Why is our universe fine-tuned for life? | Brian Greene

Translator: Jenny Zurawell

Translator: ALEKSANDAR MITEVSKI Reviewer: Сања Богоева

A few months ago

Пред неколку месеци

the Nobel Prize in physics

Нобеловата награда за физика

was awarded to two teams of astronomers

беше доделена на два тима астрономи

for a discovery that has been hailed

за откритие кое беше поздравено

as one of the most important

како едно од најважните

astronomical observations ever.

астрономски опсервации некогаш направени.

And today, after briefly describing what they found,

А денеска, откако накусо ќе опишам што тие откриле,

I'm going to tell you about a highly controversial framework

ќе ви зборувам за една многу контроверзна концепција

for explaining their discovery,

која го објаснува нивното откритие,

namely the possibility

имено, за можноста

that way beyond the Earth,

дека многу подалеку од Земјата,

the Milky Way and other distant galaxies,

од Млечниот пат и од другите далечни галаксии,

we may find that our universe

би можеле да откриеме дека нашиот универзум

is not the only universe,

не е единствениот универзум,

but is instead

туку, напротив, е

part of a vast complex of universes

дел од огромен комплекс универзуми

that we call the multiverse.

кој го нарекуваме „мултиверзум“.

Now the idea of a multiverse is a strange one.

Е сега, идејата за мултиверзум е чудна.

I mean, most of us were raised to believe

Мислам... повеќето од нас биле одгледани да веруваат

that the word "universe" means everything.

дека зборот "универзум" значи „сè“.

And I say most of us with forethought,

А претпазливо велам „повеќето од нас“

as my four-year-old daughter has heard me speak of these ideas since she was born.

зашто мојата четиригодишна ќерка ме слушна како зборувам за овие идеи штом се роди.

And last year I was holding her

Минатата година (кога) ја држев в раце

and I said, "Sophia,

ѝ реков: „Софија,

I love you more than anything in the universe."

те сакам повеќе од сè во универзумот".

And she turned to me and said, "Daddy,

А таа се сврти кон мене и рече: „Татичко,

universe or multiverse?"

од универзумот или од мултиверзумот?“

(Laughter)

(смеа)

But barring such an anomalous upbringing,

Но, и да го тргнеме на страна ова несекојдневно предочување,

it is strange to imagine

чудно е да се замислат

other realms separate from ours,

други „кралства“ (реалности), посебни од нашево,

most with fundamentally different features,

повеќето од нив со фундаментално различни особености,

that would rightly be called universes of their own.

кои со право би се нарекувале „универзуми по себе“.

And yet,

А сепак,

speculative though the idea surely is,

макар што идејава, секако, е шпекулативна,

I aim to convince you

целам кон тоа да ве убедам

that there's reason for taking it seriously,

дека има резон да ја сфатите сериозно

as it just might be right.

зашто, едноставно, сосема веројатно е да е точна.

I'm going to tell the story of the multiverse in three parts.

Приказната за мултиверзумот ќе ви ја раскажам во три дела.

In part one,

Во првиот дел

I'm going to describe those Nobel Prize-winning results

ќе ги опишам резултатите кои се наградени со Нобелова награда

and to highlight a profound mystery

и ќе фрлам светло врз една длабока мистерија

which those results revealed.

која тие резултати ја разоткриваат.

In part two,

Во вториот дел

I'll offer a solution to that mystery.

ќе понудам решение за мистеријата

It's based on an approach called string theory,

базирано на пристапот наречен „Теорија на струни“ (String theory),

and that's where the idea of the multiverse

а токму тоа е делот во кој идејата за мултиверзумот

will come into the story.

се појавува во приказната.

Finally, in part three,

Конечно, во третиот дел

I'm going to describe a cosmological theory

ќе опишам една космолошка теорија

called inflation,

(наречена „инфлација“)

which will pull all the pieces of the story together.

којашто ќе ги обедини сите делови од приказната.

Okay, part one starts back in 1929

Добро... значи, првиот дел започнува во 1929 година

when the great astronomer Edwin Hubble

кога големиот астроном Едвин Хабл (Edwin Hubble)

realized that the distant galaxies

увидел дека сите далечни галаксии

were all rushing away from us,

се оддалечуваат од нас,

establishing that space itself is stretching,

постулирајќи дека и самиот простор се шири,

it's expanding.

се зголемува.

Now this was revolutionary.

Е сега... ова било револуционерно.

The prevailing wisdom was that on the largest of scales

Преовладувало мудрувањето дека во најголеми размери

the universe was static.

универзумот е статичен.

But even so,

Но, дури и така,

there was one thing that everyone was certain of:

постоела една работа за која сите биле сигурни:

The expansion must be slowing down.

ширењето би морало да се забавува (успорува).

That, much as the gravitational pull of the Earth

Исто како што и земјината гравитација

slows the ascent of an apple tossed upward,

го забавува издигнувањето на нагоре фрленото јаболкото,

the gravitational pull

и гравитациското влијание

of each galaxy on every other

на секоја галаксија врз другите

must be slowing

би морало да го забавува

the expansion of space.

ширењето на просторот.

Now let's fast-forward to the 1990s

Е сега, ајде да премотаме набрзина до 1990-тите

when those two teams of astronomers

кога тие два тима астрономи

I mentioned at the outset

(кои ги спомнав на почетокот)

were inspired by this reasoning

биле инспирирани од размислувањето

to measure the rate

да ја мерат

at which the expansion has been slowing.

стапката на забавување на ширењето.

And they did this

Ова го сториле

by painstaking observations

преку макотрпно опсервирање

of numerous distant galaxies,

на бројни далечни галаксии,

allowing them to chart

овозможувајќи им графички приказ

how the expansion rate has changed over time.

за тоа како стапката на ширење се менувала во проекција време.

Here's the surprise:

И еве го изненадувањето:

They found that the expansion is not slowing down.

откриле дека ширењето не забавува.

Instead they found that it's speeding up,

Наместо тоа, откриле дека забрзува,

going faster and faster.

движејќи (ширејќи) се сè побрзо и побрзо.

That's like tossing an apple upward

Тоа е како да фрлите јаболко нагоре

and it goes up faster and faster.

и тоа да се движи нагоре сè побрзо и побрзо.

Now if you saw an apple do that,

Е сега, доколку видевте јаболкото кое се однесува така,

you'd want to know why.

ќе сакавте да знаете „зошто?“.

What's pushing on it?

Што е го турка?

Similarly, the astronomers' results

Слично, резултатите на астрономите

are surely well-deserving of the Nobel Prize,

сосема се заслужни за Нобелова награда,

but they raised an analogous question.

но тие подигнаа едно аналогно прашање.

What force is driving all galaxies

Која сила предизвикува сите галаксии

to rush away from every other

меѓусебно да се оддалечуваат

at an ever-quickening speed?

со сè поголема брзина?

Well the most promising answer

Одговорот што највеќе ветува

comes from an old idea of Einstein's.

доаѓа од една стара Ајнштајнова идеја.

You see, we are all used to gravity

Видете... сите ние сме навикнале дека гравитацијата

being a force that does one thing,

е сила што прави една работа –

pulls objects together.

ги приближува предметите.

But in Einstein's theory of gravity,

Но, во Ајнштајновата теорија за гравитација,

his general theory of relativity,

во неговата генерална теорија за релативитет,

gravity can also push things apart.

гравитацијата може и да ги раздалечува нештата.

How? Well according to Einstein's math,

Како? Е па... според Ајнштајновата математика,

if space is uniformly filled

доколку просторот е униформно исполнет

with an invisible energy,

со невидлива енергија,

sort of like a uniform, invisible mist,

нешто како униформа, како невидлива магла,

then the gravity generated by that mist

тогаш гравитацијата која е генерирана од таа магла

would be repulsive,

би била одбивна –

repulsive gravity,

одбивна гравитација –

which is just what we need to explain the observations.

нешто што е точно тоа што ни треба за да ги објасниме опсервациите.

Because the repulsive gravity

Значи, одбивната гравитација

of an invisible energy in space --

на невидливата енергија во просторот –

we now call it dark energy,

сега веќе ова го нарекуваме „темна енергија“ (dark energy),

but I've made it smokey white here so you can see it --

но го претставив како бел чад за да можете да ја видите –

its repulsive gravity

нејзината одбивна гравитација

would cause each galaxy to push against every other,

ќе предизвика галаксијата да ја оттурнува секоја друга галаксија,

driving expansion to speed up,

предизвикувајќи ширењето да забрзува,

not slow down.

а не да забавува.

And this explanation

А ова објаснување

represents great progress.

претставува огромен напредок.

But I promised you a mystery

Но, ви ветив и мистерија

here in part one.

во првиов дел.

Here it is.

Еве ја.

When the astronomers worked out

Кога астрономите пресметале

how much of this dark energy

колкава количина од оваа темна енергија

must be infusing space

мора да се вбризга во просторот

to account for the cosmic speed up,

за да ѝ се препише космичкото забрзување,

look at what they found.

видете што открија.

This number is small.

Овој број е мал.

Expressed in the relevant unit,

Изразен во релевантната единица мерка,

it is spectacularly small.

тоа е спектакуларно мал број.

And the mystery is to explain this peculiar number.

А мистеријата е да се објасни чудниот број.

We want this number

Сакаме овој број

to emerge from the laws of physics,

да произлезе од законите на физиката,

but so far no one has found a way to do that.

но, досега, никој го нема најдено начинот за тоа.

Now you might wonder,

Е сега... можеби ќе се запрашате:

should you care?

терба ли да ми е гајле?

Maybe explaining this number

Можеби објаснувањето за овој број

is just a technical issue,

е само едно техничко прашање,

a technical detail of interest to experts,

технички детал интересен за експертите,

but of no relevance to anybody else.

а без релевантност за кој било друг.

Well it surely is a technical detail,

Е па... секако дека е технички детал,

but some details really matter.

но некои детали навистина значат.

Some details provide

Некои детали овозможуваат

windows into uncharted realms of reality,

поглед кон непознатите подрачја од реалноста,

and this peculiar number may be doing just that,

а можно е овој чуден број да го прави баш тоа –

as the only approach that's so far made headway to explain it

како единствен пристап кој, досега, забележал напредок во објаснувањето,

invokes the possibility of other universes --

кој сугерира можност за постоење на други универзуми –

an idea that naturally emerges from string theory,

идеја која природно произлегува од теоријата на струни,

which takes me to part two: string theory.

што ме води до вториот дел: теорија на струни.

So hold the mystery of the dark energy

Значи, држете ја мистеријата на темната енергија

in the back of your mind

во позадина на вашиот ум

as I now go on to tell you

додека ви зборувам за

three key things about string theory.

трите клучни работи околу теоријата на нишки.

First off, what is it?

Најпрвин... Што е тоа?

Well it's an approach to realize Einstein's dream

Е па... тоа е пристап за реализација на Ајнштајновиот сон

of a unified theory of physics,

за унифицирана теорија на физиката,

a single overarching framework

единствена сеопфатна рамка

that would be able to describe

која би можела да ги опише

all the forces at work in the universe.

сите сили што дејствуваат во универзумот.

And the central idea of string theory

А централната идеја кај теоријата на струни

is quite straightforward.

е прилично јасна.

It says that if you examine

Вели: ако го испитувате

any piece of matter ever more finely,

кое било делче материја сè подлабоко, сè поситно,

at first you'll find molecules

најпрвин ќе најдете молекули,

and then you'll find atoms and subatomic particles.

а потоа ќе најдете атоми и субатомски честички.

But the theory says that if you could probe smaller,

Но, теоријата вели и: ако истражувате на уште поситно,

much smaller than we can with existing technology,

многу поситно одошто можеме со постојната технологија,

you'd find something else inside these particles --

во овие честички би нешле нешто друго –

a little tiny vibrating filament of energy,

мало, ситно вибрирачко влакно енергија,

a little tiny vibrating string.

ситна ситна вибрирачка струна.

And just like the strings on a violin,

И исто како и жиците на виолина,

they can vibrate in different patterns

струните можат да вибрираат во различни обрасци,

producing different musical notes.

произведувајќи различни музички ноти.

These little fundamental strings,

Овие мали, фундаметални струни,

when they vibrate in different patterns,

кога вибрираат во различни обрасци,

they produce different kinds of particles --

произведуваат различни видови честички –

so electrons, quarks, neutrinos, photons,

па така... електрони, кваркови, неутрина, фотони и

all other particles

сите други честички

would be united into a single framework,

би биле обединети во една единствена рамка,

as they would all arise from vibrating strings.

бидејќи сите би настанувале од вибрирачки струни.

It's a compelling picture,

Ова е една неодолива слика,

a kind of cosmic symphony,

еден вид космичка симфонија,

where all the richness

каде сето богатство

that we see in the world around us

што го гледаме во светотот околу нас

emerges from the music

настанува од музиката

that these little, tiny strings can play.

којашто овие ситни ситни струни можат да ја свират.

But there's a cost

Но, си постои цена

to this elegant unification,

за оваа елегантна унификација

because years of research

зашто годините истражување

have shown that the math of string theory doesn't quite work.

имаат покажано дека математиката не функционира баш-баш кај теоријата на нишки.

It has internal inconsistencies,

Си има внатрешни неконзистентности,

unless we allow

освен ако ги дозволиме

for something wholly unfamiliar --

за нешто потполно непознато –

extra dimensions of space.

дополнителни димензии на просторот.

That is, we all know about the usual three dimensions of space.

А тоа е: сите ние знаеме за вообичаените три димензии на просторот.

And you can think about those

И за нив можете да размислувате

as height, width and depth.

како за висина, ширина и длабочина.

But string theory says that, on fantastically small scales,

Но, теоријата на струни вели: при фантастично мали размери,

there are additional dimensions

постојат дополнителни димензии

crumpled to a tiny size so small

стуткани во ситна величина, толку ситна

that we have not detected them.

што сеуште ги немаме детектирано.

But even though the dimensions are hidden,

Но, и покрај тоа што димензиите се скриени,

they would have an impact on things that we can observe

тие би имале влијание врз нештата што можеме да ги набљудуваме

because the shape of the extra dimensions

бидејќи формата на дополнителните димензии

constrains how the strings can vibrate.

го ограничува начинот на вибрирање на струните.

And in string theory,

А во теоријата на струни,

vibration determines everything.

вибрацијата одредува сè.

So particle masses, the strengths of forces,

Па така, масата на честичките, јачината на силите,

and most importantly, the amount of dark energy

и, најважно, количината на темната енергија

would be determined

би биле детерминирани

by the shape of the extra dimensions.

од формата на дополнителните димензии.

So if we knew the shape of the extra dimensions,

Значи, ако ја знаевме формата на дополнителните димензии,

we should be able to calculate these features,

би требало да можеме да ги пресметаме овие карактеристики,

calculate the amount of dark energy.

да го пресметаме нивото на темната енергија.

The challenge

Предизвикот е

is we don't know

тоа што не ја знаеме

the shape of the extra dimensions.

формата на овие дополнителни димензии.

All we have

Сè што имаме

is a list of candidate shapes

е листа на форми-кандидати

allowed by the math.

кои математиката ги дозволува.

Now when these ideas were first developed,

Е сега... кога овие идеи биле развиени за првпат,

there were only about five different candidate shapes,

имало само околу 5 различни форми-кандидати,

so you can imagine

па... можете да си замислите

analyzing them one-by-one

како ги анализираме една по една

to determine if any yield

за да одредиме дали некоја ги дозволува

the physical features we observe.

физичките особености кои ги набљудуваме.

But over time the list grew

Но, со тек на време листата растела

as researchers found other candidate shapes.

како што истражувачите пронаоѓале други форми.

From five, the number grew into the hundreds and then the thousands --

Од вкупно пет, бројот пораснал на стотици, а потоа и на илјадници –

A large, but still manageable, collection to analyze,

голема, но сепак справлива колекција за анализа,

since after all,

бидејќи, после сè,

graduate students need something to do.

дипломците треба да работат нешто.

But then the list continued to grow

Но листата продолжила да расте

into the millions and the billions, until today.

во милиони и милијарди, сè до денеска.

The list of candidate shapes

Листата на форми-кандидати

has soared to about 10 to the 500.

се настаса до 10 на 500-та.

So, what to do?

И... што да се прави?

Well some researchers lost heart,

Некои истражувачи станаа резигнирани,

concluding that was so many candidate shapes for the extra dimensions,

заклучувајќи дека има толку многу форми-кандидати за дополнителните димензии,

each giving rise to different physical features,

доведувајќи (секоја од нив) до различни физички особености,

string theory would never make

така да теоријата на струни никогаш не би дала

definitive, testable predictions.

конечни, експериментални предвидувања.

But others turned this issue on its head,

Но... други се зафатија со овој проблем и од друг агол,

taking us to the possibility of a multiverse.

водејќи нè до можноста за мултиверзум.

Here's the idea.

Еве ја идејата:

Maybe each of these shapes is on an equal footing with every other.

можеби секоја од овие форми е на еднакво рамниште со секоја друга.

Each is as real as every other,

Можеби секоја е реална колку и останатите

in the sense

во смисла дека

that there are many universes,

постојат многу универзуми,

each with a different shape, for the extra dimensions.

секој со поинаква форма за дополнителните димензии.

And this radical proposal

А овој радикален предлог

has a profound impact on this mystery:

има фундаментално влијание врз мистеријата:

the amount of dark energy revealed by the Nobel Prize-winning results.

количината на темна енергија откриена во резултатите (оние наградените со Нобелова).

Because you see,

Зашто, видете...

if there are other universes,

ако постојат други универзуми,

and if those universes

и ако тие универзуми

each have, say, a different shape for the extra dimensions,

(секој од нив) имаат различна форма за дополнителните димензии,

then the physical features of each universe will be different,

тогаш физичките особености кај секој универзум ќе бидат различни,

and in particular,

а, поподробно,

the amount of dark energy in each universe

и нивото на темната енергија во секој универзум

will be different.

ќе биде различно.

Which means that the mystery

Што значи дека мистеријата

of explaining the amount of dark energy we've now measured

за објаснување на количината на темна енергија (којашто сега ја измеривме)

would take on a wholly different character.

би се здобила со сосема поинаков карактер.

In this context,

Во овој контекст,

the laws of physics can't explain one number for the dark energy

законите на физиката не можат да објаснат еден број за темната енергија

because there isn't just one number,

затоа што нема само еден број.

there are many numbers.

Постојат многу броеви.

Which means

Што значи дека

we have been asking the wrong question.

сме прашувале погрешно прашање.

It's that the right question to ask is,

Вистинското прашање кое треба да се постави е:

why do we humans find ourselves in a universe

зошто ние луѓето се наоѓаме во универзум

with a particular amount of dark energy we've measured

со одредено ниво на темна енергија кое го измеривме,

instead of any of the other possibilities

а не се наоѓаме во другите можности

that are out there?

кои се таму некаде?

And that's a question on which we can make headway.

Е ова е прашање со кое можеме да постигнеме напредок.

Because those universes

Бидејќи оние универзуми

that have much more dark energy than ours,

коишто имаат многу повеќе темна енергија отколку нашиот,

whenever matter tries to clump into galaxies,

секогаш кога материјата ќе се обиде да формира галаксии,

the repulsive push of the dark energy is so strong

одбивното влијание на темната енергија е толку силно

that it blows the clump apart

што доведува до распарчување,

and galaxies don't form.

па не се формираат галаксии.

And in those universes that have much less dark energy,

А во оние универзуми кои имаат многу помалку темна енергија,

well they collapse back on themselves so quickly

е тие се самоуништуваат толку брзо

that, again, galaxies don't form.

така што, повторно, не се формираат галаксии.

And without galaxies, there are no stars, no planets

А, без галаксии нема звезди, нема планети

and no chance

и нема можност

for our form of life

за нашата форма на живот

to exist in those other universes.

да постои во тие други универзуми.

So we find ourselves in a universe

Значи, се наоѓаме во универзум

with the particular amount of dark energy we've measured

со карактеристичната количина темна енергија којашто ја измеривме

simply because our universe has conditions

само затоа што нашиот универзум ги има условите

hospitable to our form of life.

кои се гостопримливи за нашата форма на живот.

And that would be that.

И тоа би било тоа.

Mystery solved,

Мистеријата е решена,

multiverse found.

мултиверзумот пронајден.

Now some find this explanation unsatisfying.

Е сега... некои сметаат дека ова објаснување е незадоволително.

We're used to physics

Од физиката сме навикнале

giving us definitive explanations for the features we observe.

да добиваме дефинитивни објаснувања за особеностите што ги набљудуваме.

But the point is,

Но, поентата е:

if the feature you're observing

ако особеноста што ја набљудувате

can and does take on

може да има и има

a wide variety of different values

широк спектар на различни вредности

across the wider landscape of reality,

низ поширокиот пејзаж на реалноста,

then thinking one explanation

тогаш мислењето за едно единствено објаснување

for a particular value

за одредена вредност,

is simply misguided.

едноставно, е погрешно.

An early example

Еден стар пример

comes from the great astronomer Johannes Kepler

доаѓа од големиот астроном Јоханес Кеплер (Johannes Kepler)

who was obsessed with understanding

кој бил опседнат да разбере

a different number --

еден друг број –

why the Sun is 93 million miles away from the Earth.

зошто Сонцето е оддалечено 93 милиони милји од Земјата?

And he worked for decades trying to explain this number,

И работел со декади, обидувајќи се да го објасни овој број,

but he never succeeded, and we know why.

но никогаш не успеал, а ние знаеме и зошто.

Kepler was asking

Кеплер го поставувал

the wrong question.

погрешното прашање.

We now know that there are many planets

Ние сега знаеме дека има многу планети

at a wide variety of different distances from their host stars.

на различна оддалеченост од нивната ѕвезда-домаќин.

So hoping that the laws of physics

Па, да се надевате дека законите на физиката

will explain one particular number, 93 million miles,

ќе објаснат еден конкретен број, 93 милиони милји,

well that is simply wrongheaded.

е тоа, едноставно, е погрешна насока.

Instead the right question to ask is,

Наместо тоа, вистинското прашање е:

why do we humans find ourselves on a planet

зошто ние луѓето се наоѓаме на планета

at this particular distance,

која е на оваа специфична оддалеченост,

instead of any of the other possibilities?

а не на некоја од другите можни?

And again, that's a question we can answer.

И повторно, тоа е прашање кое можеме да го одговориме.

Those planets which are much closer to a star like the Sun

Оние планети коишто се многу поблиску до звезда како Сонцето

would be so hot

би биле толку врели

that our form of life wouldn't exist.

што нашата форма на живот не би постоела.

And those planets that are much farther away from the star,

А оние планети кои се многу подалеку од ѕвездата,

well they're so cold

е па... тие би биле кочан-ладни

that, again, our form of life would not take hold.

така што, повторно, нашата форма на живот не би се развила.

So we find ourselves

Па така, се наоѓаме себе си

on a planet at this particular distance

на планета која е на ваква специфична оддалеченост

simply because it yields conditions

само затшто ги обезбедува условите

vital to our form of life.

што се витални за нашата форма на живот.

And when it comes to planets and their distances,

А кога станува збор за планетите и за нивните оддалечености,

this clearly is the right kind of reasoning.

тоа, кристално јасно, е правилниот начин на размислување.

The point is,

Поентата е:

when it comes to universes and the dark energy that they contain,

кога станува збор за универзумите и за темната енергија која тие ја содржат,

it may also be the right kind of reasoning.

ова, исто така, би можел да биде правилниот начин на размислување.

One key difference, of course,

Една клучна разлика, се разбира,

is we know that there are other planets out there,

е дека знаеме дека постојат други планети таму некаде,

but so far I've only speculated on the possibility

но досега шпекулирав единствено за можноста

that there might be other universes.

дека би можело да има и други универзуми.

So to pull it all together,

Па, за да резимираме

we need a mechanism

ни треба механизам

that can actually generate other universes.

кој ќе може да генерира други универзуми.

And that takes me to my final part, part three.

И тоа ме води до последниот, третиот дел.

Because such a mechanism has been found

Бидејќи таков механизам бил откриен

by cosmologists trying to understand the Big Bang.

од страна на космолозите кои се обидувале да го разберат Биг Бенг-от (Big Bang).

You see, when we speak of the Big Bang,

Гледате... кога зборуваме за Биг Бенг (Големата експлозија),

we often have an image

често имаме слика

of a kind of cosmic explosion

за еден вид космичка експлозија

that created our universe

која го создала нашиот универзум

and set space rushing outward.

и која го поставила просторот да брза кон надвор (да се шири).

But there's a little secret.

Но, има една мала тајна.

The Big Bang leaves out something pretty important,

Големата експлозија изостава нешто многу важно,

the Bang.

експлозијата.

It tells us how the universe evolved after the Bang,

Ни кажува како универзумотсе развил после експлозијата,

but gives us no insight

но не ни дава увид

into what would have powered the Bang itself.

во тоа што би можело да ја омоќни самата експлозија.

And this gap was finally filled

А оваа празнина конечно беше пополнета

by an enhanced version of the Big Bang theory.

преку подобрената верзија на Биг Бенг теоријата.

It's called inflationary cosmology,

Се вика „инфлациска космологија“

which identified a particular kind of fuel

којашто идентификуваше специфичен вид гориво

that would naturally generate

кое природно би генерирало

an outward rush of space.

ширење на просторот кон надвор.

The fuel is based on something called a quantum field,

Горивото се базира на нешто што е наречено „квантно поле“,

but the only detail that matters for us

но единствениот детал кој за нас е важен

is that this fuel proves to be so efficient

е дека ова гориво докажува дека е толку ефикасно

that it's virtually impossible

што практично е невозможно

to use it all up,

да се потроши,

which means in the inflationary theory,

што во инфлациската теорија значи дека

the Big Bang giving rise to our universe

Биг Бенг-от којшто го создал нашиот универзум

is likely not a one-time event.

најверојатно и не е еднократен настан.

Instead the fuel not only generated our Big Bang,

Горивото не само што го создало нашиот Биг Бенг,

but it would also generate countless other Big Bangs,

туку и би генерирало безброј други Биг Бенг-ови,

each giving rise to its own separate universe

секој од нив создавајќи засебни универзуми,

with our universe becoming but one bubble

при што, нашиот универзум би станал еден меур

in a grand cosmic bubble bath of universes.

во големата космолошка меур-бања од универзуми.

And now, when we meld this with string theory,

И сега, кога ова ќе го споиме со теоријата на струни,

here's the picture we're led to.

еве ја сликата до која сме доведени.

Each of these universes has extra dimensions.

Секој од овие универзуми има дополнителни димензии.

The extra dimensions take on a wide variety of different shapes.

Дополнителните димензии имаат њирок спектар од различни форми.

The different shapes yield different physical features.

Различните форми даваат различни физички особености.

And we find ourselves in one universe instead of another

А ние се наоѓаме во еден универзум наместо во некој друг

simply because it's only in our universe

едноставно зашто само во нашиот универзум

that the physical features, like the amount of dark energy,

физичките особености, како и нивото на темна енергија

are right for our form of life to take hold.

се подобни за одржување на нашата форма на живот.

And this is the compelling but highly controversial picture

Ова е примамливата, но и многу контроверзна слика

of the wider cosmos

за поширокиот космос

that cutting-edge observation and theory

којашто најновите опсервации и технологија

have now led us to seriously consider.

нè наведуваат сериозно да ја земеме предвид.

One big remaining question, of course, is,

Големо прашање кое преостанува е:

could we ever confirm

дали некогаш ќе го потврдиме

the existence of other universes?

постоењето на други универзуми?

Well let me describe

Е па, дозволете да опишам

one way that might one day happen.

еден начин за како тоа би можело еден ден да се случи.

The inflationary theory

Инфлациската теорија

already has strong observational support.

веќе има силна опсервациска поддршка

Because the theory predicts

зашто теоријата предвидува

that the Big Bang would have been so intense

дека Биг Бенг-от би бил толку силен

that as space rapidly expanded,

што, како што просторот рапидно се ширел,

tiny quantum jitters from the micro world

така мали квантни бранови од микро светот

would have been stretched out to the macro world,

би се протегнале до макро светот,

yielding a distinctive fingerprint,

давајќи карактеристичен отпечаток,

a pattern of slightly hotter spots and slightly colder spots,

образец на нешто потопли места и на нешто поладни места

across space,

низ просторот

which powerful telescopes have now observed.

што, сега веќе, е опсервирано со моќни телескопи.

Going further, if there are other universes,

Понатаму, ако постојат други универзуми,

the theory predicts that every so often

теоријата предвидува дека кога тогаш

those universes can collide.

тие универзуми може да се судрат.

And if our universe got hit by another,

И ако нашиот универзум биде удрен од друг,

that collision

тој судир

would generate an additional subtle pattern

ќе создаде дополнителен суптилен образец

of temperature variations across space

на температурни варијации низ просторот

that we might one day

коишто, еден ден,

be able to detect.

би можеле да ги детектираме.

And so exotic as this picture is,

И колку и да е егзотична оваа слика,

it may one day be grounded

еден ден може да биде поткрепена

in observations,

и со опсервации,

establishing the existence of other universes.

потврдувајќи го постоењето на други универзуми.

I'll conclude

Ќе завршам

with a striking implication

со една впечатлива импликација

of all these ideas

од сите овие идеи

for the very far future.

за многу далечната иднина.

You see, we learned

Гледате... научивме

that our universe is not static,

дека нашиот универзум не е статичен,

that space is expanding,

дека просторот се шири,

that that expansion is speeding up

дека ширењето забрзува и дека

and that there might be other universes

би можело да постојат и други универзуми,

all by carefully examining

а сето тоа преку внимателно испитување

faint pinpoints of starlight

на бледи точки звездена светлина

coming to us from distant galaxies.

која кон нас доаѓа од далечните галаксии.

But because the expansion is speeding up,

Но, бидејќи ширењето забрзува,

in the very far future,

во многу далечната иднина

those galaxies will rush away so far and so fast

тие галаксии ќе отидат толку далеку и толку брзо

that we won't be able to see them --

што нема ни да можеме да ги видиме –

not because of technological limitations,

не поради технолошки ограничувања,

but because of the laws of physics.

туку поради законите на физиката.

The light those galaxies emit,

Светлината што ја емитираат тие галаксии,

even traveling at the fastest speed, the speed of light,

дури и кога патува со најголемата брзина, брзината на светлината,

will not be able to overcome

нема да може да ја надмине

the ever-widening gulf between us.

сè поголемата оддалеченост помеѓу нас.

So astronomers in the far future

Оттука, астрономите од далечната иднина

looking out into deep space

кои ќе гледаат длабоко во просторот

will see nothing but an endless stretch

ќе видат ништо друго освен безгранично пространство

of static, inky, black stillness.

на статична, модра и темна тишина.

And they will conclude

И ќе заклучат

that the universe is static and unchanging

дека универзумот е статичен и непроменлив

and populated by a single central oasis of matter

и населен со единствена централна оаза од материја

that they inhabit --

на којашто тие живеат –

a picture of the cosmos

слика на космосот

that we definitively know to be wrong.

за која знаеме дека дефинитивно е погрешна.

Now maybe those future astronomers will have records

Е сега, можеби тие идни астрономи ќе имаат записи

handed down from an earlier era,

наследени од претходно доба,

like ours,

(пример: нашето)

attesting to an expanding cosmos

коишто сведочат за експанзивен космос

teeming with galaxies.

кој е преполн со галаксии.

But would those future astronomers

Но дали тие идни астрономи

believe such ancient knowledge?

би верувале во едно толку древно знаење?

Or would they believe

Или дали би верувале

in the black, static empty universe

во врн, статичен и празен универзум

that their own state-of-the-art observations reveal?

којшто им го покажуваат нивните високо технолошки опсервации?

I suspect the latter.

Сметам дека ќе се случи второто.

Which means that we are living

Што значи дека ние живееме

through a remarkably privileged era

во неверојатно привилегирано доба

when certain deep truths about the cosmos

кога одредени длабоки вистини за космосот

are still within reach

сè уште се на дофат

of the human spirit of exploration.

на човечкиот истражувачки дух.

It appears that it may not always be that way.

Се чини дека тоа не може засекогаш да биде така

Because today's astronomers,

бидејќи денешните астрономи,

by turning powerful telescopes to the sky,

вртејќи ги моќните телескопи кон небото,

have captured a handful of starkly informative photons --

снимија грст јасни и информативни фотони –

a kind of cosmic telegram

еден вид космичка телеграма

billions of years in transit.

која е милијарди години во оптек.

and the message echoing across the ages is clear.

А и пораката која одзвонува низ годините е јасна.

Sometimes nature guards her secrets

Понекогаш природата си ги чува тајните

with the unbreakable grip

со помош на нескршливиот стисок

of physical law.

на законот на физиката.

Sometimes the true nature of reality beckons

Понекогаш вистинската природа на реалноста демнее

from just beyond the horizon.

точно од зад хоризонтот.

Thank you very much.

Ви благодарам многу.

(Applause)

(аплауз)

Chris Anderson: Brian, thank you.

Крис Андерсон: Брајан, ви благодарам.

The range of ideas you've just spoken about

Опсегот на идеи за коишто зборувавте е

are dizzying, exhilarating, incredible.

вртоглав, возбудлив, неверојатен.

How do you think

Што мислиш

of where cosmology is now,

каде се наоѓа космологијата сега,

in a sort of historical side?

гледано во историска рамка?

Are we in the middle of something unusual historically in your opinion?

Дали се наоѓаме во нешто историски необично, според тебе?

BG: Well it's hard to say.

БГ: Тешко е да се каже.

When we learn that astronomers of the far future

Кога дознаваме дека астрономите од далечната иднина

may not have enough information to figure things out,

може да немаат доволно информации за да ги разберат нештата

the natural question is, maybe we're already in that position

природното прашање е: можеби ние веќе и сме во таа позиција

and certain deep, critical features of the universe

и одредени длабоки, критични особености на универзумот

already have escaped our ability to understand

веќе ни имаат избегано од способноста да разбереме

because of how cosmology evolves.

поради начинот на кој космологијата еволуира.

So from that perspective,

Значи, од таа перспектива,

maybe we will always be asking questions

можеби засекогаш ќе поставуваме прашања

and never be able to fully answer them.

и никогаш нема да можеме целосно да ги одговориме.

On the other hand, we now can understand

Од друга страна, пак, сега можеме да разбереме

how old the universe is.

колку е стар универзумот.

We can understand

Можеме да разбереме

how to understand the data from the microwave background radiation

како да ги објасниме податоците добиени од позадинската микробранова радијација

that was set down 13.72 billion years ago --

која започнала пред 13.72 милијарди години –

and yet, we can do calculations today to predict how it will look

а сепак, денеска можеме да правиме пресметки за да предвидиме како ќе изгледа

and it matches.

и се совпаѓа.

Holy cow! That's just amazing.

Боже мој! Тоа е неверојатно.

So on the one hand, it's just incredible where we've gotten,

Значи, од една страна, едноставно е неверојатно до каде стигнавме,

but who knows what sort of blocks we may find in the future.

но кој да знае на какви сè пречки може да наидеме во иднина.

CA: You're going to be around for the next few days.

KA: Ќе бидеш овде следниве неколку дена.

Maybe some of these conversations can continue.

Можеби некои од овие разговори ќе продолжат.

Thank you. Thank you, Brian. (BG: My pleasure.)

Ти благодарам. Ти благодарам, Брајан. (БГ: Ми беше задоволство.)

(Applause)

(аплауз)