Leonard Susskind: My friend Richard Feynman

Vertaald door: Rik Delaet Nagekeken door: Christel Foncke

Toen ik hiervoor gevraagd werd,

I decided when I was asked to do this

wilde ik het hebben

that what I really wanted to talk about was my friend, Richard Feynman.

over mijn vriend Richard Feynman.

I was one of the fortunate few that really did get to know him

Ik was een van de gelukkigen

die hem goed hebben gekend

and enjoyed his presence.

en van zijn aanwezigheid konden genieten.

And I'm going to tell you about the Richard Feynman that I knew.

Ik ga het hebben over de Richard Feynman die ik kende.

I'm sure there are people here who could tell you

Ik weet zeker dat er mensen zijn

die het over hun Richard Feynman zouden hebben,

about the Richard Feynman they knew,

and it would probably be a different Richard Feynman.

en het zou waarschijnlijk een andere Richard Feynman zijn dan de mijne.

Richard Feynman was een erg complexe man.

Richard Feynman was a very complex man.

He was a man of many, many parts.

Hij was een man met vele, vele aspecten.

He was, of course, foremost, a very, very, very great scientist.

Hij was, natuurlijk, allereerst

een buitengewone wetenschapper.

Hij was een acteur. Je kon hem zien acteren.

He was an actor. You saw him act.

I also had the good fortune to be in those lectures,

Ik kon hem bij zijn lezingen

up in the balcony.

volgen van op het balkon.

They were fantastic.

Ze waren fantastisch.

Hij was een filosoof.

He was a philosopher.

He was a drum player.

Hij was een drummer.

He was a teacher par excellence.

Hij was een leraar par excellence.

Richard Feynman was also a showman,

Richard Feynman was ook een showman,

een enorme showman.

an enormous showman.

Hij was recht voor de raap, oneerbiedig

He was brash, irreverent.

He was full of macho, a kind of macho one-upmanship.

en ook een macho,

een haantje de voorste.

He loved intellectual battle.

Hij hield van intellectuele strijd.

He had a gargantuan ego.

Hij had een reusachtig ego.

But the man had, somehow,

Maar toch op een of andere manier

a lot of room at the bottom.

met veel ruimte onderin.

Daarmee bedoel ik

And what I mean by that is a lot of room, in my case --

veel ruimte, in mijn geval --

ik kan niet namens iedereen spreken --

I can't speak for anybody else, but in my case --

maar in mijn geval,

a lot of room for another big ego.

veel ruimte voor nog een ander groot ego.

Well, not as big as his,

Nou, misschien niet zo groot als het zijne,

but fairly big.

maar toch behoorlijk groot.

Ik voelde me altijd goed bij Dick Feynman.

I always felt good with Dick Feynman.

It was always fun to be with him.

Het was altijd leuk in zijn buurt.

He always made me feel smart.

Hij maakte dat ik me slim voelde.

Hoe kan iemand als hij je slim laten voelen?

How can somebody like that make you feel smart?

Op de een of andere manier lukte het hem.

Somehow he did.

He made me feel smart. He made me feel he was smart.

Hij liet me slim voelen. Hij liet me voelen hoe slim hij was.

He made me feel we were both smart,

Hij liet me voelen dat we beiden slim waren

and the two of us could solve any problem whatever.

en dat we met z'n tweeën elk probleem aankonden.

Soms deden we samen wat natuurkunde.

And in fact, we did sometimes do physics together.

We hebben nooit samen een artikel gepubliceerd,

We never published a paper together,

maar we hadden wel veel plezier.

but we did have a lot of fun.

Hij hield van winnen.

He loved to win,

win these little macho games we would sometimes play.

Met de machospelletjes die we soms speelden --

And he didn't only play them with me, but with all sorts of people.

hij speelde ze niet alleen met mij, hij speelde ze met allerlei mensen --

He would almost always win.

won hij bijna altijd.

But when he didn't win, when he lost,

Maar als hij niet won, als hij verloor,

he would laugh and seem to have just as much fun

lachte hij en leek hij net zo veel plezier te hebben

as if he had won.

als had hij gewonnen.

I remember once he told me a story

Ik herinner me dat hij me eens een verhaal vertelde

about a joke the students played on him.

over een grap die de studenten met hem uithaalden.

I think it was for his birthday --

Ze namen hem -- ik denk voor zijn verjaardag --

they took him for lunch

mee uit eten

to a sandwich place in Pasadena.

naar een broodjeszaak

in Pasadena.

It may still exist; I don't know.

Ze bestaat misschien nog steeds; ik weet het niet.

Celebrity sandwiches was their thing.

Beroemdhedenbroodjes was hun ding

You could get a Marilyn Monroe sandwich.

Je kon er een Marilyn-Monroebroodje krijgen.

You could get a Humphrey Bogart sandwich.

Of een Humprey-Bogartbroodje.

The students went there in advance,

De studenten spraken af

and arranged that they'd all order Feynman sandwiches.

om allemaal Feynmanbroodjes te bestellen.

Een voor een kwamen ze binnen en bestelden ze Feynmanbroodjes.

One after another, they came in and ordered Feynman sandwiches.

Feynman hield van dit verhaal.

Feynman loved this story.

He told me this story, and he was really happy and laughing.

Hij vertelde me dit verhaal en hij had er nog altijd plezier om.

When he finished the story, I said to him,

Toen hij ermee klaar was, zei ik tegen hem:

"Dick, I wonder what would be the difference

"Dick, ik vraag me af wat het verschil zou zijn

tussen een Feynmanbroodje en een Susskindbroodje."

between a Feynman sandwich and a Susskind sandwich."

And without skipping a beat at all,

Zonder met zijn ogen te knipperen

he said, "Well, they'd be about the same.

zei hij: "Nou, ze zouden ongeveer hetzelfde zijn.

Het enige verschil is dat er op een Susskindbroodje veel meer 'ham' zou liggen."

The only difference is a Susskind sandwich would have a lot more ham."

'Ham' betekent 'overacteren'.

"Ham" as in bad actor.

(Gelach)

(Laughter)

Well, I happened to have been very quick that day,

Toevallig was ik die dag ook rad van tong

en ik zei: "Ja, maar een stuk minder 'kletskoek'."

and I said, "Yeah, but a lot less baloney."

(Laughter)

(Gelach)

(Applause)

In feite

The truth of the matter

is that a Feynman sandwich had a load of ham,

zit er in een Feynmanbroodje

een hoop 'ham',

but absolutely no baloney.

maar absoluut geen 'kletskoek'.

What Feynman hated worse than anything else

Waar Feynman meer dan aan iets anders een hekel had

was intellectuele pretentie -

was intellectual pretense --

onechtheid,

phoniness,

false sophistication, jargon.

valse verfijning, jargon.

Ik herinner me dat ergens

I remember sometime during the mid-'80s,

midden van de jaren 1980,

Dick and I and Sidney Coleman would meet a couple of times

Dick, ik en Sidney Coleman

een paar keer

up in San Francisco -- at some very rich guy's house --

in San Francisco in het huis van een zeer rijke kerel

up in San Francisco for dinner.

gingen eten.

De laatste keer dat die rijke man ons uitnodigde,

And the last time the rich guy invited us,

he also invited a couple of philosophers.

nodigde hij ook wat filosofen uit.

These guys were philosophers of mind.

Hun specialiteit was de menselijke geest.

Their specialty was the philosophy of consciousness.

De filosofie van het bewustzijn.

And they were full of all kinds of jargon.

Ze waren vol van allerlei jargon.

Ik probeer me de woorden te herinneren -

I'm trying to remember the words --

"monism," "dualism," categories all over the place.

'Monisme', 'dualisme', al dat soort begrippen.

Ik wist niet wat die dingen betekenden en Dick ook niet -

I didn't know what those meant, neither did Dick or Sydney, for that matter.

Sydney evenmin.

Waar hadden we het over?

And what did we talk about?

Well, what do you talk about when you talk about minds?

Waar heb je het over als je praat over 'geest'?

There's one obvious thing to talk about:

Een ding ligt voor de hand -

Can a machine become a mind?

kan een machine een 'geest' worden?

Can you build a machine

Kun je een machine bouwen

that thinks like a human being that is conscious?

die denkt als een mens,

die zich bewust is?

We sat around and talked about this -- we of course never resolved it.

We discussieerden erover - en we kwamen er natuurlijk niet uit.

But the trouble with the philosophers

Maar het probleem met filosofen

is that they were philosophizing

is dat zij filosoferen

when they should have been science-ophizing.

als ze zouden moeten 'wetenschapperen'.

Het is per slot van rekening een wetenschappelijke vraag.

It's a scientific question, after all.

And this was a very, very dangerous thing to do

Dat moet je nu net niet doen

met Dick Feynman in de buurt.

around Dick Feynman.

(Laughter)

Feynman let them have it -- both barrels, right between the eyes.

Feynman gaf ze de volle lading - recht tussen de ogen.

It was brutal; it was funny -- ooh, it was funny.

Brutaal en grappig - o, zo grappig.

But it was really brutal.

Maar wel brutaal.

He really popped their balloon.

Hij doorprikte hun ballon.

Maar het verbazingwekkende was -

But the amazing thing was -- Feynman had to leave a little early;

Feynman moest vroeg weg.

he wasn't feeling too well, so he left a little bit early.

Hij voelde zich niet al te goed, dus vertrok hij een beetje vroeger.

And Sidney and I were left there with the two philosophers.

Sidney en ik bleven achter met de twee filosofen.

And the amazing thing is these guys were flying.

Het verbazingwekkende was dat ze in de zevende hemel waren.

They were so happy.

Ze waren zo gelukkig.

Ze hadden de grote man ontmoet;

They had met the great man;

they had been instructed by the great man;

ze waren door hem onderwezen;

they had an enormous amount of fun

ze hadden er enorm lol in

having their faces shoved in the mud ...

dat ze met hun neus in de modder waren gedrukt.

Het was iets speciaals.

And it was something special.

I realized there was something just extraordinary about Feynman,

Ik realiseerde me dat er iets bijzonders was aan Feynman,

zelfs als hij deed wat hij deed.

even when he did what he did.

Dick -- he was my friend; I did call him Dick --

Dick, ik noemde hem Dick.

Dick and I had a little bit of a rapport.

Dick en ik hadden een bepaalde,

een beetje speciale verhouding.

I think it may have been a special rapport that he and I had.

We liked each other; we liked the same kind of things.

Wij vonden elkaar, we hielden van hetzelfde soort dingen.

I also like the intellectual macho games.

Ik hield ook van die intellectuele machospelletjes.

Sometimes I would win, mostly he would win,

Soms won ik, maar meestal hij,

but we both enjoyed them.

maar allebei genoten we ervan.

And Dick became convinced at some point

Dick raakte ervan overtuigd

that he and I had some kind of similarity of personality.

dat onze persoonlijkheden nogal gelijklopend waren.

Ik denk van niet.

I don't think he was right.

I think the only point of similarity between us

Wel praatten we

allebei graag over onszelf.

is we both like to talk about ourselves.

But he was convinced of this.

Maar hij was overtuigd.

Hij was nieuwsgierig.

And the man was incredibly curious.

De man was ongelooflijk nieuwsgierig.

And he wanted to understand what it was and why it was

Hij wilde begrijpen waar

die grappige verwantschap vandaan kwam.

that there was this funny connection.

And one day, we were walking.

Op wandel in Frankrijk

We were in France, in Les Houches.

waren we in La Zouche.

We were up in the mountains, 1976.

In de bergen, in 1976.

Feynman zei:

And Feynman said to me, "Leonardo ..."

"Leonardo."

Hij noemde me Leonardo

The reason he called me "Leonardo" is because we were in Europe,

omdat we in Europa waren

and he was practicing his French.

en hij zijn Frans wou oefenen.

(Laughter)

Hij zei: "Leonardo,

And he said, "Leonardo,

stond je als kind

were you closer to your mother or your father when you were a kid?"

dichter bij je moeder of je vader?"

I said, "Well, my real hero was my father.

Ik zei: "Wel, mijn echte held was mijn vader.

Hij was een arbeider

He was a working man,

met een lagere-schoolopleiding.

had a fifth-grade education.

He was a master mechanic, and he taught me how to use tools.

Hij was meester-monteur en leerde me werktuigen te gebruiken.

He taught me all sorts of things about mechanical things.

Hij leerde me allerlei dingen over mechanische dingen.

He even taught me the Pythagorean theorem.

Hij leerde me zelfs de stelling van Pythagoras.

He didn't call it the hypotenuse,

Hij sprak niet over de hypotenusa,

he called it the shortcut distance."

maar over de 'afsnij-afstand'."

And Feynman's eyes just opened up.

Bij Feynman

He went off like a lightbulb.

ging een lampje branden.

Hij zei dat hij

And he said that he had had

basically exactly the same relationship with his father.

in principe precies dezelfde relatie had

met zijn vader.

In fact, he had been convinced at one time

In feite was hij ervan overtuigd dat je om

that to be a good physicist,

een goede fysicus te zijn,

je een goede relatie

it was very important to have had that kind of relationship

met je vader moest hebben gehad.

with your father.

I apologize for the sexist conversation here,

Mijn excuses voor het seksistische gesprek,

but this is the way it really happened.

maar zo is het gegaan.

He said he had been absolutely convinced that this was necessary,

Hij zei dat hij er absoluut van overtuigd was dat dit noodzakelijk was -

a necessary part of the growing up of a young physicist.

een noodzakelijk onderdeel van het opgroeien van een jonge natuurkundige.

Being Dick, he, of course, wanted to check this.

Dick wilde dat, uiteraard, controleren.

Hij wilde een experiment opzetten.

He wanted to go out and do an experiment.

En dat deed hij.

(Laughter)

Well, he did.

Een experiment dus.

He went out and did an experiment.

Hij vroeg al zijn vrienden waarvan hij dacht dat ze goede natuurkundigen waren:

He asked all his friends that he thought were good physicists,

"Was het je mam of je pa die je heeft beïnvloed?"

"Was it your mom or your pop that influenced you?"

They were all men,

Allen - het waren allemaal mannen -

and to a man, every single one of them said,

antwoordden ze:

"Mijn moeder."

"My mother."

(Laughter)

(Gelach)

There went that theory, down the trash can of history.

Daar ging die theorie de prullenbak van de geschiedenis in.

(Laughter)

But he was very excited that he had finally met somebody

Maar hij was heel blij dat hij eindelijk iemand had ontmoet

who had the same experience with his father

met dezelfde ervaring

als hij met zijn vader.

as he had with his father.

And for some time, he was convinced this was the reason we got along so well.

Een tijd lang was hij ervan overtuigd

dat dit de reden was dat het tussen ons zo goed klikte.

I don't know. Maybe. Who knows?

Ik weet het niet. Misschien. Wie weet?

But let me tell you a little bit about Feynman the physicist.

Maar ik wil het ook even hebben

over Feynman de natuurkundige.

Feynman's style -- no, "style" is not the right word.

Feynmans stijl -

nee, stijl is niet het juiste woord.

"Style" makes you think of the bow tie he might have worn,

'Stijl' doet je denken aan de das

of het pak dat hij droeg.

or the suit he was wearing.

Er is iets veel dieper dan dat

It's something much deeper than that,

but I can't think of another word for it.

maar ik vind er geen ander woord voor.

Feynmans wetenschappelijke stijl

Feynman's scientific style was always to look for the simplest,

bestond erin om altijd te zoeken naar de eenvoudigste,

de meest elementaire oplossing voor een probleem.

most elementary solution to a problem that was possible.

If it wasn't possible, you had to use something fancier.

Pas als dat niet ging, mocht het wat complexer worden.

Maar zonder twijfel

No doubt, part of this was his great joy and pleasure

was zijn grote vreugde en plezier

in showing people that he could think more simply than they could.

mensen te laten zien dat hij eenvoudiger dan zij kon denken.

But he also deeply believed, he truly believed,

Maar ook was hij er diep van overtuigd

that if you couldn't explain something simply,

dat als je iets niet eenvoudig kon uitleggen,

you didn't understand it.

je het niet begreep.

In the 1950s, people were trying to figure out

In de jaren 1950 wilden mensen proberen te achterhalen

how superfluid helium worked.

hoe supervloeibaar helium werkte.

Er was een theorie

There was a theory.

It was due to a Russian mathematical physicist.

van een Russische wiskundige fysicus.

Een gecompliceerde theorie.

It was a complicated theory;

I'll tell you what it was soon enough.

Ik zal het er nog over hebben.

It was a terribly complicated theory,

Het was een verschrikkelijk ingewikkelde theorie

full of very difficult integrals and formulas

vol moeilijke integralen, formules

and mathematics and so forth.

en wiskunde.

And it sort of worked, but it didn't work very well.

Ze werkte wel, maar niet al te goed.

De enige manier waarop ze werkte

The only way it worked

is when the helium atoms were very, very far apart.

was voor heliumatomen die heel erg ver uit elkaar lagen.

And unfortunately,

Heel ver uit elkaar.

Maar in vloeibaar helium

the helium atoms in liquid helium are right on top of each other.

zitten de atomen nu net erg dicht op elkaar.

Feynman decided, as a sort of amateur helium physicist,

Feynman wilde het als amateur heliumnatuurkundige

proberen te achterhalen.

that he would try to figure it out.

He had an idea, a very clear idea.

Hij had een idee, een heel duidelijk idee.

He would try to figure out

Hij wilde te weten komen

what the quantum wave function of this huge number of atoms looked like.

hoe de kwantumgolffunctie

van dit enorme aantal atomen eruit zag.

Hij wilde het visualiseren

He would try to visualize it,

guided by a small number of simple principles.

op basis van een klein aantal eenvoudige principes.

The small number of simple principles were very, very simple.

Die principes waren zeer, zeer eenvoudig.

The first one was that when helium atoms touch each other,

De eerste was

dat wanneer heliumatomen elkaar raken, ze elkaar afstoten.

they repel.

The implication of that is that the wave function has to go to zero,

De implicatie daarvan is dat de golffunctie nul moet worden,

moet verdwijnen wanneer de heliumatomen elkaar raken.

it has to vanish when the helium atoms touch each other.

Het andere feit is

The other fact is that in the ground state --

dat in de grondstaat, de laagste energietoestand van een kwantumsysteem,

the lowest energy state of a quantum system --

de golffunctie altijd zeer glad is -

the wave function is always very smooth;

it has the minimum number of wiggles.

het minimum aantal rimpels heeft.

So he sat down --

Hij begon eraan

and I imagine he had nothing more

- ik vermoed met alleen

than a simple piece of paper and a pencil --

een stukje papier en een potlood -

and he tried to write down, and did write down,

en schreef

de eenvoudigste functie op die hij kon bedenken,

the simplest function that he could think of,

which had the boundary conditions

met als randvoorwaarden

that the wave function vanish when things touch

dat de golffunctie zou verdwijnen wanneer de atomen elkaar raakten

and is smooth in between.

en er tussenin glad is.

Hij schreef een eenvoudig ding.

He wrote down a simple thing -- so simple, in fact,

Zo eenvoudig

that I suspect a really smart high-school student

dat een echt slimme middelbare school student,

die niet eens differentiaalrekening had gehad,

who didn't even have calculus

could understand what he wrote down.

kon begrijpen wat hij schreef.

The thing was, that simple thing that he wrote down

Zo simpel dat het

explained everything that was known at the time about liquid helium,

alles verklaarde dat op dat moment bekend was over vloeibaar helium

en nog het een en ander.

and then some.

I've always wondered whether the professionals --

Ik heb me altijd afgevraagd

of de echte professionele heliumnatuurkundigen

the real professional helium physicists --

were just a little bit embarrassed by this.

hierdoor niet een beetje in verlegenheid werden gebracht.

They had their super-powerful technique,

Zij hadden hun superkrachtige technieken

en toch waren ze er niet in geslaagd.

and they couldn't do as well.

Incidentally, I'll tell you what that super-powerful technique was.

En wat was die superkrachtige techniek dan wel?

Feynman-diagrammen.

It was the technique of Feynman diagrams.

(Laughter)

(Gelach)

He did it again in 1968.

Hij deed het weer in 1968.

In 1968, in my own university -- I wasn't there at the time --

In 1968, op mijn eigen universiteit -

ik was er toen niet - maar in 1968,

they were exploring the structure of the proton.

onderzochten ze de structuur van het proton.

The proton is obviously made of a whole bunch of little particles;

Het proton bestaat duidelijk

uit een heleboel kleine deeltjes.

this was more or less known.

Dat was min of meer bekend.

And the way to analyze it was, of course, Feynman diagrams.

De manier om dat te analyseren was natuurlijk, Feynman-diagrammen.

Daarvoor waren ze bedacht -

That's what Feynman diagrams were constructed for --

to understand particles.

om deeltjes te begrijpen.

The experiments that were going on were very simple:

De aan de gang zijnde experimenten waren heel eenvoudig.

Je neemt het proton

you simply take the proton,

and you hit it really sharply with an electron.

en je knalt er een elektron tegen aan.

Daarvoor dienden de Feynman-diagrammen.

This was the thing the Feynman diagrams were for.

Het probleem

The only problem was that Feynman diagrams are complicated.

was dat Feynman-diagrammen ingewikkeld zijn.

Het zijn moeilijke integralen.

They're difficult integrals.

If you could do all of them, you would have a very precise theory,

Als je ze allemaal zou kunnen doen, zou je een zeer nauwkeurige theorie krijgen.

Maar dat kon niet, veel te ingewikkeld.

but you couldn't -- they were just too complicated.

Men probeerde het toch te doen.

People were trying to do them.

Je zou het kunnen doen met een één-lus-diagram. Eén lus ging prima.

You could do a one-loop diagram. Don't worry about one loop.

Eén lus, twee lussen - misschien zelfs een drielussen-diagram,

One loop, two loops -- maybe you could do a three-loop diagram,

maar daar stopte het.

but beyond that, you couldn't do anything.

Feynman zei: "Vergeet dat allemaal maar.

Feynman said, "Forget all of that.

Just think of the proton

Denk aan het proton

as an assemblage, a swarm, of little particles."

als een verzameling van kleine deeltjes -

een zwerm van kleine deeltjes."

He called them "partons."

Hij noemde ze 'partonen'.

He said, "Just think of it as a swarm of partons moving real fast."

Hij zei: "Denk aan een zwerm

heel snel bewegende partonen."

Omdat ze heel snel bewegen,

Because they're moving real fast,

relativity says the internal motions go very slow.

zegt de relativiteitstheorie dat de interne bewegingen heel traag gaan.

Het elektron knalt er plotseling tegen aan.

The electron hits it suddenly --

it's like taking a very sudden snapshot of the proton.

Bezie het als een momentopname van het proton.

Wat zie je?

What do you see?

Je ziet een bevroren bos partonen.

You see a frozen bunch of partons.

They don't move,

Ze bewegen niet en omdat ze niet bewegen

and because they don't move during the course of the experiment,

tijdens het experiment

you don't have to worry about how they're moving.

hoef je je geen zorgen te maken over de manier waarop ze bewegen.

Je hoeft je niets aan te trekken van onderlinge krachten.

You don't have to worry about the forces between them.

Bekijk het als

You just get to think of it as a population of frozen partons."

een populatie

van bevroren partonen.

This was the key to analyzing these experiments.

Dit was de sleutel tot de analyse van deze experimenten.

Zeer effectief, echt -

Extremely effective.

iemand vond 'revolutie' geen goede term.

Somebody said the word "revolution" is a bad word.

Dus noem ik het geen revolutie -

I suppose it is, so I won't say "revolution,"

but it certainly evolved very, very deeply our understanding of the proton,

maar het bevorderde zeker

ons begrip van het proton zeer, zeer diep,

and of particles beyond that.

en later van nog andere deeltjes.

Well, I had some more that I was going to tell you

Ik wilde jullie nog wat meer vertellen

over mijn relatie met Feynman,

about my connection with Feynman,

what he was like,

hoe hij was,

but I see I have exactly half a minute.

maar ik zie dat ik nog precies een halve minuut heb.

So I think I'll just finish up by saying:

Ik denk dat ik kan besluiten met te zeggen

dat Feynman dit evenement niet erg leuk zou hebben gevonden.

I actually don't think Feynman would have liked this event.

Ik denk dat hij zou gezegd hebben:

I think he would have said, "I don't need this."

"Ik heb dit niet nodig."

But ...

Maar hoe moeten we Feynman eren?

(Laughter)

How should we honor Feynman?

How should we really honor Feynman?

Hoe moeten we hem echt eren?

I think the answer is we should honor Feynman

Ik denk dat we Feynman moeten eren

by getting as much baloney out of our own sandwiches

door zo veel mogelijk

kletskoek uit onze eigen broodjes te weren.

as we can.

Dank je.

Thank you.

(Applause)

(Applaus)