The danger of science denial | Michael Specter

Translator: ALEKSANDAR MITEVSKI Reviewer: k.melanija | к.меланија

Let's pretend right here we have a machine.

Ајде да се преправаме дека овде имаме машина.

A big machine, a cool, TED-ish machine,

Голема машина, cool, ТЕД-овска машина,

and it's a time machine.

и таа е временска машина.

And everyone in this room has to get into it.

И сите од оваа просторија мораат да влезат во неа.

And you can go backwards, you can go forwards;

Можете да одите назад, можете да одите напред,

you cannot stay where you are.

но, не можете да останете таму каде што сте.

And I wonder what you'd choose, because I've been asking my friends

Се прашувам што би одбрале, бидејќи во последно време често ги прашував моите пријатели

this question a lot lately and they all want to go back.

и тие сите сакаа да се вратат назад.

I don't know. They want to go back before there were automobiles

Не знам. Сакаа да се вратат во времето пред автомобилите,

or Twitter or "American Idol."

Тwitter или „American Idol".

I don't know.

Не знам.

I'm convinced that there's some sort of pull

Убеден сум дека постои наклонетост кон

to nostalgia, to wishful thinking.

носталгијата, кон неостварената желба.

And I understand that.

И, јас го разбирам тоа.

I'm not part of that crowd, I have to say.

Не сум дел од толпата, морам да кажам.

I don't want to go back, and it's not because I'm adventurous.

Не сакам да се вратам, и тоа не затоа што сум авантурист,

It's because possibilities on this planet,

туку поради можностите на оваа планета,

they don't go back, they go forward.

кои не се враќаат назад, туку одат напред.

So I want to get in the machine, and I want to go forward.

Затоа сакам да влезам во машината и сакам да отидам напред.

This is the greatest time there's ever been on this planet

Никогаш немало подобро време на оваа планета,

by any measure that you wish to choose:

по било кое мерило што сакате да го избереме:

health, wealth,

здравство, богатство,

mobility, opportunity,

подвижност, можности,

declining rates of disease ...

опаѓачки стапки на болести.

There's never been a time like this.

Никогаш немало време како ова.

My great-grandparents died, all of them,

Моите прадедовци, сите мои прадедовци, умреа

by the time they were 60.

до нивната шеесета година.

My grandparents pushed that number to 70.

Моите баби и дедовци ја турнаа таа бројка до 70.

My parents are closing in on 80.

Моите родители се приближуваат кон 80.

So there better be

Затоа, подобрo да има

a nine at the beginning of my death number.

број 9 пред бројот на годините на мојата смрт.

But it's not even about people like us,

Но, не се работи дури ни за луѓето како нас,

because this is a bigger deal than that.

бидејќи постојат поголеми работи од тоа.

A kid born in New Delhi today

Дете родено во Њу Делхи денес

can expect to live as long as

може да очекува да живее исто толку долго

the richest man in the world did 100 years ago.

колку најбогатиот човек пред 100 години.

Think about that, it's an incredible fact.

Размислете за тоа, тоа е неверојатен факт.

And why is it true?

А, зошто е вистина?

Smallpox. Smallpox killed billions

Сипаници. Сипанците убија милијарди

of people on this planet.

луѓе на планетава.

It reshaped the demography of the globe

Ја преструктуриаа светската демографија,

in a way that no war ever has.

на начин на кој ниедна војна не го направила тоа претходно.

It's gone. It's vanished.

Ги нема веќе. Исчезнаа.

We vanquished it. Puff.

Ги победивме. Паф.

In the rich world,

Во богатиот свет,

diseases that threatened millions of us just a generation ago

болестите кои се закануваа на милиони од нас само пред една генерација,

no longer exist, hardly.

веќе речиси и да не постојат.

Diphtheria, rubella, polio ...

Дифтерија, рубеола, детска парализа ..

does anyone even know what those things are?

Дали некој воопшто знае што овие нешта значат?

Vaccines, modern medicine,

Вакцини, модерна медицина,

our ability to feed billions of people,

нашата способност да нахраниме милијарди луѓе,

those are triumphs of the scientific method.

тие нешта се триумф на научниот метод.

And to my mind, the scientific method --

И за мене, научниот метод -

trying stuff out,

пробувањето работи,

seeing if it works, changing it when it doesn't --

увидување дали нешто функционира, менување кога не функционира,

is one of the great accomplishments of humanity.

е една од најголемите достигнувања на човештвото.

So that's the good news.

Тоа се добрите вести.

Unfortunately, that's all the good news

За жал, толку од добрите вести,

because there are some other problems, and they've been mentioned many times.

бидејќи има и други проблеми, кои се споменати многу пати.

And one of them is that

И, еден од нив е дека

despite all our accomplishments,

и покрај сите наши достигнувања,

a billion people go to bed hungry

милијарди луѓе легнуваат гладни,

in this world every day.

секој ден во овој свет.

That number's rising, and it's rising really rapidly, and it's disgraceful.

Тој број се зголемува, и се зголемува толку брзо и тоа е срамота.

And not only that, we've used our imagination

И не само тоа. Ја употребивме нашата фантазија

to thoroughly trash this globe.

за целосно да ја загадиме планетата.

Potable water, arable land,

Питка вода, обработлива земја,

rainforests, oil, gas:

прашуми, нафта, плин.

they're going away, and they're going away soon,

Нив ги снемува и ги снемува многу брзо.

and unless we innovate our way out of this mess,

Ако не смислиме излез од овој неред,

we're going away too.

и нас ќе нè снема.

So the question is: Can we do that? And I think we can.

Затоа прашањето гласи: Можеме ли ние да го направиме тоа? Јас мислам дека можеме.

I think it's clear that we can make food

Мислам дека е јасно дека можеме да создадеме храна

that will feed billions of people without raping the land that they live on.

која може да нахрани милијарди луѓе без да се уништи земјата на која тие живеат.

I think we can power this world with energy

Мислам дека можеме да го снабдиме светот со енергија

that doesn't also destroy it.

која нема да го уништи.

I really do believe that, and, no, it ain't wishful thinking.

Јас навистина верувам во тоа и не, тоа не е фантазирање.

But here's the thing that keeps me up at night --

Но, тука постои уште една работа што ме држи буден ноќе,

one of the things that keeps me up at night:

...една од работите што ме држат буден ноќе:

We've never needed progress in science more than we need it right now. Never.

Никогаш не ни бил повеќе потребен напредок во наукатата. Никогаш.

And we've also never been in a position

И ние, исто така никогаш не сме биле во позиција

to deploy it properly in the way that we can today.

правилно да ја развиеме на начинот на кој можеме денес.

We're on the verge of amazing, amazing events

На граница сме од неверојатни, неверојатни настани

in many fields,

во многу полиња.

and yet I actually think we'd have to go back

Но, сепак мислам дека мораме да се вратиме

hundreds, 300 years, before the Enlightenment,

стотици, 300 години, пред просветителството,

to find a time when we battled progress,

да најдеме време кога сме се бореле за напредок,

when we fought about these things

кога сме се бореле за овие работи

more vigorously, on more fronts, than we do now.

посилно, на повеќе фронотови, отколку што се бориме сега.

People wrap themselves in their beliefs,

Луѓето се замоткуваат во нивните верувања,

and they do it so tightly that you can't set them free.

и тоа го прават толку силно што не можете да ги ослободите.

Not even the truth will set them free.

Ниту вистина нема да ги ослободи.

And, listen, everyone's entitled to their opinion;

И слушајте, сите имаат право на свое мислење;

they're even entitled to their opinion about progress.

имаат право на мислење дури и за напредокот.

But you know what you're not entitled to?

Но, знаете на што немате право?

You're not entitled to your own facts. Sorry, you're not.

Немате право на вашите лични факти. Жал ми е, но немате.

And this took me awhile to figure out.

И мене ми требаше некое време да го сфатам ова.

About a decade ago, I wrote a story about vaccines

Пред една деценија, напишав статија за вакцини,

for The New Yorker. A little story.

во „The New Yorker“. Мала статија.

And I was amazed to find opposition:

И бев зачуден кога имаше отпор:

opposition to what is, after all,

отпор за нешто што е, на крајот на краиштата,

the most effective public health measure in human history.

најефиксната мерка на јавно здравство во човечката историја.

I didn't know what to do,

Не знаев што да направам,

so I just did what I do: I wrote a story and I moved on.

па го направив она секогаш го правам : Напишав статија и продолжив понатаму.

And soon after that,

И малку подоцна,

I wrote a story about genetically engineered food.

напишав статија за генетски модифицирана храна.

Same thing, only bigger.

Истата работа, само поголема.

People were going crazy.

Луѓето полудеа.

So I wrote a story about that too,

Па, напишав статија и за тоа,

and I couldn't understand why

и не можев да разберам зошто

people thought this was "Frankenfoods,"

луѓето мислеа дека ова беше „Франкенштајн-храна".

why they thought moving molecules around

Зошто мислеа дека поместување на молекулите

in a specific, rather than a haphazard way,

на специфичен начин, наместо на случаен,

was trespassing on nature's ground.

претставува неовластено стапнување на полето на природата.

But, you know, I do what I do. I wrote the story, I moved on.

Но, знаете, јас секогаш го правам истото. Напишав статија и продолжив понатаму.

I mean, I'm a journalist.

Мислам, јас сум новинар.

We type, we file, we go to dinner. It's fine.

Ние пишуваме, архивираме, одиме на вечера. Сè е во ред.

(Laughter)

(Смеа)

But these stories bothered me,

Но, овие статии ме засегнаа.

and I couldn't figure out why, and eventually I did.

Не можев да сфатам зошто, но на крајот успеав.

And that's because those fanatics that were driving me crazy

И тоа затоа што оние фанатаци што ме излудуваа,

weren't actually fanatics at all.

всушност воопшто не биле фанатици.

They were thoughtful people, educated people, decent people.

Тие беа внимателни луѓе, образовани луѓе, пристојни луѓе.

They were exactly like the people in this room.

Беа исто како луѓето во оваа просторија.

And it just disturbed me so much.

И тоа многу ме вознемири.

But then I thought, you know, let's be honest.

Но, знаете, потоа си реков, ајде да бидеме искрени.

We're at a point in this world

Ние се наоѓаме во ситуација во која

where we don't have the same relationship to progress that we used to.

немаме ист однос кон напредокот каков што имавме.

We talk about it ambivalently.

Зборуваме за тоа двосмислено.

We talk about it in ironic terms with little quotes around it:

Зборуваме за тоа во иронични поими со мали наводницни:

"progress."

„напредок".

Okay, there are reasons for that, and I think we know what those reasons are.

Добро, има причини за тоа и мислам дека знаеме кои се тие причини.

We've lost faith in institutions,

Изгубивме верба во институциите,

in authority,

во авторитетот,

and sometimes in science itself,

а, понегаш и во самата наука.

and there's no reason we shouldn't have.

Нема причина зошто не би требале.

You can just say a few names

Можете да кажете само неколку имиња

and people will understand.

и луѓето ќе разберат.

Chernobyl, Bhopal, the Challenger,

Чернобил, Бопалската катастрофа, Challenger,

Vioxx, weapons of mass destruction,

Vioxx (лек поврзан со ризик од срцев удар),

hanging chads.

оружје за масовно уништување.

You know, you can choose your list.

Знаете, можете да си направите своја листа.

There are questions and problems

Има прашања и проблеми

with the people we used to believe were always right,

со луѓето за кои верувавме дека секогаш се во право.

so be skeptical.

Затоа, бидете скептични.

Ask questions, demand proof, demand evidence.

Поставувајте прашања, барајте докази.

Don't take anything for granted.

Не земајте ништо здраво за готово.

But here's the thing: When you get proof,

Но, тука е поентата: Кога ќе добиете доказ,

you need to accept the proof, and we're not that good at doing that.

треба да го прифатите, а ние не сме добри во тоа.

And the reason that I can say that is because

А, причината за тоа е дека

we're now in an epidemic of fear

сега се наоѓаме во епидемија на страв

like one I've never seen and hope never to see again.

каква што никогаш не сум видел и се надевам дека нема ни да видам.

About 12 years ago, there was a story published,

Пред 12 година, беше издадена една приказна,

a horrible story,

ужасна приказна,

that linked the epidemic of autism

која ја поврзуваше епидемијата на аутизам

to the measles, mumps and rubella vaccine shot.

со вакцините против сипаници, заушки и рубеола.

Very scary.

Многу страшно.

Tons of studies were done to see if this was true.

Мноштво истражувања беа направи да се види дали тоа беше точно.

Tons of studies should have been done; it's a serious issue.

Мноштво истражавуања и требаше да бидат направени; тоа е сериозна тема.

The data came back.

Резулатати пристигнаа.

The data came back from the United States, from England,

Пристигнаа од САД, од Англија,

from Sweden, from Canada,

од Шведска, од Канада,

and it was all the same: no correlation,

и беа исти: нема поврзаност,

no connection, none at all.

нема ни најмала поврзаност.

It doesn't matter. It doesn't matter

Не е важно. Не е важно,

because we believe anecdotes,

бидејќи ние веруваме во анегдоти,

we believe what we see, what we think we see,

ние веруваме во она што гледаме, што мислиме дека гледаме,

what makes us feel real.

она што нè прави да се чуствуваме вистински.

We don't believe a bunch of documents

Ние не веруваме во куп документи

from a government official giving us data,

од владините претставници кои ни даваат податоци.

and I do understand that, I think we all do.

И јас го разбирам тоа, мислам дека сите ние го разбираме.

But you know what?

Но, знаете што?

The result of that has been disastrous.

Резулатот од тоа беше катастрофален.

Disastrous because here's a fact:

Беше катастрофален поради овој факт:

The United States is one of the only countries in the world

САД е една од неколкуте земји во светот,

where the vaccine rate for measles is going down.

каде што бројот на вакцини против сипаници опаѓа.

That is disgraceful,

Тоа е срамота,

and we should be ashamed of ourselves.

и треба да се засрамиме.

It's horrible.

Тоа е страшно.

What kind of a thing happened

Што се случило

that we could do that?

за да го направиме тоа?

Now, I understand it. I do understand it.

Сега, разбирам. Навистина разбирам.

Because, did anyone have measles here?

Бидејќи, дали некој тука има сипаници?

Has one person in this audience ever seen someone die of measles?

Дали некој во публиката видел некој човек да умре од сипаници?

Doesn't happen very much.

Не се случува многу често.

Doesn't happen in this country at all,

Во оваа земја не се случува воопшто,

but it happened 160,000 times in the world last year.

но се случило 160.000 пати предходната година.

That's a lot of death of measles --

Тоа е голема стапка на смртност настаната од сипаници,

20 an hour.

20 на час.

But since it didn't happen here, we can put it out of our minds,

Но, бидејќи тоа не се случило, можеме да го отфрлиме од нашите мисли,

and people like Jenny McCarthy

а луѓето како Џени Мекарти

can go around preaching messages

можат да одат наоколу и да проповедаат пораки

of fear and illiteracy from platforms

на страв и неписменост во медиумите

like "Oprah" and "Larry King Live."

како „Опра“ и „Лери Кинг“.

And they can do it because

И можат да го сторат тоа

they don't link causation and correlation.

бидејќи не ги поврзуваат причината и поврзаноста.

They don't understand that these things seem the same,

Не разбираат дека овие работи се чинат исти,

but they're almost never the same.

но, речиси никогаш не се исто.

And it's something we need to learn, and we need to learn it really soon.

И тоа е нешто што мораме да го научиме и мораме да го научиме навистината наскоро.

This guy was a hero, Jonas Salk.

Овој човек беше херој, Џонас Солк.

He took one of the worst scourges of mankind away from us.

Ни одзеде една од најголемите казни на човештвото.

No fear, no agony. Polio -- puff, gone.

Нема страв, нема мачење. Детска парализа - паф, ја снема.

That guy in the middle, not so much.

Човекот во средина, не толку многу.

His name is Paul Offit.

Неговото име е Пол Офит.

He just developed a rotavirus vaccine with a bunch of other people.

Само што разви вакцина против ротавирус со многу други луѓе.

It'll save the lives of 400 to 500,000 kids

Ќе спасува 400-500 илјади деца

in the developing world every year.

секоја година во земјите во развој.

Pretty good, right?

Прилично добро, нели?

Well, it's good, except that Paul goes around talking about vaccines

Да, добро е, освен што Пол оди наоколу зборувајќи за вакцините

and says how valuable they are

и кажува колку се вредни,

and that people ought to just stop the whining.

и дека луѓето мора да престанат да лелекаат.

And he actually says it that way.

И навистина го кажува тоа на таков начин.

So, Paul's a terrorist.

Значи, Пол е терорист.

When Paul speaks in a public hearing,

Кога Пол јавно зборува,

he can't testify without armed guards.

не може ништо да изјави без наоружени чувари.

He gets called at home

Му се јавуваат дома

because people like to tell him

бидејќи луѓето сакаат да му кажат

that they remember where his kids go to school.

дека паметат каде неговите деца одат на училиште.

And why? Because Paul made a vaccine.

А, зошто? Затоа што Пол направи вакцина.

I don't need to say this, but vaccines are essential.

Не морам да го кажам ова, но вакцините се неопходни.

You take them away, disease comes back,

Ако ги одземете, болестите ќе се вратат,

horrible diseases. And that's happening.

ужасни болести. И тоа се случува.

We have measles in this country now.

Во оваа земја сега има сипаници.

And it's getting worse, and pretty soon kids

И станува уште полошо и прилично брзо деца

are going to die of it again because it's just a numbers game.

повторно ќе умираат од тоа бидејќи е само игра на бројки.

And they're not just going to die of measles.

И нема да умираат само од сипаници.

What about polio? Let's have that. Why not?

Што е со детската парализа? Ајде да го земеме тоа. Зошто не?

A college classmate of mine wrote me a couple weeks ago and said

Една моја колешка од колеџ, пред неколку недели ми пиша и ми рече

she thought I was a little strident.

дека мислела оти сум малку остар.

No one's ever said that before.

Никој не ми го кажал тоа предходно.

She wasn't going to vaccinate her kid against polio,

Таа не планираше да го вакцинира детето против детска парализа.

no way.

Нема шанси.

Fine.

Добро.

Why? Because we don't have polio. And you know what?

Зошто? Бидејќи немаме детска парализа. И знаете што?

We didn't have polio in this country yesterday.

Во оваа земја вчера немаше детска парализа

Today, I don't know, maybe a guy got on a plane in Lagos this morning,

Денес, не знам. Можеби некој се качил во авион од Лагос утрово,

and he's flying to LAX, right now he's over Ohio.

лета до Лос Анџелес, сега е над Охајо.

And he's going to land in a couple of hours, he's going to rent a car,

И ќе се се симне за неколку часа, ќе изнајми автомобил,

and he's going to come to Long Beach,

ќе дојде на Long Beach,

and he's going to attend one of these fabulous TED dinners tonight.

вечерва ќе присуствува на една од оние феноменални ТЕД вечери.

And he doesn't know that he's infected with a paralytic disease,

И тој не знае дека е инфициран со паралитичка болест,

and we don't either because that's the way the world works.

а, не знаеме и ние, бидејќи светот така фукционира.

That's the planet we live on. Don't pretend it isn't.

Планетата на која живееме. Не се преправајте дека не е така.

Now, we love to wrap ourselves in lies. We love to do it.

Ние сакаме да се обвиткуваме во лаги. Обожуваме да го правиме тоа..

Everyone take their vitamins this morning?

Сите си ги примивте витамините утрово?

Echinacea, a little antioxidant

Ехинацеја, мал антиоксиданс

to get you going.

да ве поткрене.

I know you did because half of Americans do every day.

Знам дека ги примивте, бидејќи половина од Американците го прават тоа.

They take the stuff, and they take alternative medicines,

Го земаат тоа и земаат алтернативни лекови.

and it doesn't matter how often

Не е важно колку често

we find out that they're useless.

објавуваме дека се бескорисни.

The data says it all the time.

Податоците цело време го кажуваат тоа.

They darken your urine. They almost never do more than that.

Ја потемнуваат урината. Скоро никогаш не прават ништо повеќе од тоа.

(Laughter)

(Смеа)

It's okay, you want to pay 28 billion dollars for dark urine?

Во ред е, саката да платите 28 милијарди долари за темна урина?

I'm totally with you.

Јас потполно ве поддржувам.

(Laughter)

(Смеа)

Dark urine. Dark.

Темна урина. Темна.

Why do we do that? Why do we do that?

Зошто го правиме тоа? Зошто го правиме тоа?

Well, I think I understand, we hate Big Pharma.

Мислам дека разбирам, ја мразиме Големата фармацевска индустрија.

We hate Big Government. We don't trust the Man.

Ја мразиме Големата Влада. Не му веруваме на Човекот.

And we shouldn't: Our health care system sucks.

А, не ни треба. Нашиот здравствен систем е за никаде.

It's cruel to millions of people.

Суров е кон милиони луѓе.

It's absolutely astonishingly cold

Неверојатно е крут

and soul-bending to those of us who can even afford it.

и тешко на оние што не можат да си го дозволат.

So we run away from it, and where do we run?

Па, бегаме од тоа, и каде бегаме?

We leap into the arms of Big Placebo.

Скокнуваме во рацето на Големиот Плацебо.

(Laughter)

(Смеа)

That's fantastic. I love Big Placebo.

Тоа е неверојатно. Го сакам Големиот Плацебо.

(Applause)

(Аплауз)

But, you know, it's really a serious thing

Но, знаете, навистина е сериозна работа,

because this stuff is crap,

бидејќи тие работи се ѓубре,

and we spend billions of dollars on it.

а, ние трошиме милијарди долари на тоа.

And I have all sorts of little props here.

И имам секакви видови на потрекнувачи овде.

None of it ... ginkgo, fraud;

Ниту еден од нив.. гинко, измама;

echinacea, fraud;

ехинеја, измама;

acai -- I don't even know what that is

акаи -- не ни знам што е тоа,

but we're spending billions of dollars on it -- it's fraud.

но трошиме милијарди на тоа - а, тоа е измама.

And you know what? When I say this stuff, people scream at me,

И знаете што? Кога кажувам вакви работи, луѓето викаат по мене,

and they say, "What do you care? Let people do what they want to do.

и велат: „Што ти е гајле? Остави ги луѓето да си прават што си сакаат.

It makes them feel good."

Од тоа се чуствуваат добро."

And you know what? You're wrong.

А, знаете што? Тоа не е точно.

Because I don't care

Бидејќи не се грижам

if it's the secretary of HHS

ако тоа е и Секретарот на Министерстовото за здравсто

who's saying, "Hmm, I'm not going to take the evidence

кој вели: „Хм, нема да го земам доказот

of my experts on mammograms,"

од експертите за мамографија,"

or some cancer quack who wants to treat his patient

или некој шарлатан кој сака да ги лечи пациентите

with coffee enemas.

со кафе-црево.

When you start down the road

Кога ќе го почнете патот

where belief and magic replace evidence and science,

каде верувањата и магијата ги заменуваат доказите и науката,

you end up in a place you don't want to be.

завршувате на место во кое не сакате да бидете.

You end up in Thabo Mbeki South Africa.

Завршувате во Јужна Африка на Табо Мбеки.

He killed 400,000 of his people

Тој уби 400.000 луѓе

by insisting that beetroot,

со тоа што инсистираше дека цвеклото,

garlic and lemon oil

лукот и лимоновиот сок

were much more effective than the antiretroviral drugs

се многу повеќе ефикасни отколку антиретровирусните лекови,

we know can slow the course of AIDS.

за кои знаеме дека може да го успори текот на СИДА-та.

Hundreds of thousands of needless deaths

Стотици илјади непотребни жртви

in a country that has been plagued

во држава која беше повеќе погодена

worse than any other by this disease.

отколку било која држава од оваа болест.

Please, don't tell me

Ве молам, не ми кажувајте дека

there are no consequences to these things.

нема последици од овие работи.

There are. There always are.

Има. Секогаш има.

Now, the most mindless epidemic

Сега, најнепромислената епидемија

we're in the middle of right now

во која токму сега се наоѓаме

is this absurd battle

е оваа апсурдна битка

between proponents of genetically engineered food

помеѓу предлагачите на генетски модифицирана храна

and the organic elite.

и органската елита.

It's an idiotic debate. It has to stop.

Тоа е идиотска дебата. Мора да ја запреме.

It's a debate about words, about metaphors.

Тоа е дебата за зборови, метафори.

It's ideology, it's not science.

Тоа е иделогија, не наука.

Every single thing we eat, every grain of rice,

Сè што јадеме, секое зрно ориз,

every sprig of parsley,

секое ливче магдонос,

every Brussels sprout

секоја зелка,

has been modified by man.

е модифицирана од страна на човекот.

You know, there weren't tangerines in the garden of Eden.

Знаете, немаше мандарини во Рајската градина

There wasn't any cantaloupe. (Laughter)

Немаше ниту дињи. (Смеа)

There weren't Christmas trees. We made it all.

Немаше новогодишни елки. Ние ги создадовме.

We made it over the last 11,000 years.

Ги создадовме во последните 11.000 години.

And some of it worked, and some of it didn't.

Нешто од тоа фукционираше, нешто не.

We got rid of the stuff that didn't.

Се ослободивме од тоа што не фукционираше.

Now we can do it in a more precise way --

Сега можеме да го правиме тоа на попрецизен начин,

and there are risks, absolutely --

и, секако дека постојат ризици,

but we can put something like vitamin A into rice,

но, можеме да ставиме витамин А во оризот,

and that stuff can help millions of people,

а, тоа може да им помогне на милиони луѓе,

millions of people, prolong their lives.

милиони луѓе и да го продолжи нивниот живот.

You don't want to do that?

Не сакате да го правите тоа?

I have to say, I don't understand it.

Морам да кажам, не разбирам.

We object to genetically engineered food.

Се противиме на генетски модифицирана храна.

Why do we do that?

Зошто го правиме тоа?

Well, the things I constantly hear are:

Нештата што постојано ги слушам се:

Too many chemicals,

Премногу хемикалии,

pesticides, hormones,

пестициди, хормони,

monoculture, we don't want giant fields

монокултура, не сакаме огромни полиња

of the same thing, that's wrong.

со истата работа, тоа не е во ред.

We don't companies patenting life.

Не сакаме компании кои создаваат живот.

We don't want companies owning seeds.

Не сакаме компаниите да ги поседуваат семиња.

And you know what my response to all of that is?

И знаете кој е мојот одговор на сето тоа?

Yes, you're right. Let's fix it.

Да, во право сте. Ајде да го поправиме тоа.

It's true, we've got a huge food problem,

Точно, имаме голем проблем со храната,

but this isn't science.

но, тоа не е наука.

This has nothing to do with science.

Нема никаква поврзаност со науката.

It's law, it's morality, it's patent stuff.

Тоа е закон, тоа е морал, тоа е патентирана работа.

You know science isn't a company.

Знаете дека науката не е компанија.

It's not a country.

Не е држава.

It's not even an idea; it's a process.

Не е дури ниту идеја; таа претставува процес.

It's a process, and sometimes it works and sometimes it doesn't,

Таа е процес, понекогаш фукционира, понекогаш не фукционира.

but the idea that we should not allow

Но, идејата која не смее да ја дозволиме е

science to do its job

науката да не ја врши својата работа

because we're afraid,

бидејќи ние се плашиме,

is really very deadening,

што е навистина многу глупаво,

and it's preventing millions of people

а, тоа спречува милиони луѓе

from prospering.

да напредуваат.

You know, in the next 50 years

Знаете, во наредните 50 години

we're going to have to grow 70 percent more food than we do right now,

ќе мораме да одгледуваме 70 проценти повеќе храна отколку сега.

70 percent.

70 проценти.

This investment in Africa over the last 30 years.

Ове се инвестициите во Африка во последните 30 години.

Disgraceful. Disgraceful.

Срамота. Срамота.

They need it, and we're not giving it to them.

Нив им треба храна, а ние не им ја даваме.

And why? Genetically engineered food.

А, зошто? Генетски модифицирана храна.

We don't want to encourage people

Не сакаме да ги охрабриме луѓето

to eat that rotten stuff, like cassava for instance.

да јадат расипани работи, како на пример маниока.

Cassava's something that half a billion people eat.

Маниоката е нешто што половина милијарда луѓе го јадат.

It's kind of like a potato.

Слично е на компир.

It's just a bunch of calories. It sucks.

Тоа е само мноштво калории. Лошо е.

It doesn't have nutrients, it doesn't have protein,

Не содржи хранливи вредности, не содржи протеини,

and scientists are engineering

а, научниците додаваат

all of that into it right now.

сè што недостасува во неа.

And then people would be able to eat it and they'd be able to not go blind.

И луѓето ќе можат да јадат и не ќе мора да ослепат.

They wouldn't starve, and you know what?

Нема да гладуваат, а знаете што?

That would be nice. It wouldn't be Chez Panisse,

Тоа би било убаво. Нема да биде нешто како добар ресторан,

but it would be nice.

но, би било убаво.

And all I can say about this is:

И се што можам да кажам за тоа е:

Why are we fighting it?

Зошто се бориме против тоа?

I mean, let's ask ourselves: Why are we fighting it?

Мислам, да се запрашаме: Зошто се бориме против тоа?

Because we don't want to move genes around?

Бидејќи не сакаме да разместуваме гени?

This is about moving genes around. It's not about chemicals.

Ова е поради разместувањето гени. Не е поради хемикалиите.

It's not about our ridiculous passion for hormones,

Не е поради смешната страст за хормони,

our insistence on having bigger food,

нашето инсистирање за поголема храна,

better food, singular food.

подобра храна, единечна храна.

This isn't about Rice Krispies,

Не е поради житарките,

this is about keeping people alive,

се работи за одржување на луѓе во живот

and it's about time we started to understand what that meant.

и време е да почнеме да разбираме што значи тоа.

Because, you know something?

Бидејќи, знаете што?

If we don't, if we continue to act the way we're acting,

Ако не сфатиме, ако продолжиме да се однесуваме како досега,

we're guilty of something that I don't think we want to be guilty of:

ќе бидеме виновни за нешто за кое сметам дека не сакаме да бидеме:

high-tech colonialism.

колонијализмот на високата технологија.

There's no other way to describe what's going on here.

Нема друг начин да се опише тоа што се случува тука.

It's selfish, it's ugly,

Тоа е себично, грдо,

it's beneath us,

тоа е под нашето ниво,

and we really have to stop it.

и навистина мораме да го запреме.

So after this amazingly fun conversation,

Затоа, после овој неверојатно интересен разговор,

(Laughter)

(Смеа)

you might want to say, "So, you still want to get in this

можеби би кажале: „Значи, ти сèуште сакаш да влезеш во

ridiculous time machine and go forward?"

оваа смешна временска машина и да одиш напред?"

Absolutely. Absolutely, I do.

Апсолутно. Апсолутно сакам.

It's stuck in the present right now,

Сега е застаната во сегашноста,

but we have an amazing opportunity.

но имаме неверојатни можности.

We can set that time machine on anything we want.

Можеме да ја поставиме машината онака како што ние сакаме.

We can move it where we want to move it,

Можеме да ја поставиме каде што сакаме да ја поставиме,

and we're going to move it where we want to move it.

и ќе ја поставиме таму каде што сакаме да ја поставиме.

We have to have these conversations and we have to think,

Мораме да ги имаме овие разговори и мораме да размислиме.

but when we get in the time machine and we go ahead,

Но, кога ќе влеземе во времеската машина и ќе одиме напред,

we're going to be happy we do.

ќе бидеме среќни што го правиме тоа.

I know that we can,

Знаеме дека можеме.

and as far as I'm concerned,

Кога јас би бил прашан,

that's something the world needs right now.

тоа е она што му треба на светот сега.

(Applause)

(Аплауз)

Thank you.

Ви благодарам.

Thank you.

Ви благодарам.

Thank you. Thank you.

Ви благодарам. Ви благодарам.