Itay Talgam: Lead like the great conductors

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: hiwa foundation

The magical moment, the magical moment of conducting.

سادە پڕ جادووەکە، ساتە پڕ جادووەکەی بەڕێوەبردنی ئۆرکێسترا.

ئەوکاتەی دەچیتە سەر سەکۆ. ئۆرکێسترایەک دانیشتوون.

Which is, you go onto a stage. There is an orchestra sitting.

They are all, you know, warming up and doing stuff.

هەموویان خۆیان گەرم دەکەن، و ئامادە دەبن.

And I go on the podium.

منیش دەچمە سەر دوانگەکە.

You know, this little office of the conductor.

شوێنە بچووکەکەی ڕابەرەکە.

Or rather a cubicle, an open-space cubicle,

یان چوارگۆشەکە، شوێنە چوارگۆشەییە کراوەکە،

with a lot of space.

کە شوێنێکی زۆر هەیە. و

And in front of all that noise,

لەبەردەمی ئەو هەموو دەنگەدایت،

you do a very small gesture.

جوڵەیەکی زۆر بچووک دەکەیت.

Something like this, not very pomp, not very sophisticated, this.

شتێکی ئاواهی، زۆر خۆبەزلزانانە نا، زۆر ئاڵۆز نا، ئاواهی. و

And suddenly, out of the chaos, order.

لە ناکاو، لەو هەرایەوە هەموویان یەکسەر ڕێکدەبنەوە.

Noise becomes music.

ژاوەژاو دەبێ بە موزیک.

And this is fantastic. And it's so tempting

ئەمەش زۆر سەرسوڕهێنەرە. و زۆر هانم دەیات

to think that it's all about me.

خۆم بە گەورە بزانم بڵێم هەمووی منم.

(Laughter)

(پێکەنین)

All those great people here, virtuosos,

هەموو خەڵکە مەزنەکانی ئێرە، هونەرخوازەکان،

they make noise, they need me to do that.

دەنگ درووست دەکەن، پێویستیان پێمە ئەوە بکەم.

Not really. If it were that,

ڕاستییەکەی نەخێر. ئەگەر ئەوە بوایە،

I would just save you the talk,

ئەم هەموو قسەیەتان بۆ ناکەم، و

and teach you the gesture.

یەکسەر جوڵەکەتان فێردەکەم.

So you could go out to the world

بۆ ئەوەی بچنە بەردەم ئەو هەموو خەڵکە و

and do this thing in whatever company or whatever you want,

لەگەڵ هەرکەسێکدا بن و هەرچییەک بکەن ئەم جوڵەیە بکەن و

and you have perfect harmony. It doesn't work.

یەکسەر هاوئاوازی تەواوەتی بێتە دی. ئەوە سەرناگرێت.

Let's look at the first video.

با سەیری یەکەم ڤیدیۆ بکەین.

I hope you'll think it's a good example of harmony.

هیوادارم وا بیربکەنەوە نموونەیەکی باشی هاوئاوازی بێت. و

And then speak a little bit about how it comes about.

ئینجا کەمێک قسە بکەن لەسەر ئەوەی کە چۆن بووە.

(Music)

(موزیک)

Was that nice?

ئەوە خۆشبوو؟

So that was a sort of a success.

کەواتە بەجۆرێک سەرکەوتوو بوو.

Now, who should we thank for the success?

ئێستا، ئەبێ سوپاسی کێ بکەین بۆ سەرکەوتنەکە؟

I mean, obviously the orchestra musicians

مەبەستم ئەوەیە، بێگومان موزیک ژەنەکانی ئۆرکێستراکە

playing beautifully,

کە بەجوانی ژەنیان،

the Vienna Philharmonic Orchestra.

ئۆرکێسترای ڤییەنا فیلهارمۆنیک.

They don't often even look at the conductor.

زۆرجار تەنانەت سەیری ڕابەری ئۆرکێستراکەش ناکەن.

Then you have the clapping audience, yeah,

ئینجا ئامادەبووان چەپڵە لێدەدەن، بەڵێ،

actually taking part in doing the music.

ڕاستییەکەی بەشدار دەبن لە موزیکەکەدا.

You know Viennese audiences usually don't interfere with the music.

دەزانن گوێگرە نەمساییەکان زۆربەی کات تەنانەت دەست وەرنایەنە موزیکەکە.

This is the closest to an Oriental bellydancing feast

ئەمە زیاتر لە خوانی سەماکردنی ڕۆژهەڵاتی دەچێت

that you will ever get in Vienna.

بەدەگمەن لە ڤییەنا ڕوودەدات.

(Laughter)

(پێکەنین)

Unlike, for example Israel, where audiences cough all the time.

جیاواز لە، بۆ نموونە ئیسرائیل، کە لەوێ گوێگرەکان بەردەوام دەکۆکن.

You know, Arthur Rubinstein, the pianist, used to say

دەزانن، ئارسەر روبینستین، پیانۆژەنەکە، هەر دەیوت کە

that, "Anywhere in the world, people that have the flu, they go to the doctor.

"لە هەموو شوێنێکی جیهان، خەڵک کە تووشی هەڵامەت دەبن دەچن بۆلای پزیشک.

In Tel Aviv they come to my concerts."

لە تەل ئەبیب یەن بۆ کۆنسێرتەکانی من."

(Laughter)

(پێکەنین)

So that's a sort of a tradition.

کەواتە ئەوە جۆرێکە لە داب و نەریت.

But Viennese audiences do not do that.

بەڵام گوێگرەکانی ڤییەنا واناکەن.

Here they go out of their regular, just to be part of that,

لێرە لە باری ئاسایی لادەدەن، تەنیا بۆ ئەوەی ببن بە بەشێک لەوە،

to become part of the orchestra, and that's great.

بۆ ئەوەی ببن بە بەشێک لە ئۆرکێستراکە، و ئەوەش باشە.

You know, audiences like you, yeah,

بەڵێ، گوێگرانی وەک ئێوە،

make the event.

بۆنەکە درووست دەکەن.

But what about the conductor? What can you say

بەڵام ئەی ڕابەری ئۆرکێستراکە؟ دەتوانی بڵێیت

the conductor was doing, actually?

ڕابەرەکە خەریکی چی بووە؟

Um, he was happy.

ئم، دڵخۆش بووە. و

And I often show this to senior management.

زۆرجار ئەمە نیشانی کەسە بە ئەزموونەکان ئەیەم.

People get annoyed.

خەڵک بێزار دەبن.

"You come to work. How come you're so happy?"

"یەیت بۆ ئیش. چۆن ئەکرێت ئاوا دڵخۆش بیت؟"

Something must be wrong there, yeah? But he's spreading happiness.

ئەبێ کێشەیەکی تیابێت، وانییە؟ بەڵام ئەو دڵخۆشی بڵاو دەکاتەوە.

And I think the happiness, the important thing is this happiness

منیش پێموایە دڵخۆشی، کە شتە گرنگەکە ئەم دڵخۆشیەیە

does not come from

بەتەنیا لە

only his own story and his joy of the music.

چیرۆکەکەی و شادی بینین لە موزیکەکەیەوە نایەت.

The joy is about enabling other people's stories

شادییەکە لەوەدا دەبێت بوار بدەیت چیرۆکی خەڵکی تریش

to be heard at the same time.

لەهەمان کاتدا ببیسترێت.

You have the story of the orchestra as a professional body.

چیرۆکی ئۆرکێستراکەت هەیە وەک کۆمەڵێک پیشەگەر.

You have the story of the audience as a community. Yeah.

چیرۆکی گوێگرەکانت هەیە وەک کۆمەڵگایەک. بەڵێ

You have the stories of the individuals

چیرۆکی تاکەکانیشت هەیە

in the orchestra and in the audience.

لەناو ئۆرکێستراکە و گوێگرەکانیشدا.

And then you have other stories, unseen.

ئینجا چیرۆکی تریشت هەیە، بەدی نەکراو.

People who build this wonderful concert hall.

خەڵکەکەی ئەم هۆڵە مەزنەیان بۆ کۆنسێرت بنیات ناوە.

People who made those Stradivarius, Amati, all those beautiful instruments.

خەڵکەکەی ئەو کەمانچانە و هەموو ئەو ئامێرە جوانانەیان درووستکردووە.

And all those stories are being heard at the same time.

هەموو ئەو چیرۆکانە پێکەوە دەبیسترێن لە هەمان کاتدا.

This is the true experience of a live concert.

ئەمە ئەزموونی ڕاستەقینەی کۆنسێرتێکی زیندووە.

That's a reason to go out of home. Yeah?

ئەوە هۆکارێکە لە ماڵ بۆی بچیتە دەر. وانییە؟

And not all conductors do just that.

هەموو ڕابەرەکانی ئۆرکێستراش تەنیا ئەوە ناکەن.

Let's see somebody else, a great conductor.

با سەیری یەکێکی تر بکەین، ڕابەرێکی مەزنی تر.

Riccardo Muti, please.

تکایە ریکاردۆ موتی.

(Music)

(موزیک)

Yeah, that was very short, but you could see

بەڵێ، ئەوە زۆر کورت بوو، بەڵام ئەوەتان بینی

it's a completely different figure. Right?

وێنەیەکی تەواو جیاوازە. وانییە؟

He's awesome. He's so commanding. Yeah?

سەرسوڕهێنەرە. جڵەوی تەواوەتی هەیە. وانییە؟

So clear. Maybe a little bit over-clear.

زۆر ڕوونە. لەوانەیە کەمێک زیاد لەپێویستیش ڕوونبێت.

Can we have a little demonstration? Would you be my orchestra for a second?

دەکرێت نیشاندانێکی بچووکمان هەبێت؟ دەتوانن بۆ چرکەیەک ببن بە ئۆرکێستراکەم؟

Can you sing, please, the first note of Don Giovanni?

دەتوانن گۆرانی بڵێن، یەکەم نۆتەی دۆن جیۆڤانی؟

You have to sing "Aaaaaah," and I'll stop you.

دەبێت بڵێن "ئاااااااه،" و دەتانوەستێنم.

Okay? Ready?

باشە؟ ئامادەن؟

Audience: ♫ Aaaaaaah ... ♫

ئامادەبووان: ئاااااااه...

Itay Talgam: Come on, with me. If you do it without me

دەی، لەگەڵ من. ئەگەر بێ من بیکەن

I feel even more redundant than I already feel.

لە پێشترم زیاتر هەست بە نائاسایی بوون دەکەم.

So please, wait for the conductor.

کەواتە تکایە، چاوەڕێی ڕابەری ئۆرکێستراکە بکەن.

Now look at me. "Aaaaaah," and I stop you. Let's go.

ئێستا سەیرم بکەن. "ئااااااه،" و ئەتانوەستێنم.

Audience: ♫ ... Aaaaaaaah ... ♫

ئامادەبووان:... ئاااااااه..

(Laughter)

(پێکەنین)

Itay Talgam: So we'll have a little chat later.

ئیتەی: کەواتە دواتر کەمێک قسە دەکەین.

(Laughter)

(پێکەنین)

But ... There is a vacancy for a ...

بەڵام...بۆشاییەک هەیە بۆ...

But -- (Laughter)

بەڵام-- (پێکەنین)

-- you could see that you could stop an orchestra with a finger.

--بینیتان کە دەتوانیت بە پەنجەیەک ئۆرکێستراکە بووەستێنیت.

Now what does Riccardo Muti do? He does something like this ...

ئێستا ریکاردۆ موتی چی دەکات؟ شتێکی ئاواهی دەکات..

(Laughter)

(پێکەنین)

And then -- sort of -- (Laughter)

ئینجا -- جۆرێک لە --(پێکەنین)

So not only the instruction is clear,

کەواتە نەک تەنیا ڕێنماییەکە ڕوونە،

but also the sanction, what will happen if you don't do what I tell you.

بەڵکو ڕێگەلێگرتنەکەش، چی دەبێت ئەگەر ئەوە نەکەن کە پێتان دەڵێم.

(Laughter)

(پێکەنین)

So, does it work? Yes, it works --

کەواتە سوودی هەیە؟ بەڵێ، سوودی هەیە --

to a certain point.

هەتا خاڵێکی دیاریکراو.

When Muti is asked, "Why do you conduct like this?"

کاتێک موتی لێی دەپرسرێت، "بۆچی ئاواهی ڕابەری دەکەیت؟"

He says, "I'm responsible."

دەڵێت، "من بەرپرسیارم."

Responsible in front of him.

بەرپرسیار لەبەردەمییا.

No he doesn't really mean Him. He means Mozart,

نەخێر بەڕاستی مەبەستی ئەو کەسە نییە. مەبەستی لە مۆزارتە.

which is -- (Laughter) -- like a third seat from the center.

کە ئەوە -- (پێکەنین) -- وەک سێیەم کورسییە لە ناوەڕاستەوە.

(Laughter)

(پێکەنین)

So he says, "If I'm --

بۆیە دەڵێت، "ئەگەر من --

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

if I'm responsible for Mozart,

بەرپرسیار بم لە مۆزارت،

this is going to be the only story to be told.

ئەمە تەنیا چیرۆک دەبێت پێویستە بگێڕدرێتەوە.

It's Mozart as I, Riccardo Muti, understand it."

ئەوە مۆزارتە کە من، وەک ریکاردۆ موتی، لێی تێدەگەم."

And you know what happened to Muti?

دەزانن موتی چی لێ بەسەر هات؟

Three years ago he got a letter signed by

سێ ساڵ لەمەوبەر نامەیەکی پێگەشت و لەلایەن

all 700 employees of La Scala,

هەر ٧٠٠ کەسەکەی لا سکالاوە ئیمزا کرابوو،

musical employees, I mean the musicians,

مەبەستم موزیک ژەنەکانی لا سکالایە،

saying, "You're a great conductor. We don't want to work with you. Please resign."

دەیانوت، "تۆ ڕابەرێکی مەزنیت. نامانەوێت کارت لەگەڵ بکەین. تکایە وازبێنە."

(Laughter)

(پێکەنین)

"Why? Because you don't let us develop.

"بۆچی؟ چونکە ناهێڵیت پەرەبستێنین.

You're using us as instruments, not as partners.

وەک ئامێر بەکارمان دەهێنیت، نەک وەک هاوبەشی کار. و

And our joy of music, etc., etc. ..."

چێژبینینمان لە موزیک، هتد، هتد.."

So he had to resign. Isn't that nice?

بۆیە دەبوو وازبێنێت. شتێکی جوان نییە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

He's a nice guy. He's a really nice guy.

کەسێکی باشە. بەڕاستی کەسێکی باشە.

Well, can you do it with less control,

دەتوانیت بە کۆنترۆڵکردنێکی کەمترەوە ئەوە بکەیت،

or with a different kind of control?

یان بە جۆرە کۆنترۆڵکردنێکی جیاوازەوە؟

Let's look at the next conductor, Richard Strauss.

با سەیری ڕابەری دواتر بکەین، ریچارد ستراوس.

(Music)

(موزیک)

I'm afraid you'll get the feeling that I really picked on him because he's old.

ئەترسم وا هەست بکەن هەڵمبژاردبێت تانەی لێبەم چونکە پیرە.

It's not true. When he was a young man

ئەوە ڕاست نییە. ئەوکاتەی کە گەنج بوو

of about 30, he wrote what he called

نزیکەی ٣٠ ساڵ، ئەوەی نوسی کە پێی دەڵێت

"The Ten Commandments for Conductors."

"دە فەرمایشتەکە بۆ ڕابەرەکانی ئۆرکێسترا."

The first one was: If you sweat by the end of the concert

یەکەمیان دەڵێت: ئەگەر لە کۆتایی کۆنسێرتەکەدا ئارەق کردەوە

it means that you must have done something wrong.

واتای ئەوەیە لەوانەیە هەڵەیەک کردبێت.

That's the first one. The fourth one you'll like better.

ئەوە یەکەمیانە. چوارەمیتان زیاتر بەدڵ دەبێت.

It says: Never look at the trombones --

دەڵێت: قەت سەیری ترۆمبۆن ژەنەکان مەکە --

it only encourages them.

ئەوە تەنیا دەیانوروژێنێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

So, the whole idea is really to let

کەواتە، هەموو بیرۆکەکە ئەوەیە

it happen by itself.

ڕێگەبەیت خۆی ڕووبات.

Do not interfere.

دەستوەرنەدەیتە کارەکەیان.

But how does it happen? Did you see

بەڵام ئەوە چۆن ڕوودەدات؟ بینیتان

him turning pages in the score?

ئەوکاتەی لاپەڕەکەی هەڵدایەوە؟

Now, either he is senile,

ئێستا، یان ئەوەتا پیر بووە، و

and doesn't remember his own music, because he wrote the music.

موزیکی خۆی بیر نایەت، چونکە موزیکەکەی نوسیوە.

Or he is actually transferring a very strong message to them, saying,

یان ئەوەتا پەیامێکی زۆر بەهێزیان پێدەگەیەنێت، دەڵێت،

"Come on guys. You have to play by the book.

"دەی موزیک ژەنەکان. دەبێت بەپێی کتێب موزیک بژەنن.

So it's not about my story. It's not about your story.

کەواتە دەربارەی چیرۆکی خۆم نییە. دەربارەی چیرۆکی خۆتان نییە.

It's only the execution of the written music,

تەنیا ئەنجامدانی موزیکە نوسراوەکەیە،

no interpretation."

هیچ وەرگێڕانێک نەکرێت."

Interpretation is the real story of the performer.

وەرگێڕان بۆکردن چیرۆکی ڕاستەقینەی موزیک ژەنەکەیە.

So, no, he doesn't want that. That's a different kind of control.

کەواتە نەخێر، ئەو ئەوەی ناوێت. ئەوە جۆرە کۆنترۆڵکردنێکی ترە.

Let's see another super-conductor,

با سەیری ڕابەرێکی تری مەزن بکەین،

a German super-conductor. Herbert von Karajan, please.

ڕابەری ئۆرکێسترای ئەڵمانی. هێربێرت ڤۆن کایان، تکایە.

(Music)

(موزیک)

What's different? Did you see the eyes? Closed.

جیاوازییەکەی چییە؟ چاوەکانتان بینی؟ داخراوە.

Did you see the hands?

دەستەکانتان بینی؟

Did you see this kind of movement? Let me conduct you. Twice.

ئەم جۆرە جوڵەیەتان بینی؟ با ڕابەریتان بکەم. دوو جار.

Once like a Muti, and you'll -- (Claps) -- clap, just once.

یەک جار وەک موتی، و ئێوە --(چەپڵەلێدان)-- یەک جار چەپڵە لێبەن. و

And then like Karajan. Let's see what happens. Okay?

ئینجا وەک کایان. با بزانین چی ڕوودەدات. باشە؟

Like Muti. You ready? Because Muti ...

وەک موتی. ئامادەن؟ چونکە موتی...

(Laughter) Okay? Ready? Let's do it.

(پێکەنین) باشە؟ ئامادەن؟ با ئەوە بکەین.

Audience: (Claps)

ئامادەبووان:(چەپڵەلێدان)

Itay Talgam: Hmm ... again.

ئیتەی: هممم.. دووبارە

Audience: (Claps)

ئامادەبووان: (چەپڵەلێدان)

Itay Talgam: Good. Now like a Karajan. Since you're already trained,

ئیتەی: باشە. ئێستا وەک کایان. مادام ڕاهاتوون،

let me concentrate, close my eyes. Come, come.

با تەرکیز بکەم، چاوەکانم داخەم. دەی، دەی.

Audience: (Claps) (Laughter)

ئامادەبووان: (چەپڵەلێدان) (پێکەنین)

Itay Talgam: Why not together? (Laughter)

ئیتەی: بۆ پێکەوە نەبێت؟ (پێکەنین)

Because you didn't know when to play.

چونکە ئێوە نازانن کەی دەستپێکەن.

Now I can tell you, even the Berlin Philharmonic

ئێستا پێتان دەڵێم، تەنانەت ئۆرکێسترای بەرلین فیلهارمۆنیکیش

doesn't know when to play.

نازانن کەی دەستپێکەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

But I'll tell you how they do it. No cynicism.

بەڵام پێتان دەڵێم چۆن دەیکەن. هیچ گاڵتەجاڕی نییە.

This is a German orchestra, yes?

ئەمە ئۆرکێسترای ئەڵمانییە، وانییە؟

They look at Karajan. And then they look at each other.

سەیری کایان دەکەن. و ئینجا سەیری یەکتر دەکەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

"Do you understand what this guy wants?"

"تێدەگەن لەوەی ئەم کەسە چی دەوێت؟"

And after doing that,

دوای ئەوەش،

they really look at each other, and the first players of the orchestra

سەیری یەکتر دەکەن، و یەکەم موزیک ژەنی ئۆرکێستراکە

lead the whole ensemble in playing together.

ڕابەری هەمووان دەکات بۆ پێکەوە ژەنین. و

And when Karajan is asked about it

کاتێک کایان پرسیاری لێدەکرێت لەسەری

he actually says, "Yes, the worst damage

دەڵێت، "بەڵێ، خراپترین زیانە

I can do to my orchestra

بتوانم بە ئۆرکێستراکەمی بگەیەنم

is to give them a clear instruction.

ئەوەیە ڕێنمایی ڕوونیان بەمێ.

Because that would

چونکە ئەوە

prevent the ensemble, the listening to each other

ڕێگەیان لێدەگرێت، ئەو گوێ لە یەکترگرتنەیان هەبێت

that is needed for an orchestra."

کە پێویستە بۆ ئۆرکێسترایەک."

Now that's great. What about the eyes?

ئەوە شتێکی مەزنە. ئەی چاوەکان؟

Why are the eyes closed?

بۆچی چاوەکان داخراون؟

There is a wonderful story about Karajan conducting in London.

چیرۆکێکی دڵڕفێن هەیە لەسەر ڕابەری کردنی کایان لە لەندەن.

And he cues in a flute player like this.

ئاواهی ئاماژە بۆ بلوێرژەنێک دەکات.

The guy has no idea what to do. (Laughter)

کوڕەکە نازانێت چی بکات. (پێکەنین)

"Maestro, with all due respect, when should I start?"

مایسترۆ، لەگەڵ ئەوپەڕی ڕێزما، دەبێت کەی دەستپێکەم؟"

What do you think Karajan's reply was? When should I start?

پێتوایە وەڵامی کایان چی بووبێت؟ کە پرسیوێتی کەی دەستپێکەم؟

Oh yeah. He says, "You start when you can't stand it anymore."

ئاه بەڵێ. دەڵێت، "کەی واتلێهات چیتر ئارام نەگری دەستپێکە."

(Laughter)

(پێکەنین)

Meaning that you know you have no authority to change anything.

واتە دەزانیت هیچ دەسەڵات نییە هیچ لە مەسەلە بگۆڕیت.

It's my music. The real music is only in Karajan's head.

موزیکی منە. موزیکە ڕاستەقینەکە تەنیا لە مێشکی کایاندایە.

And you have to guess my mind. So you are under tremendous pressure

ئێوەش دەبێت بزانن چی لە مێشکمایە. کەواتە لەژێر فشارێکی زۆردا دەبیت

because I don't give you instruction,

چونکە من ڕێنماییت نایەمێ، و

and yet, you have to guess my mind.

واش، پێویستە بزانی چی لە مێشکمایە.

So it's a different kind of, a very spiritual but yet

کەواتە بەجۆرێک کۆنترۆڵێکی ڕۆحی

very firm control.

بەڵام زۆر توندیشە.

Can we do it in another way? Of course we can. Let's go back

دەتوانین بەشێوەیەکی تر بیکەین؟ بێگومان. با بگەڕێینەوە

to the first conductor we've seen:

بۆ یەکەم ڕابەری ئۆرکێسترای بینیمان:

Carlos Kleiber, his name. Next video, please.

ناوی کارلۆس کلایبەرە. تکایە ڤیدیۆی دواتر.

(Music)

(موزیک)

(Laughter) Yeah.

(پێکەنین) بەڵێ.

Well, it is different. But isn't that controlling in the same way?

جیاوازە ئەوە. بەڵام ئەوە هەمان شێوەی کۆنترۆڵکردن نییە؟

No, it's not, because he is not telling them what to do.

نەخێر وا نییە، چونکە پێیان ناڵێت چی بکەن.

When he does this, it's not,

کە ئەمە ئەکات، واتای ئەوە نییە،

"Take your Stradivarius and like Jimi Hendrix,

"کەمانچەکەت هەڵگرە و وەک جیمی هێندریکس،

smash it on the floor." It's not that.

بیکێشە بە زەوییەکەیا." واهی نییە.

He says, "This is the gesture of the music.

دەڵێت، "ئەمە هێمای موزیکە.

I'm opening a space for you

من بۆشاییەک بۆ دەکەمەوە

to put in another layer

بۆ ئەوەی چینێکی تر دانێیت

of interpretation."

لە وەرگێڕان."

That is another story.

ئەوە چیرۆکێکی ترە.

But how does it really work together

بەڵام بەڕاستی ئەوە چۆن پێکەوە کاردەکات

if it doesn't give them instructions?

ئەگەر هیچ ڕێنماییان نەیاتێ؟

It's like being on a rollercoaster. Yeah?

وەک ئەوە وایە لەسەر یاری ڕاڕەوی مردن بیت. وانییە؟

You're not really given any instructions,

هیچ ڕێنماییەکی وات نادرێتێ،

but the forces of the process itself keep you in place.

بەڵام هێزەکانی پرۆسەکە خۆی لە شوێنی خۆتدا دەتهێڵێتەوە.

That's what he does.

ئەوەت بۆ دەکات.

The interesting thing is of course the rollercoaster does not really exist.

بێگومان شتە سەرنج ڕاکێشەکە ئەوەیە کە ڕاڕەوی مەرگەکە بوونی نییە

It's not a physical thing. It's in the players' heads.

شتێکی جەستەیی نییە. لە سەری موزیک ژەنەکاندایە.

And that's what makes them into partners.

ئەوەش دەیانکات بە هاوبەشی یەکتر.

You have the plan in your head.

پێویستە لە سەری خۆتدا پلان دانێیت.

You know what to do, even though Kleiber is not conducting you.

دەزانیت چی بکەیت، هەرچەندە کلایبەر ڕابەریت ناکات.

But here and there and that. You know what to do.

بەڵام هەرچۆنێک بێت. دەزانیت چی بکەیت. و

And you become a partner building the rollercoaster,

دەبیت بە هاوبەشێک لە درووستکردنی یاری ڕاڕەوی مەرگەکەدا،

yeah, with sound,

بەڵێ، بە دەنگ،

as you actually take the ride.

کاتێک سەر دەکەویت لەگەڵیان.

This is very exciting for those players.

ئەمە زۆر سەرسوڕهێنەرە بۆ ئەو موزیک ژەنانە.

They do need to go to a sanatorium for two weeks, later.

پێویستە دواتر دوو هەفتە بچن بۆ نەخۆشخانەی نەخۆشییە درێژخایەنەکان.

(Laughter)

(پێکەنین)

It is very tiring. Yeah?

زۆر ماندووکەرە. وانییە؟

But it's the best music making, like this.

بەڵام باشترین موزیک درووستکردنە، ئاواهی.

But of course it's not only about motivation

بەڵام بێگومان تەنیا دەربارەی پاڵنەر و

and giving them a lot of physical energy.

پێدانی وزەیەکی جەستەیی زۆر نییە.

You also have to be very professional.

پێویستە کەسێکی زۆر شارەزاش بیت. و

And look again at this Kleiber.

دووبارە سەیری کلایبەر بکەن.

Can we have the next video, quickly?

دەتوانن بیخەنە سەر ڤیدیۆی دواتر، خێرا؟

You'll see what happens when there is a mistake.

دەبینن چی ڕوودەدات کاتێک هەڵەیەک دەکرێت.

(Music) Again you see the beautiful body language.

(موزیک) دووبارە زمانە جوانەکەی جەستە دەبینن.

(Music)

(موزیک)

And now there is a trumpet player who

ئێستاش زوڕناژەنێک دەبێت کە

does something not exactly the way it should be done.

شتێک دەکات ڕێک بەو شێوەیە نییە کە دەبێت بکرێت.

Go along with the video. Look.

لەگەڵ ڤیدیۆکەدا بڕۆن. سەیرکەن.

See, second time for the same player.

بینیتان، دووەمجار بۆ هەمان موزیک ژەن.

(Laughter) And now the third time for the same player.

(پێکەنین) و ئێستاش سێیەم جار بۆ هەمان موزیک ژەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

"Wait for me after the concert.

"دوای کۆنسێرتەکە چاوەڕێمکە.

I have a short notice to give you."

تێبینییەکی بچووکم هەیە پێتی بەم."

You know, when it's needed, the authority is there. It's very important.

دەزانیت، کاتێک پێویست بکات، دەسەڵاتەکە لەوێ دەبێت. زۆر گرنگە.

But authority is not enough to make people your partners.

بەڵام دەسەڵات بەس نییە بۆ ئەوەی خەڵک بکەیت بە هاوبەش لە کارەکەتدا.

Let's see the next video, please. See what happens here.

تکایە با ڤیدیۆی دواتر ببینین. سەیرکەن چی ڕوودەدات لێرەیا.

You might be surprised having seen Kleiber

لەوانەیە سەرتان سوڕمابێت لەوە بینیتان کلایبەر

as such a hyperactive guy.

چەند کەسێکی لە ڕادەبەدەر چالاکە.

He's conducting Mozart.

موزیکێکی مۆزارت دەژەنن.

(Music)

(موزیک)

The whole orchestra is playing.

هەموو ئۆرکێستراکە دەیژەنن.

(Music)

(موزیک)

Now something else.

ئێستاش شتێکی تر.

(Music)

(موزیک)

See? He is there 100 percent,

بینیتان؟ لەویا لەسەدا سەدە،

but not commanding, not telling what to do.

بەڵام فەرمان ناکات، بە کەس ناڵێ چی بکات.

Rather enjoying what the soloist is doing.

لەجیاتی ئەوە چێژ لەوە دەبینێت ئامێرژەنە تەنیاکە دەیکات.

(Music)

(موزیک)

Another solo now. See what you can pick up from this.

ئێستا ئامێرژەنێکی بەتەنیای تر. سەیرکەن بزانن چی لەمە تێدەگەن.

(Music)

(موزیک)

Look at the eyes.

سەیری چاوەکان بکەن.

Okay. You see that?

باشە. ئەوەتان بینی؟

First of all, it's a kind of a compliment we all like to get.

یەکەم شت، جۆرە ستایشێکە هەموومان حەزدەکەین وەریگرین.

It's not feedback. It's an "Mmmm ..." Yeah, it comes from here.

پێڕاگەیاندنەوە نییە. ئەوە "ئمممم..."ئێکە. بەڵێ، لێرەوە یەت.

So that's a good thing.

بۆیە ئەوە شتێکی باشە.

And the second thing is

دووەم شتیش ئەوەیە

it's about actually being in control,

زیاتر دەربارەی ئەوەیە لە کۆنترۆڵدا بیت،

but in a very special way.

بەڵام بەشێوەیەکی زۆر تایبەت.

When Kleiber does -- did you see the eyes,

کاتێک کلایبەر ئەوە دەکات -- چاوەکانتان بینی،

going from here? (Singing)

لێرەوە دەڕوات؟ (گۆرانی وتن)

You know what happens? Gravitation is no more.

دەزانن چی ڕوودەدات؟ چیتر تاودان نامێنێت.

Kleiber not only creates a process,

کلایبەر نەک تەنیا پرۆسەکە درووست دەکات،

but also creates the conditions in the world

بەڵکو هەلومەرجەکانی ئەو جیهانەش درووست دەکات

in which this process takes place.

کە پرۆسەکەی تێدا ڕوودەدات.

So again, the oboe player

بۆیە دووبارە، کەڕەنا ژەنەکە

is completely autonomous

بەتەواوەتی خۆی دەیژەنێت و

and therefore happy and proud of his work,

بۆیە دڵخۆشە و شانازی بە کارەکەی، و

and creative and all of that.

بە داهێنەرییەکەیەوە دەکات. و

And the level in which Kleiber is in control is in a different level.

ئاستی کۆنترۆڵ بەدەستبوونەکەی کلایبەر ئاستێکی تەواو جیاوازە.

So control is no longer a zero-sum game.

کەواتە کۆنترۆڵکردن چیتر لەدەست دان و دەستکەوتنی لایەنێک نییە.

You have this control. You have this control. And all you put together,

هەر یەکە و کۆنترۆڵی لای خۆی دەکات. و هەمووی کۆدەکرێتەوە،

in partnership, brings about the best music.

پێکەوە کارکردن، باشترین موزیک بەرهەم دەهێنێت.

So Kleiber is about process.

کەواتە کلایبەر گرنگی بە پرۆسە دەدات.

Kleiber is about conditions in the world.

کلایبەر گرنگی بە هەلومەرجەکانی ناو جیهانەکە دەدات.

But you need to have process and content to create the meaning.

بەڵام پێویست بە پرۆسە و ناوەڕۆک دەبێت بۆ دروستکردنی واتاکە.

Lenny Bernstein, my own personal maestro.

لێنی بێرنستین، مایسرتۆی من بوو.

Since he was a great teacher,

لەبەر ئەوەی مامۆستایەکی مەزن بوو،

Lenny Bernstein always started from the meaning. Look at this, please.

لێنی بێرنستاین هەمووکات لە واتاکەوە دەستی پێدەکرد. سەیری ئەمە بکەن، تکایە.

(Music)

(موزیک)

Do you remember the face of Muti, at the beginning?

دەم و چاوی موتیتان بیرە لە سەرەتاکەیا؟

Well he had a wonderful expression, but only one.

دەربڕینێکی سەرسوڕهێنەری هەبوو، بەڵام تەنیا یەک.

(Laughter)

(پێکەنین)

Did you see Lenny's face?

دەم و چاوی لێنیتان بینی؟

You know why? Because the meaning of the music is pain.

دەزانن بۆچی؟ چونکە واتای موزیک ئازارە.

And you're playing a painful sound.

تۆش بەڕاستی دەنگێکی ئازاربەخشیت. و

And you look at Lenny and he's suffering.

سەیری لێنی دەکەیت و ئەویش دەناڵێنێت.

But not in a way that you want to stop.

بەڵام نەک بەشێوەیەک کە بتەوێت بوەستیت.

It's suffering, like, enjoying himself in a Jewish way, as they say.

دەناڵێنێت، وەک چێژبینین لە خۆی بەشێوەیەکی جولەکانە، وەک دەڵێن.

(Laughter)

(پێکەنین)

But you can see the music on his face.

بەلام موزیکەکەی سەر ڕووخساری دەبینن.

You can see the baton left his hand. No more baton.

دەبینن باتۆنەکە بەدەستییەوە نەما. چیتر هەڵیناگرێت.

Now it's about you, the player,

ئێستا دەربارەی تۆیە، موزیک ژەنەکە،

telling the story.

چیرۆکەکە بگێڕیتەوە.

Now it's a reversed thing. You're telling the story. And you're telling the story.

ئێستا شتێکی پێچەوانەکراوە. تۆ چیرۆکەکە دەگێڕیتەوە. و تۆ دەیگێڕیتەوە.

And even briefly, you become the storyteller

تەنانەت بۆ ماوەیەکی کەمیش، دەبیت بە چیرۆک گێڕەوەکە

to which the community, the whole community, listens to.

کە هەموو کۆمەڵگاکە گوێی لێدەگرن.

And Bernstein enables that. Isn't that wonderful?

بێرنستاینیش ڕێگە بەوە دەدات. شتێکی سەرسوڕهێنەر نییە؟

Now, if you are doing all the things we talked about, together,

ئێستا، ئەگەر هەموو ئەو شتانە بکەن کە باسمان کرد پێکەوە و

and maybe some others,

هەندێک شتی تریش،

you can get to this wonderful point of doing without doing.

دەتوانن بگەنە سەر ئەم ساتە سەرسوڕهێنەرەی بێ ئەوەی هیچ بکەی هەموو شتێک بکەیت.

And for the last video, I think this is simply the best title.

بۆ دوایین ڤیدیۆش، پێموایە ئەمە باشترین سەردێڕە.

My friend Peter says,

پیتەری هاوڕێم دەڵێت،

"If you love something, give it away." So, please.

"ئەگەر شتێک خۆشویست، دەستبەرداریبە." تکایە دەستپێکەن.

(Music)

(موزیک)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)