo teori në koshin e historisë.

(Laughter)

But he was very excited that he had finally met somebody

Por ai qe shumë i ngazëllyer që më në fund pat gjetur dikë

who had the same experience with his father

që kish patur të njëjtën përvojë me të atin

si ajo që kish patur ai me të vetin.

as he had with his father.

And for some time, he was convinced this was the reason we got along so well.

Dhe për ca kohë, qe i bindur

që kjo ish arsyeja pse shkonim kaq mirë bashkë.

I don't know. Maybe. Who knows?

Nuk e di. Ndoshta. E kush e di?

But let me tell you a little bit about Feynman the physicist.

Më lini t'ju tregoj pak

për Feynman-in si fizikan.

Feynman's style -- no, "style" is not the right word.

Stili i Feynman-it --

jo, stili nuk është fjala e duhur.

"Style" makes you think of the bow tie he might have worn,

Stili jua shpie mendjen te papijoni që mund të ketë mbajtur

apo kostumi që vishte.

or the suit he was wearing.

Ka diçka shumë më të thellë se kaq,

It's something much deeper than that,

but I can't think of another word for it.

por nuk më vjen në mend tjetër fjalë për të.

Stili shkencor i Feynman-it

Feynman's scientific style was always to look for the simplest,

qe të kërkonte përherë për zgjidhjen më të thjeshtë,

më elementare të mundshme të një problemi.

most elementary solution to a problem that was possible.

If it wasn't possible, you had to use something fancier.

Nëse nuk qe e mundur, do t'ju duhej të përdornit diç më të koklavitur.

Por padyshim pjesë e kësaj

No doubt, part of this was his great joy and pleasure

qe gëzimi dhe kënaqësia e tij e madhe

in showing people that he could think more simply than they could.

kur u tregonte njerëzve se mund të mendonte më thjesht se ata.

But he also deeply believed, he truly believed,

Por thellë-thellë besonte, besonte vërtet,

that if you couldn't explain something simply,

se nëse diçka nuk e shpjegoni dot thjesht

you didn't understand it.

ju vetë nuk e kishit kuptuar.

In the 1950s, people were trying to figure out

Në vitet '50, njerëzit po përpiqeshin të kuptonin

how superfluid helium worked.

se si funksiononte heliumi superfluid.

Kish një teori.

There was a theory.

It was due to a Russian mathematical physicist.

Falë fizikës matematike të një rusi,

dhe qe një teori e koklavitur.

It was a complicated theory;

I'll tell you what it was soon enough.

Do t'jua them pa humbur kohë se ç'qe ajo teori.

It was a terribly complicated theory,

Qe një teori tmerrësisht e koklavitur

full of very difficult integrals and formulas

plot me integrale dhe formula shumë të vështira

and mathematics and so forth.

plot matematikë e me radhë.

And it sort of worked, but it didn't work very well.

Dhe funksiononte ca, por nuk funksiononte shumë mirë.

I vetmi rast kur funksiononte

The only way it worked

is when the helium atoms were very, very far apart.

ish kur atomet e heliumit qenë shumë, shumë larg njëri-tjetrit.

And unfortunately,

Atomet e heliumit duhej të ishin shumë larg njëri-tjetrit.

Dhe për fat të keq, atomet e heliumit në heliumin e lëngët

the helium atoms in liquid helium are right on top of each other.

janë njëri drejt e sipër tjetrit.

Feynman decided, as a sort of amateur helium physicist,

Feynman-i vendosi, si prej fizikani amator të heliumit,

që do të provonte ta gjente.

that he would try to figure it out.

He had an idea, a very clear idea.

Pati një ide, një ide shumë të mençur.

He would try to figure out

Do të provonte të gjente se

what the quantum wave function of this huge number of atoms looked like.

si do të ishte funksioni i valës kuantike

për këtë numër të stërmadh atomesh.

Do të përpiqej ta vizualizonte atë,

He would try to visualize it,

guided by a small number of simple principles.

i udhëhequr nga një numër i vogël parimesh të thjeshta.

The small number of simple principles were very, very simple.

Numri i vogël i parimeve të thjeshta qe shumë, shumë i thjeshtë.

The first one was that when helium atoms touch each other,

I pari qe

që, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin, shtyhen.

they repel.

The implication of that is that the wave function has to go to zero,

Pasojë e kësaj do të ishte që funksioni valor i bie të shkojë drejt zeros,

i bie të zhduket, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin.

it has to vanish when the helium atoms touch each other.

Fakti tjetër

The other fact is that in the ground state --

është që për gjendjen bazë, gjendja me energjinë më të pakët e një sistemi kuantik,

the lowest energy state of a quantum system --

funksioni valor është përherë shumë i butë --

the wave function is always very smooth;

it has the minimum number of wiggles.

ka numër minimum shmangiesh.

So he sat down --

Kështu pra, u ul --

and I imagine he had nothing more

dhe e përfytyroj me asgjë tjetër veç

than a simple piece of paper and a pencil --

një copë letër dhe një laps --

and he tried to write down, and did write down,

dhe u rrek të shkruante, dhe shkrojti,

funksionin më të thjeshtë që mund t'ju vijë në mendje

the simplest function that he could think of,

which had the boundary conditions

që si kushte kufizuese pat

that the wave function vanish when things touch

zhdukjen e funksionit valor kur gjërat preken

and is smooth in between.

dhe që është i butë në mes

Shkrojti një gjë të thjeshtë.

He wrote down a simple thing -- so simple, in fact,

Në fakt, qe kaq e thjeshtë saqë

that I suspect a really smart high-school student

them se një gjimnazist vërtet i mençur,

madje pa mësime analize matematike,

who didn't even have calculus

could understand what he wrote down.

mund ta kuptonte ç'shkrojti.

The thing was, that simple thing that he wrote down

Puna qe që ajo gjë e thjeshtë që shkroi

explained everything that was known at the time about liquid helium,

shpjegonte gjithçka të njohur deri në atë kohë për heliumin e lëngët

dhe diçka më tepër.

and then some.

I've always wondered whether the professionals --

Gjithmonë kam pyetur veten nëse profesionistët,

fizikanët e vërtetë profesionistë të heliumit,

the real professional helium physicists --

were just a little bit embarrassed by this.

u turpëruan pakëz nga kjo.

They had their super-powerful technique,

Kishin teknikat e tyre super të fuqishme,

dhe nuk bënë dot gjë.

and they couldn't do as well.

Incidentally, I'll tell you what that super-powerful technique was.

Meqë jemi, do t'ju tregoj se ç'qenë këto teknika super të fuqishme.

Qenë teknikat e diagrameve të Feynman-it.

It was the technique of Feynman diagrams.

(Laughter)

(Të qeshura)

He did it again in 1968.

E përsëriti këtë më 1968-n.

In 1968, in my own university -- I wasn't there at the time --

Më 1968-n, në universitetin tim --

në atë kohë nuk qeshë atje -- por më 1968-n,

they were exploring the structure of the proton.

po eksplorohej struktura e protonit.

The proton is obviously made of a whole bunch of little particles;

Dihet se protoni përbëhet

nga një dorë pjesëzash të vockla.

this was more or less known.

Kjo qe pak a shumë e njohur.

And the way to analyze it was, of course, Feynman diagrams.

Dhe rruga për ta analizuar qe, sigurisht, diagramet e Feynman-it.

Për këtë punë qenë ndërtuar diagramet e Feynman-it --

That's what Feynman diagrams were constructed for --

to understand particles.

për të kuptuar pjesëzat.

The experiments that were going on were very simple:

Eksperimentet që po bëheshin qenë shumë të thjeshta.

Thjesht merrni protonin,

you simply take the proton,

and you hit it really sharply with an electron.

dhe e godisni shumë fort me një elektron.

Për këtë punë qenë diagramet e Feynman-it.

This was the thing the Feynman diagrams were for.

I vetmi problem qe fakti

The only problem was that Feynman diagrams are complicated.

që diagramet e Feynman-it qenë të koklavitura.

Kish aty integrale të vështira.

They're difficult integrals.

If you could do all of them, you would have a very precise theory,

Sikur t'i zgjidhnit krejt ato, do të kishit një teori shumë të përpiktë.

Por nuk i zgjidhnit dot; thjesht qenë shumë të ndërlikuara.

but you couldn't -- they were just too complicated.

Disa po përpiqeshin t'i zgjidhnin.

People were trying to do them.

Mund t'ia dilnit për një diagram me një lakore. Me një lakore nuk ka problem.

You could do a one-loop diagram. Don't worry about one loop.

Një lakore, dy lakore -- ndoshta mund t'ia dilnit për një diagram me tri lakore,

One loop, two loops -- maybe you could do a three-loop diagram,

por për më tej nuk bënit dot gjë.

but beyond that, you couldn't do anything.

Feynman-i tha, "Harrojeni krejt këtë.

Feynman said, "Forget all of that.

Just think of the proton

Le ta mendojmë protonin

as an assemblage, a swarm, of little particles."

si një grumbull pjesëzash të vockla --

si një hoje pjesëzash të vockla."

He called them "partons."

I quajti partone. Partone i emërtoi.

He said, "Just think of it as a swarm of partons moving real fast."

Tha, "Thjesht mendojeni si një hoje partonesh

që lëvizin vërtet shpejt."

Ngaqë lëvizin vërtet shpejt,

Because they're moving real fast,

relativity says the internal motions go very slow.

relativiteti na thotë se lëvizjet e brendshme do të ngadalësohen mjaft.

Papritmas godet elektroni.

The electron hits it suddenly --

it's like taking a very sudden snapshot of the proton.

Si të bënit papritmas një foto të protonit.

Çfarë duket?

What do you see?

Do të dukej një dorë partonesh të palëvizshme.

You see a frozen bunch of partons.

They don't move,

Nuk lëvizin, dhe ngaqë nuk lëvizin

and because they don't move during the course of the experiment,

gjatë kohëzgjatjes së eksperimentit,

you don't have to worry about how they're moving.

nuk keni pse shqetësoheni se si lëvizin.

Nuk keni pse shqetësoheni rreth forcave mes tyre.

You don't have to worry about the forces between them.

Thjesht i mendoni

You just get to think of it as a population of frozen partons."

si një popullatë

partonesh të palëvizshme.

This was the key to analyzing these experiments.

Ky qe çelësi i analizimit të këtyre eksperimenteve.

Tejet i efektshëm, bëri vërtet punë --

Extremely effective.

dikush ka thënë që fjala revolucion është fjalë e keqe.

Somebody said the word "revolution" is a bad word.

Them se duhet të jetë, ndaj nuk po them revolucion --

I suppose it is, so I won't say "revolution,"

but it certainly evolved very, very deeply our understanding of the proton,

por pa dyshim që e shtyu shumë, shumë, përpara

idenë tonë të protonit,

and of particles beyond that.

dhe të pjesëzave përtej tij.

Well, I had some more that I was going to tell you

Kisha dhe ca gjëra të tjera për t'ju treguar

lidhur me lidhjen time me Feynman-in,

about my connection with Feynman,

what he was like,

se si ishte,

but I see I have exactly half a minute.

por shoh që më mbetet vetëm gjysmë minute.

So I think I'll just finish up by saying:

Ndaj them ta mbyll thjesht

duke thënë se nuk mendoj që Feynman-it do t'i kish pëlqyer kjo veprimtari.

I actually don't think Feynman would have liked this event.

Mendoj se do të kish thënë,

I think he would have said, "I don't need this."

"Nuk më duhet kjo."

But ...

Por si ta nderojmë Feynman-in?

(Laughter)

How should we honor Feynman?

How should we really honor Feynman?

Si ta nderojmë vërtet Feynman-in?

I think the answer is we should honor Feynman

Them se përgjigja është që Feynman-it i bëjmë nder

by getting as much baloney out of our own sandwiches

duke hequr nga sanduiçet tona

sa më shumë krunde të mundemi.

as we can.

Faleminderit.

Thank you.

(Applause)

(Duartrokitje)