The politics of fiction | Elif Shafak

Tłumaczenie: A. Karolina Romanek Korekta: Agnieszka Krause

I'm a storyteller.

Jestem baśniarką.

That's what I do in life -- telling stories,

Tym się zajmuję w życiu - opowiadam historie,

writing novels --

piszę powieści.

and today I would like to tell you a few stories

A dzisiaj, chciałabym państwu opowiedzieć kilka historii

about the art of storytelling

o sztuce baśniarstwa,

and also some supernatural creatures

a także o pewnych nadprzyrodzonych istotach

called the djinni.

zwanych dżinnami.

But before I go there, please allow me to share with you

Zanim jednak do tego przystąpie, pozwólcie mi podzielić się z wami

glimpses of my personal story.

momentami mojej własnej historii.

I will do so with the help of words, of course,

Zrobię to za pomocą słów oczywiście,

but also a geometrical shape, the circle,

oraz geometrycznego kształtu, krągu.

so throughout my talk,

Podczas mojego przemówienia,

you will come across several circles.

napotkacie wiele kręgów.

I was born in Strasbourg, France

Urodziłam się w Strasbourgu, we Francji

to Turkish parents.

w Tureckiej rodzinie.

Shortly after, my parents got separated,

Wkrótce po moim urodzeniu moi rodzice się rozstali,

and I came to Turkey with my mom.

a ja wróciłam z mamą do Turcji.

From then on, I was raised

Od tamtej pory byłam wychowywana,

as a single child by a single mother.

jako jedynaczka przez samotną matkę.

Now in the early 1970s, in Ankara,

Na początku lat 70-tych w Ankarze,

that was a bit unusual.

było to nieco niezwykłe.

Our neighborhood was full of large families,

Nasza okolica była pełna wielkich rodzin,

where fathers were the heads of households,

gdzie ojcowie byli głowami rodzin.

so I grew up seeing my mother as a divorcee

Dorastałam więc śledząc moją matkę rozwódkę

in a patriarchal environment.

w patriarchalnym środowisku.

In fact, I grew up observing

Faktycznie, to dorastałam obserwując

two different kinds of womanhood.

dwa różne typy kobiecości.

On the one hand was my mother,

Z jednej strony była moja matka,

a well-educated, secular, modern, westernized, Turkish woman.

wykształcona, świecka, nowoczesna i zwesternizowana Turczynka.

On the other hand was my grandmother,

Z drugiej strony natomiast była moja babcia,

who also took care of me

- która również się mną opiekowała -

and was more spiritual, less educated

bardziej uduchowiona, mniej wykształcona

and definitely less rational.

i wyraźnie mniej racjonalna.

This was a woman who read coffee grounds to see the future

Była to kobieta, która wróżyła z fusów kawy

and melted lead into mysterious shapes

i topiła ołów w tajemnicze kształty,

to fend off the evil eye.

aby chronić przed złym okiem.

Many people visited my grandmother,

Moją babcię odwiedzało mnóstwo osób.

people with severe acne on their faces

Ludzie z uporczywym trądzikiem na twarzy

or warts on their hands.

czy kurzajkami na rękach.

Each time, my grandmother would utter some words in Arabic,

Za każdym razem, moja babcia wyszeptywała kilka słów po arabsku,

take a red apple and stab it

brała czerwone jabłko i nakłuwała je

with as many rose thorns

tyloma kolcami róż

as the number of warts she wanted to remove.

ile kurzajek chciała usunąć.

Then one by one, she would

Potem jedno za drugim

encircle these thorns with dark ink.

okrążała każdy kolec ciemnym atramentem.

A week later, the patient would come back

Tydzień później pacjent wracał

for a follow-up examination.

na wizytę kontrolną.

Now, I'm aware that I should not be saying such things

Wiem, że nie powinnam mówić o takich rzeczach

in front of an audience of scholars and scientists,

przed publicznością uczonych i naukowców,

but the truth is, of all the people

ale prawda jest taka, że spośród wszystkich ludzi, którzy

who visited my grandmother for their skin conditions,

odwiedzili moją babcię w związku z dolegliwościami cery,

I did not see anyone go back

nie widziałam nikogo, kto by wracał

unhappy or unhealed.

niezadowolny, albo niewyleczony.

I asked her how she did this. Was it the power of praying?

Spytałam się jej jak ona to robi. Czy była to siła modlitwy?

In response she said, "Yes, praying is effective,

Odpowiadając rzekła: "Tak, modlitwa jest skuteczna.

but also beware of the power of circles."

Jednak strzeż się zawsze siły okrągów."

From her, I learned, amongst many other things,

To od niej nauczyłam się, pośród wielu innych rzeczy,

one very precious lesson --

jedną, bardzo cenną lekcję:

that if you want to destroy something in this life,

jeśli kiedykolwiek w życiu chcelibyśmy coś zniszczyć,

be it an acne, a blemish

niech będzie to trądzik, skaza

or the human soul,

czy ludzka dusza,

all you need to do is to surround it with thick walls.

wystarczy je ogrodzić grubymi murami.

It will dry up inside.

Wysuszy się wtedy od wewnątrz.

Now we all live in some kind of a social and cultural circle.

Wszyscy żyjemy w pewnym kręgu społecznym i kulturowym.

We all do.

Wszyscy.

We're born into a certain family, nation, class.

Rodzimy się w pewnej rodzinie, narodzie, klasie.

But if we have no connection whatsoever

Jeżeli jednak nie mamy jakiegokolwiek połączenia

with the worlds beyond the one we take for granted,

ze światami poza tym, który uważamy za oczywisty,

then we too run the risk

my również ryzykujemy

of drying up inside.

wysychanie od wewnątrz.

Our imagination might shrink;

Nasza wyobraźnia może się skurczyć,

our hearts might dwindle,

nasze serca słabnąć,

and our humanness might wither

a nasza ludzkość więdnąć,

if we stay for too long

jeśli za długo się trzymamy

inside our cultural cocoons.

wewnątrz naszych kulturowych kokonów.

Our friends, neighbors, colleagues, family --

Nasi przyjaciele, sąsiedzi, koledzy, rodzina --

if all the people in our inner circle resemble us,

jeśli wszyscy ludzie w naszym kręgu są do nas podobni,

it means we are surrounded

oznacza to, że jesteśmy otoczeni

with our mirror image.

własnym zwierciedlanym odbiciem.

Now one other thing women like my grandma do in Turkey

Inną rzeczą, którą kobiety jak moja babcia robią w Turcji,

is to cover mirrors with velvet

to przykrywanie zwierciadeł aksamitem,

or to hang them on the walls with their backs facing out.

albo wieszanie ich na ścianie tyłem do środka pokoju.

It's an old Eastern tradition

To dawna wschodnia tradycja,

based on the knowledge that it's not healthy

mająca źródło w wiedzy tego, że niezdrowo jest

for a human being to spend too much time

ludzkiej istocie spędzać za wiele czasu

staring at his own reflection.

wpartrując się we własne odbicie.

Ironically, [living in] communities of the like-minded

Ironicznie, życie we wspólnotach ludzi o podobnych poglądach

is one of the greatest dangers

jest jednym z największych niebezpieczeństw

of today's globalized world.

czychających na nasz zglobalizowany świat.

And it's happening everywhere,

Dzieje się to wszędzie:

among liberals and conservatives,

między liberałami i konserwatywnymi,

agnostics and believers, the rich and the poor,

agnostykami i wierzącymi, bogatymi i biednymi,

East and West alike.

Wschodem i Zachodem zarówno.

We tend to form clusters

Jesteśmy skłonni do gromadzenia się w grupy

based on similarity,

na podstawie podobieństwa,

and then we produce stereotypes

a potem tworzyć własne stereotypy

about other clusters of people.

o zgromadzeniach innych ludzi.

In my opinion, one way of transcending

Moim zdaniem, jednen sposób na przekraczanie

these cultural ghettos

granic tych kulturowych gett,

is through the art of storytelling.

jest poprzez sztukę opowiadania historii.

Stories cannot demolish frontiers,

Opowiadania nie mogą zburzyć granic,

but they can punch holes in our mental walls.

ale mogą przebić otwory w naszych mentalnych ścianach.

And through those holes, we can get a glimpse of the other,

A przez te otwory możemy ujrzeć innych,

and sometimes even like what we see.

a czasami nawet to coś może się nam spodobać!

I started writing fiction at the age of eight.

Zaczęłam pisać fikcję w wieku ośmiu lat.

My mother came home one day with a turquoise notebook

Pewnego dnia moja mama wróciłą do domu z turkusowym notatnikiem

and asked me if I'd be interested in keeping a personal journal.

i spytała czy bym chciała prowadzić pamiętnik.

In retrospect, I think she was slightly worried

Z perspektywy czasu, myślę, że się nieco martwiła

about my sanity.

o moje zdrowie psychiczne.

I was constantly telling stories at home, which was good,

W domu bezustannie opowiadałam historyjki, co było dobre,

except I told this to imaginary friends around me,

z tym że opowiadałam je wymyślonym przyjaciołom wokół mnie,

which was not so good.

co nie było aż tak dobre.

I was an introverted child,

Byłam dzieckiem zamkniętym w sobie

to the point of communicating with colored crayons

na tyle, że rozmawiałam z kolorowymi kredkami

and apologizing to objects

i przepraszałam przedmioty,

when I bumped into them,

kiedy na nie wpadałam.

so my mother thought it might do me good

Moja mama pomyślała więc, że może mi dobrze zrobić

to write down my day-to-day experiences

opisywanie moich codziennych doświadczeń

and emotions.

i uczuć.

What she didn't know was that I thought my life was terribly boring,

O czym nie wiedziała, to że uważałam własne życie za niesamowicie nudne,

and the last thing I wanted to do

i ostatnią rzeczą którą chciałabym robić,

was to write about myself.

było pisanie o sobie.

Instead, I began to write about people other than me

Zaczęłam zatem pisać o ludziach innych niż ja

and things that never really happened.

i rzeczach, które się nigdy nie wydarzyły.

And thus began my life-long passion

Tak więc zaczęła się moja dożywotnia pasja

for writing fiction.

do pisania fikcji.

So from the very beginning, fiction for me

Fikcja od samego początku była dla mnie

was less of an autobiographical manifestation

mniej autobiograficzną manifestacją

than a transcendental journey

a bardziej transcendentalną podróżą

into other lives, other possibilities.

do innych żyć, innych możliwości.

And please bear with me:

Wytrzymajcie jeszcze, proszę.

I'll draw a circle and come back to this point.

Narysuję krąg i wrócimy to tego.

Now one other thing happened around this same time.

Mniej więcej w tym samym czasie stała się też inna rzecz.

My mother became a diplomat.

Moja mama została dyplomatką.

So from this small, superstitious,

Tak więc z tego małego, zabobonnego,

middle-class neighborhood of my grandmother,

średniej klasy sąsiedztwa mojej babci,

I was zoomed into this

znalazłam się w

posh, international school [in Madrid],

szykownej, międzynarodowej szkolę [w Madrycie]

where I was the only Turk.

gdzie byłam jedyną Turczynką.

It was here that I had my first encounter

To tutaj miałam moje pierwsze spotkanie

with what I call the "representative foreigner."

z czymś, co nazywam "reprezentatywnym obcokrajowcem".

In our classroom, there were children from all nationalities,

W naszej klasie były dzieci wszystkich narodowości.

yet this diversity did not necessarily lead

Ta różnorodność jednak niekoniecznie prowadziła

to a cosmopolitan, egalitarian

do kosmopolitycznej, egalitarnej

classroom democracy.

demokracji wewnątrz klasy.

Instead, it generated an atmosphere

Zamiast, generowało to atmosferę,

in which each child was seen --

gdzie każde dziecko było spostrzegane

not as an individual on his own,

nie jako indywiduum same w sobie,

but as the representative of something larger.

lecz przedstawiciel czegoś większego.

We were like a miniature United Nations, which was fun,

Byliśmy jak mini Narody Zjednoczone, co było zabawne,

except whenever something negative,

z wyjątkiem kiedy coś negatywnego

with regards to a nation

ze względu na pewien naród,

or a religion, took place.

czy religię miało miejsce.

The child who represented it was mocked,

Z dziecka, które je/ją przedstawiało drwiono,

ridiculed and bullied endlessly.

wyśmiewano się i było ono prześladowane w nieskończoność.

And I should know, because during the time I attended that school,

A ja to wiem, bo w czasie kiedy chodziłam do tej szkoły

a military takeover happened in my country,

w moim kraju doszło do wojskowego zamachu stanu,

a gunman of my nationality nearly killed the Pope,

bandyta mojej narodowości o mało nie zabił Papieża,

and Turkey got zero points in [the] Eurovision Song Contest.

i Turcja dostała zero punktów w konkursie Eurowizji.

(Laughter)

(Śmiech)

I skipped school often and dreamed of becoming a sailor

Często urywałam się ze szkoły i marzyłam o byciu marynarzem

during those days.

w tamtych czasach.

I also had my first taste

Po raz pierwszy też zasmakowałam

of cultural stereotypes there.

tam stereotypów kulturowych.

The other children asked me about the movie

Dzieci pytały się mnie o film pt.

"Midnight Express," which I had not seen;

"Ekspres o północy", którego nie oglądałam.

they inquired how many cigarettes a day I smoked,

Dopytywały się ile papierosów palę dziennie,

because they thought all Turks were heavy smokers,

bo myślały, że wszyscy Turcy to nałogowi palacze.

and they wondered at what age

Rozmyślały też w jakim wieku

I would start covering my hair.

zacznę zakrywać włosy.

I came to learn that these were

Nauczyłam się, że były to

the three main stereotypes about my country:

trzy główne stereotypy dotyczące mojego kraju:

politics, cigarettes

polityka, papierosy,

and the veil.

no i hidżab.

After Spain, we went to Jordan, Germany

Po Hiszpanii pojechałyśmy do Jordanii, Niemiec

and Ankara again.

i znów Ankary.

Everywhere I went, I felt like

Gdziekolwiek jechałam, czułam że

my imagination was the only suitcase

moja wyobraźnia była jedyną walizką,

I could take with me.

którą mogłąm ze sobą zabrać.

Stories gave me a sense of center,

Historie dawały mi sens środka,

continuity and coherence,

ciągłości i spójności,

the three big Cs that I otherwise lacked.

wielkie ŚCS, których brakowałoby mi inaczej.

In my mid-twenties, I moved to Istanbul,

Jak miałam dwadzieściakilka lat, przeprowadziłam się do Istambułu,

the city I adore.

miasta którego uwielbiam.

I lived in a very vibrant, diverse neighborhood

Mieszkałam w bardzo wibrującej, różnorodnej dzielnicy,

where I wrote several of my novels.

gdzie napisałam kilka swoich powieści.

I was in Istanbul when the earthquake hit

Byłam w Istambułu, kiedy trzęsienie ziemi uderzyło

in 1999.

w 1999.

When I ran out of the building at three in the morning,

Jak wybiegłam z budynku o trzeciej nad ranem,

I saw something that stopped me in my tracks.

zobaczyłam coś, co zbiło mnie z tropu.

There was the local grocer there --

Był tam miejscowy sklepikarz --

a grumpy, old man who didn't sell alcohol

stary zrzęda, który nie sprzedawał alkoholu

and didn't speak to marginals.

i nie rozmawiał z krańcowymi.

He was sitting next to a transvestite

Siedział obok transwestyty

with a long black wig

z długą czarną peruką

and mascara running down her cheeks.

i spływającym po policzkach tuszem do rzęs.

I watched the man open a pack of cigarettes

Oglądałąm jak pan otworzył paczkę papierosów

with trembling hands

z trzęsącymi się rękoma

and offer one to her,

i poczęstował ją.

and that is the image of the night of the earthquake

I to jest obraz nocy trzęsienia ziemi tkwiący

in my mind today --

w moim umyśle dzisiaj --

a conservative grocer and a crying transvestite

konserwatywny sklepikarz i płaczący transwestyta

smoking together on the sidewalk.

palący razem na chodniku.

In the face of death and destruction,

W obliczu śmierci i zniszczenia

our mundane differences evaporated,

nasze codzienne różnice wyparowały

and we all became one

i wszyscy staliśmy się jednym,

even if for a few hours.

nawet jeśli tylko na kilka godzin.

But I've always believed that stories, too, have a similar effect on us.

Zawsze jednak wierzyłam, że opowiadania mają podobny efekt.

I'm not saying that fiction has the magnitude of an earthquake,

Nie mówię, że fikcja ma wielkość trzęsienia ziemi.

but when we are reading a good novel,

Jednak, kiedy czytamy dobrą powieść,

we leave our small, cozy apartments behind,

pozostawiamy swoje małe, wygodne mieszkania w tyle,

go out into the night alone

ruszamy w noc sami

and start getting to know people we had never met before

i zaczynamy poznawać ludzi, których nigdy wcześniej nie spotkaliśmy

and perhaps had even been biased against.

a nawet mogliśmy mieć wobec nich uprzedzenia.

Shortly after, I went

Wkrótce później poszłam

to a women's college in Boston, then Michigan.

na uczelnie dla kobiet w Bostonie, potem w Michigan.

I experienced this, not so much as a geographical shift,

Odczułam to nie na tyle jako zmianę geograficzną,

as a linguistic one.

jak językową.

I started writing fiction in English.

Zaczęłam pisać fikcję po angielsku.

I'm not an immigrant, refugee or exile --

Nie jestem imigrantką, uchodźcą, ani wygnaną.

they ask me why I do this --

Pytają się dlaczego to robię.

but the commute between languages

Ale podróż pomiędzy językami

gives me the chance to recreate myself.

daje mi szansę odtwarzania siebie.

I love writing in Turkish,

Uwielbiam pisać w języku tureckim,

which to me is very poetic and very emotional,

który jest dla mnie bardzo poetycki i emocjonalny.

and I love writing in English, which to me

I uwielbiam pisać po angielsku, który jest dla mnie

is very mathematical and cerebral.

bardzo matematyczny i mózgowy.

So I feel connected to each language in a different way.

Czuję się więc związana z każdym językiem na inny sposób.

For me, like millions of other people

Dla mnie, jak i dla millionów innych ludzi

around the world today,

na świecie dzisiaj,

English is an acquired language.

angielski jest nabytym językiem.

When you're a latecomer to a language,

Kiedy się oswaja z językiem nieco później,

what happens is you live there

żyje się w nim

with a continuous

z pewną stałą

and perpetual frustration.

i wieczystą frustracją.

As latecomers, we always want to say more, you know,

Jako ci spóźnialscy, wiecie, zawsze chcemy powiedzieć więcej,

crack better jokes, say better things,

mieć lepsze dowcipcy, mówić lepsze rzeczy.

but we end up saying less

Kończymy jednak mówiąc mniej,

because there's a gap between the mind and the tongue.

bo między umysłem a językiem jest luka

And that gap is very intimidating.

i jest ona bardzo onieśmielająca.

But if we manage not to be frightened by it,

Jednak jeśli zdołamy się jej nie przerażać,

it's also stimulating.

potrafi być ożywiająca.

And this is what I discovered in Boston --

To własnie odkryłam w Bostonie --

that frustration was very stimulating.

tamta frustracja była bardzo ożywiająca.

At this stage, my grandmother,

Na tym etapie moja babcia,

who had been watching the course of my life

która śledziła jak moje życie się toczy

with increasing anxiety,

z narastającą dawką niepokoju,

started to include in her daily prayers

w swoich dziennych modlitwach prosiła

that I urgently get married

bym pilnie wyszła za mąż

so that I could settle down once and for all.

i mogła raz na zawsze się gdzieś osiedlić.

And because God loves her, I did get married.

A że Bóg ją miłuje, wyszłam za mąż.

(Laughter)

(Śmiech)

But instead of settling down,

Zamiast osiedlania się jednak,

I went to Arizona.

wylądowałam w Arizonie.

And since my husband is in Istanbul,

A ponieważ mój mąż jest w Istanbule,

I started commuting between Arizona and Istanbul --

zaczęłąm podróżować między Arizoną a Istambułem.

the two places on the surface of earth

Dwa miejsca na ziemi ,

that couldn't be more different.

które nie mogłyby się bardziej od siebie różnić.

I guess one part of me has always been a nomad,

Domyślam się, że część mnie, zawsze była koczownicza

physically and spiritually.

fizycznie i duchowo.

Stories accompany me,

Opowieści towarzyszą mi

keeping my pieces and memories together,

sklupiając moje cząstki i wspomnienia,

like an existential glue.

niczym egzystencjalny klej.

Yet as much as I love stories,

Na tyle ile kocham opowiadania,

recently, I've also begun to think

ostatnio zaczęłam myśleć nad tym,

that they lose their magic

że tracą one swój czar

if and when a story is seen as more than a story.

jeśli i kiedy opowiadanie uważa się za coś więcej.

And this is a subject that I would love

Jest to temat o którym bardzo bym chciała

to think about together.

wspólnie rozmyślać.

When my first novel written in English came out in America,

Kiedy wyszła moja pierwsza anglojęzyczna opowieść w Stanach,

I heard an interesting remark from a literary critic.

usłyszałam ciekawą uwagę od krytyka literackiego.

"I liked your book," he said, "but I wish you had written it differently."

"Podobała mi się twoja książka" powiedział "szkoda, że nie napisałaś jej inaczej."

(Laughter)

(Śmiech)

I asked him what he meant by that.

Spytałam go co miał na myśli.

He said, "Well, look at it. There's so many

Powiedział "Popatrz na nią! Jest w niej tyle

Spanish, American, Hispanic characters in it,

hiszpańskich, amerykańskich, latynoskich postaci,

but there's only one Turkish character and it's a man."

i jedynie jedna turecka, i to męska."

Now the novel took place on a university campus in Boston,

Ponieważ powieść toczyła się na bostońskim kampusie uniwersyteckim

so to me, it was normal

wydawało mi się, że to normalne,

that there be more international characters in it

że jest w niej więcej postaci międzynarodowych

than Turkish characters,

niż tureckich.

but I understood what my critic was looking for.

Rozumiałam jednak czego mój krytyk szukał.

And I also understood that I

Zrozumiałam też to, że

would keep disappointing him.

będę go wciąż rozczarowywała.

He wanted to see the manifestation of my identity.

On chciał uwidzieć manifestację mojej tożsamości.

He was looking for a Turkish woman in the book

Szukał w książce Turczynki,

because I happened to be one.

ponieważ nią byłam.

We often talk about how stories change the world,

Często mówimy o tym jak opowiadania zmieniają świat.

but we should also see how the world of identity politics

Powinniśmy jednak widzieć też jak świat polityki tożsamościowej

affects the way stories

wpływa na to, jak opowiadania

are being circulated,

są przekazywane,

read and reviewed.

czytane i recenzowane.

Many authors feel this pressure,

Wielu autorów czuje tą presję,

but non-Western authors feel it more heavily.

a na nie-Zachodnich autorach ciąży ona jeszcze bardziej.

If you're a woman writer from the Muslim world, like me,

Jeśli jest się pisarką z muzułmańskiego świata, jak ja,

then you are expected to write

oczekuje się od nas pisać

the stories of Muslim women

opowiadania o kobietach muzułmańskich.

and, preferably, the unhappy stories

Najchętniej nieszczęśliwe historie

of unhappy Muslim women.

nieszczęśliwych muzułmańskich kobiet.

You're expected to write

Oczekuje się od nas pisania

informative, poignant and characteristic stories

pouczających, wzruszających i charakterystychnych historii

and leave the experimental and avant-garde

i pozostawienia eksperymentów i awangardy

to your Western colleagues.

swoim koleżankom z Zachodu

What I experienced as a child in that school in Madrid

Czego doświadczyłam w tamtej madryckiej szkole jako dziecko,

is happening in the literary world today.

dzieje się dziś w świecie literatury.

Writers are not seen

Pisarzy nie postrzega się

as creative individuals on their own,

jako twórczych jednostek samych w sobie,

but as the representatives

lecz jako przedstawicieli

of their respective cultures:

swoich kultur.

a few authors from China, a few from Turkey,

Kilku autorów z Chin, kilku z Turcji,

a few from Nigeria.

kilku z Nigerii.

We're all thought to have something very distinctive,

Uważa się, że każde z nas ma w sobie coś charakterystycznego

if not peculiar.

czy nawet dziwnego.

The writer and commuter James Baldwin

Pisarz i podróżnik James Baldwin

gave an interview in 1984

udzielił wywiadu w 1984 r.

in which he was repeatedly asked about his homosexuality.

w którym wciąż pytano go o jego homoseksualizm.

When the interviewer tried to pigeonhole him

Kiedy reporter spróbował go zaszufladkować

as a gay writer,

jako pisarza geja,

Baldwin stopped and said,

Baldwin zatrzymał się i powiedział:

"But don't you see? There's nothing in me

"Czyżbyście nie widzieli? Nie ma we mnie niczego,"

that is not in everybody else,

czego nie ma we wszystkich innych ludziach,

and nothing in everybody else

i nie ma niczego we wszystkich innych

that is not in me."

czego nie ma we mnie."

When identity politics tries to put labels on us,

Kiedy polityka tożsamości próbuje nas szufladkować,

it is our freedom of imagination that is in danger.

wolność naszej wyobraźni jest wtedy w niebezpieczeństwie.

There's a fuzzy category called

Jest taka niewyraźna kategoria zwana

multicultural literature

literaturą wielokulturową,

in which all authors from outside the Western world

do której wszystkich autorów z poza Zachodu

are lumped together.

zalicza się razem wziętych.

I never forget my first multicultural reading,

Nigdy nie zapomnę pierwszego wielokulturowego odczytu

in Harvard Square about 10 years ago.

na placu Harvard ok. 10 lat temu.

We were three writers, one from the Philippines,

Byliśmy w trójkę, pisarzy: jeden z Filipin,

one Turkish and one Indonesian --

ja jedna z Turcji i jeden z Indonezji --

like a joke, you know.

wiecie, jak w dowcipie.

(Laughter)

(Śmiech)

And the reason why we were brought together

A powodem dlaczego nas pobratali,

was not because we shared an artistic style

nie był podobny styl artystyczny,

or a literary taste.

czy smak literacki.

It was only because of our passports.

Jedynym powodem były nasze paszporty.

Multicultural writers are expected to tell real stories,

Od wielokulturowych pisarzy oczekuje się prawdziwych historii,

not so much the imaginary.

a tych wymyślonych, nie za bardzo.

A function is attributed to fiction.

Fikcji przypisuje się funkcję.

In this way, not only the writers themselves,

W ten sposób nie tylko sami autorzy,

but also their fictional characters

ale ich fikcyjne postacie

become the representatives of something larger.

stają się przedstawicielami czegoś większego.

But I must quickly add

Muszę szybciutko jednak dodać,

that this tendency to see a story

że ta tendencja spostrzegania opowiadań

as more than a story

jako czegoś więcej

does not solely come from the West.

nie pochodzi jedynie z Zachodu.

It comes from everywhere.

Pochodzi zewsząd.

And I experienced this firsthand

Odczułam to na własnej skórze,

when I was put on trial in 2005

kiedy w 2005 roku stanęłąm przed sądem

for the words my fictional characters uttered in a novel.

za słowa, wypowiedziane przez moje zmyślone postacie w opowieści.

I had intended to write

Intencją moją było napisanie

a constructive, multi-layered novel

budującej, wielopłaszczyznowej powieści

about an Armenian and a Turkish family

o ormiańskiej i o tureckiej rodzinie

through the eyes of women.

oczyma kobiety.

My micro story became a macro issue

Moja mikropowieść stała się makrosprawą,

when I was prosecuted.

kiedy mnie sądzono.

Some people criticized, others praised me

Niektórzy mnie krytykowali, a inni wychwalali

for writing about the Turkish-Armenian conflict.

za to, żę piszę o tureckim, ormiańskim konflikcie.

But there were times when I wanted to remind both sides

Były jednak też czasy, kiedy oby stronom chciałąm wyjaśnić,

that this was fiction.

że to tylko fikcja.

It was just a story.

Była to tylko powieść.

And when I say, "just a story,"

Kiedy mówię "tylko powieść",

I'm not trying to belittle my work.

nie próbuję pomniejszać swojej pracy.

I want to love and celebrate fiction

Chcę jednak kochać i czcić fikcję

for what it is,

za to czym jest,

not as a means to an end.

a nie jako środek do pewnego celu.

Writers are entitled to their political opinions,

Pisarze mają prawo do swoich poglądów politycznych,

and there are good political novels out there,

i jest kilka dobrych powieści politycznych,

but the language of fiction

lecz język fikcji

is not the language of daily politics.

nie jest językiem codziennej polityki.

Chekhov said,

Czechov powiedział:

"The solution to a problem

"Rozwiązanie problemu

and the correct way of posing the question

i odpowiednie zadanie pytania,

are two completely separate things.

to dwie zupełnie oddzielne rzeczy.

And only the latter is an artist's responsibility."

Tylko ta druga jest odpowiedzialnością artysty."

Identity politics divides us. Fiction connects.

Polityka tożsamości nas dzieli. Fikcja łączy.

One is interested in sweeping generalizations.

Jedno jest zainteresowane szerzeniem uogólnień,

The other, in nuances.

drugie niuansami.

One draws boundaries.

Jedno wyznacza granice,

The other recognizes no frontiers.

drugie nie uznaje żadnych granic.

Identity politics is made of solid bricks.

Polityka tożsamości to solidne cegły,

Fiction is flowing water.

fikcja to płynąca woda.

In the Ottoman times, there were itinerant storytellers called "meddah."

W czasach ottomańskich żyli wędrowni baśniarze zwani "meddah".

They would go to coffee houses,

Wędrowali z kawiarni do kawiarni,

where they would tell a story in front of an audience,

opowiadając historie przed publicznością,

often improvising.

często improwizując.

With each new person in the story,

Z każdą nową postacią w opowieści,

the meddah would change his voice,

meddah zmieniał głos,

impersonating that character.

uosobniając tą postać.

Everybody could go and listen, you know --

Wszyscy mogli sobie iść do kawiarni posłuchać --

ordinary people, even the sultan, Muslims and non-Muslims.

zwykli ludzie, a nawer sultan. Muzułmanie i nie-muzułmanie.

Stories cut across all boundaries,

Opowiadania przemierzają wszelkie granice.

like "The Tales of Nasreddin Hodja,"

Tak jak "Bajki Nasreddina Hodja",

which were very popular throughout the Middle East,

które były bardzo popularne na Bliskim-Wschodzie,

North Africa, the Balkans and Asia.

w Północnej-Afryce, na Bałkanach i w Azji.

Today, stories continue

Dziś, opowiadania niezaprzestają

to transcend borders.

przekraczać granic.

When Palestinian and Israeli politicians talk,

Kiedy Palestyńscy i Izraelscy politycy rozmawiają,

they usually don't listen to each other,

na ogół nie słuchają tego, co jedno do drugiego mówi.

but a Palestinian reader

Jednak palestyńscy czytelnicy

still reads a novel by a Jewish author,

nadal czytają opowiadania Żydowskich autorów

and vice versa, connecting and empathizing

i na odwrót, łącząc się i wczuwając

with the narrator.

w sytuację narratora.

Literature has to take us beyond.

Literatura powinna pozwalać nam pójść poza.

If it cannot take us there,

Jeśli nie potrafi nas tam zabrać,

it is not good literature.

nie jest dobra.

Books have saved the introverted,

Książki ocaliły zamknięte w sobie,

timid child that I was -- that I once was.

bojaźlie dziecko, którym kiedyś byłam.

But I'm also aware of the danger

Jestem jednak świadoma niebezpieczeństwa

of fetishizing them.

ich fetyszyzowania.

When the poet and mystic, Rumi,

Kiedy poeta i mistyk Rumi

met his spiritual companion, Shams of Tabriz,

swojego spirytualnego towarzysza Shamsa z Tabryzu,

one of the first things the latter did

jedną z pierwszych rzeczy, którą Shams zrobił,

was to toss Rumi's books into water

to wrzucił książki Rumiego do wody

and watch the letters dissolve.

i patrzył jak się litery rozmywają.

The Sufis say, "Knowledge that takes you not beyond yourself

Jak Sufi mówią "Wiedza, która nie porywa nas poza samych siebie

is far worse than ignorance."

jest gorsza od niewiedzy."

The problem with today's cultural ghettos

Problemem dzisiejszych kulturowych gett,

is not lack of knowledge --

nie jest brak wiedzy.

we know a lot about each other, or so we think --

Wiemy mnóstwo o sobie wzajemnie. Tak przynajmniej myślimy.

but knowledge that takes us not beyond ourselves:

Wiedza jednak, która nie daje nam względu poza nasz świat,

it makes us elitist,

czyni z nas elitystów.

distant and disconnected.

Oddalonych i odlączonych.

There's a metaphor which I love:

Jest to metafora, którą uwielbiam:

living like a drawing compass.

żyć jak kreślący kompas.

As you know, one leg of the compass is static, rooted in a place.

Jak sami wiecie, jeden koniec kompasu jest statyczny, osadzony w miejscu.

Meanwhile, the other leg

Tymczasem drugi,

draws a wide circle, constantly moving.

rysuje szeroki okrąg wciąż się poruszając.

Like that, my fiction as well.

Właśnie taka jest moja fikcja.

One part of it is rooted in Istanbul,

Część jej jest zakorzeniona w Istambułu

with strong Turkish roots,

mocnymi tureckimi korzeniami,

but the other part travels the world,

lecz jej druga część podróżuje po świecie

connecting to different cultures.

łącząc różne kultury.

In that sense, I like to think of my fiction

W pewnym sensie, lubię myśleć, że moja fikcja

as both local and universal,

jest jednocześnie lokalna i uniwersalna,

both from here and everywhere.

jest zarazem stąd i zewsząd.

Now those of you who have been to Istanbul

Ci, którzy z Was byli już w Istambule

have probably seen Topkapi Palace,

pewnie widzieli już Pałac Topkapi

which was the residence of Ottoman sultans

który był rezydencją ottomańskich sułtanów

for more than 400 years.

przez ponad 400 lat.

In the palace, just outside the quarters

W pałacu, tuż przed kwaterami

of the favorite concubines,

ulubionych konkubin,

there's an area called The Gathering Place of the Djinn.

jest tak zwane Miejsce Spotkań Dżinna.

It's between buildings.

Jest pomiędzy budynkami.

I'm intrigued by this concept.

Ta koncepcja mnie niesamowicie ciekawi.

We usually distrust those areas

Na ogół nie ufamy miejscom,

that fall in between things.

które wypadają pomiędzy rzeczami.

We see them as the domain

Widzimy je jako domeny

of supernatural creatures like the djinn,

nadprzyrodzonych stworów jak dżinów,

who are made of smokeless fire

którzy są z bezdymnego ognia

and are the symbol of elusiveness.

oraz są symbolem nieuchwytności.

But my point is perhaps

Do czego dążę to może

that elusive space

to nieuchwytne miejsce

is what writers and artists need most.

jest tym, czego pisarzom i artystom najbardziej potrzeba.

When I write fiction

Kiedy piszę fikcję,

I cherish elusiveness and changeability.

miłuje się w nieuchwytności i zmienności.

I like not knowing what will happen 10 pages later.

Lubię nie wiedzieć co się wydarzy 10 stron później.

I like it when my characters surprise me.

Lubię kiedy moje postacie mnie zaskakują.

I might write about

Mogę pisać

a Muslim woman in one novel,

muzułmańskiej kobiecie w jednej powieści.

and perhaps it will be a very happy story,

Może nawet będzie to szczęśliwa historia.

and in my next book, I might write

A w następnej książce, mogę napisać

about a handsome, gay professor in Norway.

o przystojnym profesorze geju w Norwegii.

As long as it comes from our hearts,

Dopóki jest to z naszego serca,

we can write about anything and everything.

możemy pisać o czymkolwiek i o wszystkim.

Audre Lorde once said,

Audre Lorde kiedyś powiedziała,

"The white fathers taught us to say,

"Biali ojcowie nauczyli nas mówić

'I think, therefore I am.'"

"Myślę, więc jestem.""

She suggested, "I feel, therefore I am free."

Ona zaproponowała "Czuję, więc jestem wolna."

I think it was a wonderful paradigm shift.

Myślę, że to wspaniała zmiana paradygmatu.

And yet, why is it that,

Czemu więc

in creative writing courses today,

na dzisiejszych kursach kreatywnego pisania

the very first thing we teach students is

jedną z pierwszych rzeczy, której uczą studetom jest

"write what you know"?

pisz o tym co znasz?

Perhaps that's not the right way to start at all.

Może to wcale nie tak powinno się zaczynać.

Imaginative literature is not necessarily about

Literatura wyobraźni niekoniecznie jest o

writing who we are or what we know

pisaniu kim jesteśmy i co znamy,

or what our identity is about.

albo co oznacza nasza tożsamość.

We should teach young people and ourselves

Powinniśmy nauczać młodzież i samych siebie,

to expand our hearts

otworzyć serca

and write what we can feel.

i pisali o tym co potrafimy czuć.

We should get out of our cultural ghetto

Powinniśmy wyjść poza swoje kulturowe getta

and go visit the next one and the next.

i odwiedzić następne i następne.

In the end, stories move like whirling dervishes,

W końcu, historie podróżują jak wirujące derwisze,

drawing circles beyond circles.

rysujące kręgi poza kręgami.

They connect all humanity,

Łączą one całą ludzkość,

regardless of identity politics,

bez względu na polityki tożsamości.

and that is the good news.

A to są dobre wieści.

And I would like to finish with an old Sufi poem:

Chciałabym zakończyć dawnym wierszem Sufi.

"Come, let us be friends for once;

"Chodzmy, zostańmy w końcu przyjaciółmi;

let us make life easy on us;

ułatwmy sobie życie;

let us be lovers and loved ones;

bądźmy kochankami i kochanymi;

the earth shall be left to no one."

ziemi nie powinno się powierzać nikomu."

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Oklaski)