Christina Warinner: Tracking ancient diseases using ... plaque

Translator: Liridon Shala Reviewer:

Have you ever wondered

A keni dëshiruar ndonjëher

what is inside your dental plaque?

atë që është brenda shtreses suaj dentale?

Probably not, but people like me do.

Ndoshta jo, mirpo njerëzit sikurse une po.

I'm an archeological geneticist

Në gjenetiken arkeologjike

at the Center for Evolutionary Medicine

në qendres për evuluim medicin

at the University of Zurich,

tek universiteti i Curihut,

and I study the origins and evolution of human health and disease

dhe unë studjoj orgjinine dhe evuluimin e sëmundjeve dhe shëndetit të njerzimit

by conducting genetic research

duke mbajtur kërkime gjenetike

on the skeletal and mummified remains of ancient humans.

në shtresat e mbetura të skeleteve dhe të njerëzve.

And through this work, I hope to better understand

Dhe nepërmjet kësaj pune, Unë shpresoj të kuptoj më mirë

the evolutionary vulnerabilities of our bodies,

evuluimin e trupit vulnerabilë,

so that we can improve

që ne të përmisojmë

and better manage our health in the future.

dhe të menagjojmë më mirë shëndetin tonë në të ardhmen.

There are different ways to approach evolutionary medicine,

Janë disa menyra për të kryer evulucjonin medicinë,

and one way is to extract human DNA

dhe një menyr është të nxierrim ADN-në e njëriut

from ancient bones.

nga shtresat e eshtrave.

And from these extracts,

Dhe nga këto nxierrje,

we can reconstruct the human genome at different points in time

ne mund të rikonstruktojmë gjenet e njeriut ne forma dhe kohë të ndryshme

and look for changes that might be related to adaptations,

dhe të shiqojmë për ndryshime që mund të lidhen me këtë adaptim,

risk factors and inherited diseases.

faktoret e rrezikut dhe sëmundjet trashiguese.

But this is only one half of the story.

Mirpo kjo është vetem gjysma e tregimit.

The most important health challenges today

Sfida me e rendësishme e shëndetit sotë

are not caused by simple mutations in our genome,

nuk janë shkaktuar nga mutacjonet të thjeshta nga gjenet tona,

but rather result from a complex and dynamic interplay

mirpo si rezulat nga një interluajtije dinamike dhe komplekte

between genetic variation,

në mes të varjacjoneve gjenetike,

diet, microbes and parasites

dijetes, mikrobeve dhe paraziteve

and our immune response.

dhe përgjigjëjes sonë imune.

All of these diseases

Të gjitha këto sëmundje

have a strong evolutionary component

kanë komponente të forta evulutive

that directly relates to the fact

të cilat direkt ndërlidhen me faktin

that we live today in a very different environment

që ne jetojmë sotë në një ambient shumë të ndryshem

than the ones in which our bodies evolved.

që nga evolvimi i trupit tonë.

And in order to understand these diseases,

Dhe për ti kuptuar këto sëmundje,

we need to move past studies of the human genome alone

na duhet të lëvizim studimet e kaluara të njerëzve vetë

and towards a more holistic approach

drejt një fushe krejt ndryshe

to human health in the past.

tek një shëndet i njerëzimit në të kaluaren.

But there are a lot of challenges for this.

Mirpo ka shumë sfida për këtë.

And first of all, what do we even study?

Dhe së pari, qfarë po studjojme ne?

Skeletons are ubiquitous; they're found all over the place.

Skeletët janë rrjete; ato gjinden gjdokund.

But of course, all of the soft tissue has decomposed,

Mirpo sigurisht, i gjithë idit i tyre është dekompozuar,

and the skeleton itself

dhe vetë skeleti

has limited health information.

ka informatat të limituara shendëtsore.

Mummies are a great source of information,

Mumjet janë burime të mira të informacioneve,

except that they're really geographically limited

përveq se ato vërtet janë gjeografikisht të limituara

and limited in time as well.

dhe në kohë gjithashtu.

Coprolites are fossilized human feces,

Koprolitete janë fosile të ftyrave njerëzore,

and they're actually extremely interesting.

dhe ato faktikisht janë interesante në ekstremitet

You can learn a lot about ancient diet and intestinal disease,

Ju mund të mësoni shumë për shtresat dietale dhe sëmundjet intenzive,

but they are very rare.

mirpo ato janë shumë të rralla.

(Laughter)

(Qeshen)

So to address this problem,

Pra për t'ju adresuar këtij problemi,

I put together a team of international researchers

Vendosa një ekip të kërkuesve internacjonalë

in Switzerland, Denmark and the U.K.

në Zvicerr, Danimark dhe Angli.

to study a very poorly studied, little known material

të besh një studim shumë të dobet, njohje të cekta të materialit

that's found on people everywhere.

i është zbuluar në njerëz gjdokund.

It's a type of fossilized dental plaque

Është një lloje shtrese o fosilizuar dentale

that is called officially dental calculus.

e cila zyrtarisht quhet dental calculus.

Many of you may know it by the term tartar.

Shumica prej jush mund ta njihni nga termi i tij.

It's what the dentist cleans off your teeth

Është ajo që dentisti i pastron dhembet tuaj

every time that you go in for a visit.

gjdoherë që ju shkoni për vizitë.

And in a typical dentistry visit,

Dhe është një vizit tipike,

you may have about 15 to 30 milligrams removed.

që ju mund të keni hequr rreth 15 deri 30 milogramë.

But in ancient times before tooth brushing,

Mirpo në kohrat e herëshme përpara pastrimit me brush,

up to 600 milligrams might have built up on the teeth

deri në 600 miligram mund të kishte krijuar dhëmbet tuaj

over a lifetime.

gjatë gjithë jetës.

And what's really important about dental calculus

Dhe kjo që është e rendësishme rreth dental calculus

is that it fossilizes just like the rest of the skeleton,

është ajo që fozilet sikurse pjesa tjetër e skeletit,

it's abundant in quantity before the present day

është me e madhe në sasi sikurse dita e tanishme

and it's ubiquitous worldwide.

dhe është rreth botes së madhe.

We find it in every population around the world at all time periods

Ne e gjejmë atë në gjdo popullsi rreth botes në kohë

going back tens of thousands of years.

duke shkuar mbrapa në dhjetra vite më parë.

And we even find it in neanderthals and animals.

Dhe ne madje e gjejmë atë edhe në kafshët e herëshme.

And so previous studies

Dhe kështu studimet e mëherëshme

had only focused on microscopy.

kanë qen të fokusuara vetem në mikroskopi.

They'd looked at dental calculus under a microscope,

Ata e shiquan dental calculus me një mikroskopë,

and what they had found was things like pollen

dhe atë që ata zbuluan ishte një gjë sikurse pollen

and plant starches,

dhe mbjelljet e papërfunduara,

and they'd found muscle cells from animal meats

dhe ata kanë gjetur muskuj qelizor nga mishrat e kafëshme

and bacteria.

dhe bakterie.

And so what my team of researchers, what we wanted to do,

Dhe atë që ekipi im i kërkueseve, atë që ne dëshirojmë ta bejmë,

is say, can we apply

është themi, a mundemi të aplikojmë

genetic and proteomic technology

teknologjinë gjenetike dhe proteomike

to go after DNA and proteins,

për të shkuar pas ADN-së dhe proteinave,

and from this can we get better taxonomic resolution

dhe nga kjo a mundemi ne të marrim një rezultat me të mirë taksonomikë

to really understand what's going on?

që me të vërtet për ta kuptuar atë që po shkon nepër to?

And what we found

Dhe atë që ne e gjetem

is that we can find many commensal and pathogenic bacteria

është që ne mund të gjejme disa bakterie komensjonale dhe pathogjenike

that inhabited the nasal passages and mouth.

që trashegojnë gojore dhe hundore.

We also have found immune proteins

Ne gjithashtu kemi gjetur proteina imune

related to infection and inflammation

të ndërlidhura me infeksionin dhe inflamacjonin

and proteins and DNA related to diet.

dhe proteina dhe AND të ndërlidhura me dieten.

But what was surprising to us, and also quite exciting,

Mirpo ajo që ishte befasuese për ne, dhe gjithashtu shumë eksituese,

is we also found bacteria

është që ne gjithashtu gjetem bakterie

that normally inhabit upper respiratory systems.

që normalisht trashegojnë sisteme respirative të larta.

So it gives us virtual access to the lungs,

Pra na jep neve një qasje virtuale në mushkri,

which is where many important diseases reside.

që e cila është se shumë sëmundje fillojnë.

And we also found bacteria

Dhe ne gjithashtu e gjetem bakterie

that normally inhabit the gut.

që normalisht trashegojnë guxim.

And so we can also now virtually gain access

Poashtu ne mund të kemi qasje virtuale

to this even more distant organ system

tek kjo madje edhe më disa sisteme organike në distancë

that, from the skeleton alone,

nga, nga vetë skeleti,

has long decomposed.

ka dekompozim të gjatë.

And so by applying ancient DNA sequencing

Dhe pra kështu duke aplikuar sekuenca të ADN-së

and protein mass spectrometry technologies

dhe mbronë teknologjin spektromasive

to ancient dental calculus,

tek dentail calculus,

we can generate immense quantities of data

ne mund të gjenerojmë të dhëna sasiore

that then we can use to begin to reconstruct a detailed picture

që pastaj ne mund ti përdorim për të rikonstruktuar fotografi detajore

of the dynamic interplay

të një dinamike interluajtese

between diet, infection and immunity

në mes të dietes, infeksionit dhe imunitetit

thousands of years ago.

të mijera viteve më parë.

So what started out as an idea,

Pra ajo që filloj si një ide,

is now being implemented

është tani duke u implementuar

to churn out millions of sequences

për të implementuar miljona sekuenca

that we can use to investigate

që ne mund ti përdorim për investigim

the long-term evolutionary history of human health and disease,

dhe evoluim afatëgjat të historis së njerëzimit,

right down to the genetic code of individual pathogens.

mu nga kodi gjenetik individual i pathogjeneve.

And from this information

Dhe nga ky informacjonë

we can learn about how pathogens evolve

ne mund të mesojme rreth evoluimit të pathogjeneve

and also why they continue to make us sick.

dhe gjithashtu përse ato vazhdojne të na bejne neve të sëmur.

And I hope I have convinced you

Dhe unë shpresoj që t'ju kem bindur juve

of the value of dental calculus.

në vlerat e dental calculus.

And as a final parting thought,

Dhe si pjes e përfundimit

on behalf of future archeologists,

në emrin e arkiologjis së të ardhmes,

I would like to ask you to please think twice

do të dëshiroja t'ju pyes juve të mendoni dy herë

before you go home and brush your teeth.

përpara se të shkoni në shtëpi dhe ti pastroni dhembet tuaj.

(Applause)

(Duartrokitje)

Thank you.

Faliminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)