How memories form and how we lose them - Catharine Young

Translator: Ayan Organization Reviewer: Daban Q Jaff

Think back to a really vivid memory.

بەشێوەیەکی ڕوونتر بیر بکەوە.

Got it?

تێگەیشتی؟

Okay, now try to remember what you had for lunch three weeks ago.

باشە،ئێستا هەوڵبدە بەبیرت بێتەوە سێ هەفتە لەمەو بەر بۆ نیوەڕۆ چیتان هەبووە.

That second memory probably isn't as strong,

دەشێت یادەوەری دووەم بەهێز نەبێت،

but why not?

بەڵام بۆ نا؟

Why do we remember some things, and not others?

بۆچی هەندێک شتمان بەبیر دێتەوە ،بەڵام ئەوانەی تر نا؟

And why do memories eventually fade?

هەروەها بۆچی لە کۆتاییدا بیرەوەرییەکان کاڵ دەبنەوە؟

Let's look at how memories form in the first place.

با لە یەکەم شوێنەوە سەیری بیرەوەرییەکان بکەین.

When you experience something, like dialing a phone number,

کاتێک تۆ ئەزموونی شتێکت هەیە، وەک لێدانی ژمارەیەکی تەلەفۆن،

the experience is converted into a pulse of electrical energy

ئەو ئەزموونی گۆڕانە بە لێدانی وزەیەکی کارەبایی

that zips along a network of neurons.

ئەو تۆڕە خانە دەمارانە بەخێرایی دەجوڵێن.

Information first lands in short term memory,

بیرەوەرییەکانی یەکەم دەچنە بەشی بیرەوەری کورت خایەن،

where it's available from anywhere from a few seconds

کە لە ھەر شوێنێک بێت بە چەند چرکەیەک

to a couple of minutes.

بۆ دوو خولەک دروست بوون. دواتر

It's then transferred to long-term memory through areas such as the hippocampus,

دەگوازرێتەوە بۆ بەشی بیرەوەری درێژخایەن لە ڕێگەی هیپەکەمپەس کە بەشێکی گرنگی مێشکە،

and finally to several storage regions across the brain.

لەکۆتاییدا لە چەندین بەشدا کۆدەکرێتەوە و لە تەواوی مێشک.

Neurons throughout the brain communicate at dedicated sites

شانەی هەستە دەمار پەیوەندی بە هەموو شوێنێکی گرنگی مێشک دەکات

called synapses

پێی دەڵێن گەێنکەی دەماری

using specialized neurotransmitters.

بەکارھێنانی تایبەتمەندی کۆئەندامی دەماری.

If two neurons communicate repeatedly, a remarkable thing happens:

ئەگەر دوو خانەی هەستە دەمار بە بەردەوامی پەیوەندیان هەبێت، ئەوا شتێکی سەیر ڕوودەدا:

the efficiency of communication between them increases.

ئەم چوستیەش لە نێوان هەردووکیاندا زیاد دەکات.

This process, called long term potentiation,

ئەم پرۆسەیە، ناو دەبرێت بە ڕێگەی چارەسەر کردنی درێژخایەن، ئەوەیە

is considered to be a mechanism by which memories are stored long-term,

میکانیزمێک هەژمار دەکرێت کە کامە یادگاری لە یادەوەری درێژخایەن کۆکراونەتەوە،

but how do some memories get lost?

بەڵام چۆن هەندێک لە بیرەوەرییەکان لەناو دەچن؟

Age is one factor.

تەمەن هۆکارێکە.

As we get older, synapses begin to falter and weaken,

کاتێک پیرتر دەبین، جێی لێکدانی هەستە دەمار دەست بە گیران و لاواز بوون دەکات،

affecting how easily we can retrieve memories.

چۆن بە کاریگەریەکی ئاسان دەتوانین یادەوەریەکانمان بگەڕێنینەوە.

Scientists have several theories about what's behind this deterioration,

زاناکان چەند تیۆریەکیان هەیە دەربارەی ئەوەی چی لە پشت ئەم بەدواداچوونەوە هەیە،

from actual brain shrinkage,

لە گرژبوونی ڕاستەقینەی مێشک،

the hippocampus loses 5% of its neurons every decade

هەموو١٠ ساڵ جارێک هیپەکەمپەس کە تایبەتە بە یادگە لە ٥٪‏ دەمارە خانەکانی لە دەست دەدات

for a total loss of 20% by the time you're 80 years old

بەپێی کات کاتێک دەگەیت بە ٨٠ ساڵی بە گشتی لە ٢٠٪‏تت لە دەست داوە

to the drop in the production of neurotransmitters,

لە دڵۆپێک بەرهەمی کیمیایی کۆئەندامی دەمار،

like acetylcholine, which is vital to learning and memory.

وەکو ئەسیتیلکۆلین کە زۆر گرینگە بۆ فێربوون و یادەوەری.

These changes seem to affect how people retrieve stored information.

ئەم گۆڕانکارییانە کاریگەری لەسەر ئەوەیە چۆن خەڵک زانیاری کۆکراوەی بیر دێتەوە.

Age also affects our memory-making abilities.

هەروەها تەمەن کاریگەری لەسەر توانای دروستبوونی یادەوەری ھەیە.

Memories are encoded most strongly when we're paying attention,

یادەوەرییەکان زۆر باشتر دەچەسپن کاتێک تۆ بایەخی پێ دەدەیت،

when we're deeply engaged, and when information is meaningful to us.

لەو کاتەی ئێمە بە توندی پەیوەستین، یان لەو کاتەی زانیارییەکان مانا بەخشن بۆ ئێمە.

Mental and physical health problems, which tend to increase as we age,

کێشەی تەندروستی مێشک و جەستەی،ھۆکارن بۆ گەورە دەرکەوتنی تەمەنمان لە چاو خۆمان،

interfere with our ability to pay attention,

کار دەکاتە سەر تواناکانمان کە گرینگیان پێ دەدەین،

and thus act as memory thieves.

بەم شێوەیە وەک دزی یادەوەریمان مامەلە دەکات.

Another leading cause of memory problems is chronic stress.

و ھۆکارێکی تری کێشەی بەیادھاتنەوە قەلەقی درێژخایەنە.

When we're constantly overloaded with work and personal responsibilites,

کاتێک تۆ بەتەواوەتی کارەکانت قورس دەبێت،

our bodies are on hyperalert.

جەستەی ئێمە لەو پەری بە ئاگایدایە.

This response has evolved from the physiological mechanism

ئەم وەڵامدانەوە لە میکانیزمێکی فیزیایی گەشەی کردووە

designed to make sure we can survive in a crisis.

بەدڵینیاییەوە نەخشەی بۆ کێشراوە دەتوانین خۆمان لە تەنگانە ڕزگار بکەین.

Stress chemicals help mobilize energy and increase alertness.

فشاری کیمیایی ھاوکاری بڵاوبوونەوەی وزە و زیادکرنی ھۆشیاری دەدات.

However, with chronic stress our bodies become flooded with these chemicals,

هەرچەندە،جەستەمان دەکەوێتە بەر کاریگەری ئەو کیمیایانە،

resulting in a loss of brain cells and an inability to form new ones,

ئەنجامەکەشی لە دەستدانی تواناکانی مێشک و نەبوونی توانایە بۆ دروست بوونەوەیان،

which affects our ability to retain new information.

کاریگەری دەخاتە سەر توانامان بۆ ھێشتنەوەی زانیاری نوێ.

Depression is another culprit.

خەمۆکی ھۆکارێکیترە.

People who are depressed are 40% more likely to develop memory problems.

ئەو کەسانەی خەمۆکیان ھەیە لە ٤٠٪‏یان کێشەی گەشەکردنی یادەوەریان هەیە.

Low levels of serotonin,

ئاستی سیرۆتۆنین نزم دەبێتەوە.

a neurotransmitter connected to arousal,

خانەی هەستە دەمار بە وروژاندن دەبەسترێتەوە،

may make depressed individuals less attentive to new information.

ئەو مرۆڤانەی تووشی خەمۆکی بوونە کەمتر ئاگاداری زانیارییە نوێیەکان دەبن.

Dwelling on sad events in the past, another symptom of depression,

شوێنی ڕووداوی خەمبار و ناخۆش لە ڕابردوودا، هۆکارێکی تری نیشانەی خەمۆکیە،

makes it difficult to pay attention to the present,

تێبینیی کردنی ئەو لەسەر ئێستا قورستر دەکات،

affecting the ability to store short-term memories.

کاریگەری لەسەر کۆکردنەوەی تواناکان بۆ یادەوەری کورتخایەن دەکات.

Isolation, which is tied to depression, is another memory thief.

گۆشەگیری، کە بە خەمۆکی دەتبەستێتەوە، بیرەوەریت تێک دەشکێنێت.

لێکۆڵینەوەیەک لە تەندروستی گشتی لە لایەن زانکۆی هارڤەرد

A study by the Harvard School of Public Health

found that older people with high levels of social integration

دەریخست کاتێک خەڵک پیرتر دەبێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی کاریگەری کۆمەڵایەتی

had a slower rate of memory decline over a six-year period.

ڕێژەی بەبیرهاتنەوە وردە وردە کەم دەبێت لە ماوەی ٦ ساڵدا.

The exact reason remains unclear,

هۆکارەکە بە ناڕوونی ماوەتەوە،

but experts suspect that

بەڵام شارەزایان گومانیان ھەیە

social interaction gives our brain a mental workout.

کارلێکی کۆمەڵایەتی توانای ھۆشیاری بە مێشک دەدات.

Just like muscle strength,

تەنها وەک ماسولکەیەکی بەهێز،

we have to use our brain or risk losing it.

پێویستە مێشکمان بەکاربهێنین دەنا دەکەوێتە مەترسی لەناوچوون،

But don't despair.

بەڵام ون نابێت.

There are several steps you can take

چەند هەنگاوێک هەن دەتوانی وەریان بگریت

to aid your brain in preserving your memories.

بۆ هاوکاری کردنی مێشکت لە پاراستنی بیرەوەرییەکان.

Make sure you keep physically active.

.دڵنیابەرەوە لە پاراستنی لەشت بە چالاکی

Increased blood flow to the brain is helpful.

.زیادبوونی ڕێژەی خوێن بۆ مێشک یارمەتی دەرە

And eat well.

و باش بخۆ.

Your brain needs all the right nutrients to keep functioning correctly.

مێشکت پێویستی بە کانزاکان هەیە بۆ پاراستن و بەجێهێنانی فرمانەکان بەڕاستی.

And finally, give your brain a workout.

لە کۆتاییدا، ڕاهێنانێک بە مێشک بدە.

Exposing your brain to challenges, like learning a new language,

نیشاندانی بەرەنگاربوونەوەیەک بۆ مێشکت، وەک فێربوونی زمانێکی نوێ،

is one of the best defenses for keeping your memories intact.

.یەکێکە لە باشترین شت بۆ پاراستن و داکۆکی کردن لە مێشکت بەباشی