What it's really like to have autism | Ethan Lisi

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

Autism is something that many people know about.

ئۆتیزم شتێکە زۆر کەس لەبارەیەوە ئەزانن.

For example, some people think

بۆ نموونە، هەندێک کەس وا ئەزانن

that autistic people are fair-skinned males

ئەوانەی ئۆتیزمیان هەیە نێرینەیەکی پێست کاڵن

that speak in monotone

بە یەک تۆن قسە ئەکەن و

and constantly go on and on about the same topic.

بەردەوام لەسەر یەک تەوەر قسە ئەکەن و ئەیکەنەوە.

Some people think that autistic people do not know right from wrong,

هەندێک کەس وا بیر ئەکەنەوە ئەوانەی ئۆتیزمیان هەیە ڕاست و هەڵە نازانن،

avoid attention

خۆیان لە سەرنج لائەیەن و

and usually say the wrong thing at the wrong time.

زۆرکات شتی هەڵە لە کاتی هەڵەیا ئەڵێن.

Some people think that autistic people are socially awkward

هەندێک کەس وا بیر ئەکەنەوە ئەوانەی ئۆتزیمیان هەیە سەیرن و

and lack humor and empathy.

هەستی پێکەنین و بەزەییان نییە.

Now if you agree with what I just said,

ئەگەر هاوڕابن لەگەڵ ئەوەیا کە وتم،

I'm sorry to tell you,

ببورن پێتان ئەڵێم،

but you do not have the right impression of autism.

بەڵام تێڕوانینێکی ڕاستتان نییە لەسەر ئۆتیزم.

How do I know?

چۆن ئەزانم؟

Because I have autism.

چونکە من ئۆتیزمم هەیە.

I do have my own obsessions with things like electronics

منیش خووم بە هەندێک شتەوە گرتووە وەک ئەلیکترۆنیات و

and public transit,

گواستنەوەی گشتییەوە،

but that does not define me.

بەڵام ئەوە پێناسەم ناکات.

Each of us are different and unique in our own way.

هەر یەکێک لە ئێمە جیاوازین و تایبەتین بە شێوازی خۆمان.

However, there is not a lot of information out there

بەڵام، زانیارییەکی ئەوتۆ نییە

on what an autistic life actually looks like,

دەربارەی ئەوەی ژیان وەک نەخۆشێکی ئۆتیزم چییە،

so people often resort to stereotypes.

بۆیە خەڵک زۆر جار پەنا ئەبەنە بەر باوەڕی ناو خەڵک.

And we see these often in the media.

زۆرجاریش ئەوانە لە ڕاگەیاندنەکانەوە ئەبینین.

Some of the more common stereotypes in the media

هەندێک لەو بیروباوەڕە گشتیانەی لەسەر ڕاگەیاندنەکان دەرئەخرێت

include being socially awkward,

نامۆ بوونە لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە،

lacking empathy

نەبوونی سۆز دەربڕین،

and even being a supergenius.

تەنانەت هەبوونی بلیمەتی نائاسایی.

And the lack of knowledge on autism doesn't stop there either.

نەبوونی زانیاری لەسەر ئۆتیزمیش لەویاشا ناوەستێت.

Did you know that some people are trying to find a cure for autism?

ئەزانن هەندێک کەس هەوڵ ئەیەن چارەسەری تەواوەتی بدۆزنەوە بۆ ئۆتیزم؟

That's because they see it as a negative thing,

ئەوە لەبەر ئەوەی وەک شتێکی خراپ ئەیبینن،

as a disease.

وەک نەخۆشییەک.

Many people are challenging the idea

چەندین کەس ململانێی بیرۆکەکە ئەکەن و

and to us, we think autism is not a disease.

بەلای ئێمەوە، پێمان وایە ئۆتیزم نەخۆشی نییە.

It's just another way of thinking and looking at the world.

تەنیا ڕێگایەکی تری بیرکردنەوە و سەیرکردنی جیهانە.

Our brains function differently from most people's brains.

کارکردنی مێشکی ئێمە جیاوازە لە مێشکی زۆربەی خەڵک.

Think of it like comparing and Xbox and a PlayStation.

بیری لێکەرەوە وەک بەراوردکردنی پلەیستەیشن و ئێکس بۆکس.

They're both highly capable consoles with different programming.

هەردووکیان ئامێری یاریکردنی باشن پرۆگرامیان جیاوازە.

But if you put your Xbox game in a PlayStation,

بەڵام ئەگەر یاری ئێکس بۆکسەکەت بخەیتە ناو پلەیستەیشنەکەتەوە،

it won't work, because the PlayStation communicates differently.

کار ناکات، چونکە پلەیستەیشنەکە بەشێوەیەکی جیاواز کار ئەکات.

When I look in the mirror,

کە سەیری ئاوێنە ئەکەم،

I see someone who thinks differently.

کەسێک ئەبینم جیاواز بیر ئەکاتەوە.

Oh, and I also see nice hair.

ئاه، قژێکی جوانیش ئەبینم.

(Laughter)

(پێکەنین)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

But the question is,

بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە،

am I really diseased if I just think differently?

بەڕاست نەخۆشم ئەگەر بەشێوەیەکی جیاواز بیر بکەمەوە؟

The main problem with living autistic in today's society

کێشەی سەرەکی ئەوانەی ئۆتیزمیان هەیە لە کۆمەڵگای ئەمڕۆیا

is that the world just isn't built for us.

ئەوەیە جیهان بۆ ئێمە بنیات نەنراوە.

There's so many ways that we can get overwhelmed.

چەندین شت هەیە کە ئەکرێت تەواو بێزارمان بکات.

For example,

بۆ نموونە،

the thing that makes me overwhelmed all the time is loud noises,

ئەوەی من زۆر بێزار ئەکات هەمووکات دەنگی بەرزە،

which means I never crank up my music really loud

واتە هەرگیز دەنگی موزیکەکەم زۆر بەرز ناکەمەوە و

and I usually am not a fan of large parties.

خۆشم زۆر هەواداری ئاهەنگی گەورە نیم.

But other people on the spectrum might get overwhelmed

بەڵام ئەوانەی تری ئۆتیزمیان هەیە ئەکرێت بێزار ببن

with things like bright lights or strong smells

بە شتی تری وەک ڕووناکییەکی زۆر یان بۆنێکی بەهێز

or gooey textures

یان پێکهاتنێکی لینج

that all have the potential to create anxiety.

هەمووی ئەگەری هەیە ببێتە هۆی درووستبونی دڵەڕاوکێ.

Think about all of the social gatherings you've been to in the past.

بیر لە هەموو کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکان بکەنەوە کە لە ڕابردووا بۆی چوون.

Was there loud music playing?

موزیکێکی دەنگ بەرزی لەسەر بووە؟

Were there really bright lights?

ڕووناکی زۆر هەبووە؟

Were there lots of different food smells going on at the same time?

چەندین بۆنی خواردنی هەمەجۆر هەبووە لە هەمان کاتدا؟

Were there lots of conversations happening all at once?

بە یەک جار چەندین گفتوگۆ ئەکرا؟

Those things may not have bothered you guys,

لەوانەیە ئەو شتانە ئێوەی بێزار نەکردبێت،

but for someone with autism,

بەڵام بۆ کەسێک کە ئۆتیزمی هەیە،

they can be quite overwhelming.

ئەکرێت زۆر بێزار کەر بن.

So in those situations, we do something called stimming,

بۆیە لەو دۆخانەدا هەڵسوکەوتەکە ئەکەین کە پێی ئەوترێت خۆ بزواندن

which is like a repetitive motion or a noise

کە وەک جوڵە یان دەنگ دەرکردنی بەردەوام

or some other random fidgeting that may or may not seem normal.

یان جوڵەی شێتانەیە کە لەوانەیە لە ئاسایی بچێت یان نەچێت.

Some people will flap their arms

هەندێک کەس قۆڵیان ڕائەوەشێنن

or make a noise or spin.

یان دەنگێک دەر ئەکەن.

Ya, it's basically our way of zoning out.

بەڵێ، هەر بۆ دەرچوونە لەو دۆخە.

It can often feel necessary for us to stim.

زۆر جار پێویستە بۆ ئێمە ئەو ڕەفتارە خۆ بزوێنەرییە بکەین.

However, it's often frowned upon,

بەڵام، زۆرجار مۆڕەمان لێئەکرێت دوای کردنی و

and we're forced to hide it.

ناچار ئەبین بیشارینەوە.

When we're forced to hide our autistic traits like this,

کاتێک ئاوا بەو شێوەیە زۆرمان لێئەکرێت هەڵسوکەوتی ئۆتیزمیمان بشارینەوە،

it's called masking.

پێی ئەوترێت پەردەپۆشکردن.

And some people mask better than others.

هەندێک کەسیش باشتر پەردەپۆشی ئەکەن.

I mask so well sometimes that people don't even know I'm autistic

هەندێک جار هێندە باش بۆی ئەکەم کە خەڵک هەر ناشزانن ئۆتیزمم هەیە

until I give them the big reveal. (Laughs)

هەتا ئەوکاتە بە تەواوەتی دەریئەخەم بۆیان.

But at the end of the day, it gets really stressful.

بەڵام لە کۆتاییەکەیا، بەڕاستی فشاری دەروونی درووست ئەکات.

Even something like doing my homework at night

تەنانەت شتێکی وەک کردنی ئەرکی ڕۆژانەم لە شەواندا

becomes very tiring.

زۆر ماندووکەر ئەبێت.

Some people think,

هەندێک کەس بیر ئەکەنەوە،

because of our ability to mask,

بەهۆی توانای پەردەپۆشکردنمان،

that this is the cure to autism.

ئەوە چارەسەری تەواوەتی ئەبێت بۆ ئۆتیزم.

However, all it really does is makes us ashamed

بەڵام، بەڕاستی هەموو ئەوەی ئەیکات ئەوەیە وامان لێئەکات شەرمەزار بین

of showing our true selves.

لە نیشاندانی ڕاستی خۆمان.

Another common stereotype that is often associated with autism

باوەڕێکی تری باو کە زۆرجار بەستراوەتەوە بە ئۆتیزمەوە

is that autistic people lack empathy.

ئەوەیە کە ئێمە نیشاندانی سۆزمان نییە.

And again, this is not true.

دووبارە، ئەوە ڕاست نییە.

I actually have lots of empathy.

ڕاستییەکەی من سۆزێکی زۆرم هەیە.

I'm just not really good at showing it.

هەر ئەوەیە باش نیم لە دەرخستنیا.

Whenever a friend is trying to tell me

هەرکاتێک هاوڕێیەک هەوڵ ئەیات

some of the struggles that they're going through,

هەندێک لە ناڵاندنەکانی خۆیم پێبڵێت کە پیایا ئەڕوات،

I often don't know how to express my reply.

زۆرجار نازانم کە چۆن وەڵامی خۆمیان بۆ دەربڕم.

And that is why I don't show as much empathy

لەبەر ئەوەشە کە هێندە سۆز دەرنابڕم

as my nonautistic friends do.

هێندەی هاوڕێ ئاساییەکانی ترم.

Emotional expression, however much or however little,

دەربڕینی سۆزی، چەندێک زۆر یان کەم بێت،

is difficult for me.

قورسە بۆ من. و

And that is because I am bursting inside

ئەوەش لەبەر ئەوەیە لە ناخەوە ئەتەقمەوە

with every single emotion one feels at all times.

لەگەڵ هەر هەستێک کە کەسێک هەر جارێک پیایا ئەڕوات.

Though of course, I cannot express it that way.

هەرچەند بێگومان، ناتوانم بەو شێوەیە دەری ببڕم.

Otherwise, let's say, happiness, for example,

ئەگەرنا، با بڵێین، دڵخۆشی، بۆ نموونە،

would come out as a huge burst of gleeful wheezing,

وەک هەناسەبڕکێیەکی شادییانەی گەورە دەر ئەکەوێت،

hand flapping and loud vocal "woohoos."

لەگەڵ دەست بەیەکدا یان و دەنگ دەرکردنی "ووهووو."

(Laughter)

(پێکەنین)

Whereas you may just smile.

لەکاتێکدا لەوانەیە تەنیا زەردەخەنەیەک بکەیت.

(Laughter)

(پێکەنین)

Whether it be receiving an awesome birthday gift

ئەگەر لەکاتی وەرگرتنی دیارییەکی ساڵیادی لەدایکبوون بێت

or listening to a tragic story on the news,

یان گوێگرتن بێت لە هەر چیرۆکێکی تراژیدیا لە هەواڵەکانا،

I cannot really express my reply without bursting,

بەڕاستی ناتوانم هیچ کاردانەوەیەکم هەبێت بێ تەقینەوە،

so once again, I have to mask it in order to appear normal.

بۆیە دووبارە، ئەبێ دایپۆشم بۆ ئەوەی ئاسایی دەرکەوم.

My inner feelings are unlimited,

هەستەکانی ناخم بێ سنوورن،

but my mind only lets me express extremes or nothing.

بەڵام مێشکم تەنیا ڕێگەم پێئەیات قورسترینەکان یان هیچ دەربڕم.

So my ...

بۆیە من....

I am not great with my emotions,

زۆر باش نیم لە سۆز دەربڕینا و

and I communicate differently,

پەیوەندی بەستنم جیاوازە، و

and because of that, I was diagnosed with autism spectrum disorder.

بەهۆی ئەوەشەوە، دەستنیشانکرام بە نەخۆشی زنجیرەی ئۆتیزم.

This diagnosis helps me and my friends and family

ئەم دەستنیشانکردنە یارمەتی خۆم و هاوڕێکانم و ماڵەوەم ئەیات

to know how my mind works.

بزانن مێشکم چۆن کار ئەکات.

And in the world,

لە جیهانیشدا،

approximately one percent of the population

بە نزیکەیی لەسەدا یەکی دانیشتووان

is diagnosed with autism spectrum disorder.

دەستنیشان ئەکرێن بە یەکێک لە زنجیرەکانی ئۆتیزم. و

And this number is growing.

ئەم ژمارەیە لە زۆربوونایە.

However, we are still a big minority.

بەڵام هێشتا کەمینەیەکی گەورەین.

And there's still lots of people that do not see us as equals

هێشتا زۆر کەس هەن کە وەک یەکسان نامانبینن لەگەڵ

to other people.

خەڵکی تردا.

This is my family.

ئەمە خێزانەکەمە.

And in my family,

لە خێزانەکەشمدا،

there is one other person who is also autistic.

یەک کەسی تر هەیە کە ئەویش ئۆتیزمی هەیە.

My mother.

دایکم.

Yes, adult women can also be autistic.

بەڵێ، ژنانی گەورەش ئەکرێت ئۆتیزمیان هەبێت.

My dad and my brother are both nonautistic.

باوکم و براکەم هەردووکیان ئۆتیزمیان نییە.

Sometimes it can be a bit difficult for us to communicate with each other,

هەندێک جار ئەکرێت کەمێک قورس بێت پەیوەندی بکەین لەگەڵ یەکتریا،

however.

بەڵام،

Sometimes I'll say something like,

هەندێک جار شتێک ئەڵێم وەک،

"Oh, Toronto's Union Station, right?"

"ئاه، بنکەی بەیەکگەشتنی تۆرۆنتۆ، وانییە؟"

thinking that I can

بیر ئەکەمەوە ئەتوانم

help them to remember certain aspects of it.

یارمەتیان بەم بتوانن هەندێک لایەنیان بیرکەوێتەوە.

When they get confused, I often have to elaborate myself on that.

کاتێک سەریان لێئەشێوێت، زۆرجار لەسەر ئەوە درێژەی پێئەیەم.

And we often have to say things

زۆرجاریش ئەبێت هەندێک شت بڵێین

in a number of different ways so that everyone understands.

بە چەندین ڕێگای جیاواز بۆ ئەوەی هەمووان تێبگەن.

However, despite all that,

بەڵام، سەرەڕای هەموو ئەوە،

we all love each other and respect each other as equals.

هەموو یەکمان خۆش ئەوێت و ڕێز لەیەکتر ئەگرین وەک یەکسان.

In his book "NeuroTribes,"

لەم کتێبەیا "نیورۆ ترایبس،"

author Steve Silberman states that autism and other mental conditions

ستیڤ سیڵبەرمانی نوسەر باس ئەکات کە ئۆتیزم و گرفتەکانی تر

should be seen as naturally human,

ئەبێت وەک مرۆڤی ئاسایی ببینرێن،

naturally part of a human spectrum

بەشێکی سرووشتی لە مرۆڤەکان و

and not as defects.

نەک گرفتێک.

And this is something that I agree to completely.

ئەمە شتێکە کە بەتەواوەتی هاوڕام لەگەڵیا.

If autism was seen as part of a natural human spectrum,

ئەگەر ئۆتیزم وەک بەشێک لە هەمەچەشنی مرۆڤ ببینرێت،

then the world could be designed to work better for autistic people.

ئەوکاتە جیهان وا نەخشە ئەکێشرێت باشتر بێت بۆ ئۆتیزمەکان.

I am not ashamed of my autism.

شەرم لەوە ناکەم ئۆتیزمم هەیە.

And I may not think like you,

لەوانەشە وەک ئێوە بیرنەکەمەوە،

or act like you,

یان وەک ئێوە هەڵسوکەوت بکەم،

but I am still human and I am not diseased.

بەڵام هێشتا مرۆڤێکم و من نەخۆش نیم.

Thank you.

زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵەلێدان)