Steven Pinker: What our language habits reveal

Translator: Endrit Pllashniku Reviewer: Elona Toska

This is a picture of Maurice Druon,

Kjo është një fotografi e Mauris Druon

the Honorary Perpetual Secretary of L'Academie francaise,

sekretar i nderit i përhershëm i L'Academie francaise --

the French Academy.

i Akademisë Franceze

He is splendidly attired in his 68,000-dollar uniform,

Ai duket madhështor nën petkun e uniformes se tij 68,000 dollarëshe

befitting the role of the French Academy

i denjë për të përfaqësuar Akademinë Franceze

as legislating the

si ligjvënëse

correct usage in French

mbi përdorimin e drejt të gjuhës Frënge

and perpetuating the language.

dhe përjetësimin e saj.

The French Academy has two main tasks:

Akademia Franceze ka dy detyra kryesore:

it compiles a dictionary of official French.

të përpilojë fjalorin zyrtar të gjuhës Frënge

They're now working on their ninth edition,

tani janë duke punuar në botimin e nënte

which they began in 1930, and they've reached the letter P.

të cilin e kishin filluar me 1930, dhe tani kanë arritur tek shkronja P.

They also legislate on correct usage,

Ata po ashtu nxjerrin ligje për përdorimin e drejtë të gjuhës

such as the proper term for what the French call "email,"

si p.sh në vend të fjalës ''email'' ata urdhëruan

which ought to be "courriel."

të përdoret fjala Frënge "courriel."

The World Wide Web, the French are told,

Në vend të World Wide Web, francezet u këshilluan

ought to be referred to as

të përdorin një tog fjalësh

"la toile d'araignee mondiale" -- the Global Spider Web --

"la toile d'araignee mondiale" -- Rrjeti Global i Merimangës

recommendations that the French gaily ignore.

rekomandime të cilat u injoruan me kënaqësi nga francezet.

Now, this is one model of how language comes to be:

Ky është një nga proceset se si vendoset të përdoret gjuha:

namely, it's legislated by an academy.

nxirret në formë ligji nga një akademi.

But anyone who looks at language realizes

Por çdo kush që vëren gjuhën e kupton

that this is a rather silly conceit,

se kjo është më tepër një mendjemadhësi qesharake,

that language, rather, emerges from human minds interacting from one another.

sepse gjuha, normalisht, del nga mendjet e njerëzve në ndërveprim me njëra-tjetrën.

And this is visible in the unstoppable change in language --

Kjo është e dukshme, në ndryshimet e vazhdueshme të gjuhës,

the fact that by the time the Academy finishes their dictionary,

në realitet deri sa Akademia Franceze të përfundojë fjalorin

it will already be well out of date.

ai do të jetë i vjetruar.

We see it in the

Ne e shohim këtë

constant appearance of slang and jargon,

në shfaqjen e vazhdueshme të gjuhës jo formale dhe zhargonit,

of the historical change in languages,

në ndryshimet historike të gjuhës,

in divergence of dialects

në ndryshimet mes dialekteve

and the formation of new languages.

si dhe në formimin e gjuhëve të reja.

So language is not so much a creator or shaper of human nature,

Gjuha nuk është krijuesja ose formuesja dominuese e natyrës njerëzore

so much as a window onto human nature.

por një dritare brenda natyrës njerëzore.

In a book that I'm currently working on,

Në librin të cilin jam duke shkruar tani,

I hope to use language to shed light on

shpresoj të përdor gjuhën që të ndriçoj

a number of aspects of human nature,

një numër pikëpamjesh të natyrës njerëzore,

including the cognitive machinery

duke përfshirë mekanizmin njohës

with which humans conceptualize the world

me ane të cilit njerëzit interpretojnë boten

and the relationship types that govern human interaction.

dhe llojet e lidhjeve që udhëheqin bashkëveprimin mes njerëzve.

And I'm going to say a few words about each one this morning.

Unë do të them disa fjale për të gjitha këto në këtë mëngjes.

Let me start off with a technical problem in language

Me lejoni të filloj duke shfaqur një problem teknik të gjuhës

that I've worried about for quite some time --

për të cilin kam vrarë mendjen për një kohë të gjate-

and indulge me

dhe shpresoj se do t'a përkrahni

in my passion for verbs and how they're used.

pasionin tim mbi përdorimin e foljeve.

The problem is, which verbs go in which constructions?

Problemi është, si të identifikojmë se cilat folje duhet të përdoren në cilat struktura?

The verb is the chassis of the sentence.

Folja është shasia e fjalisë

It's the framework onto which the other parts are bolted.

është struktura në të cilën pjesët e tjera të fjalisë mbërthehen.

Let me give you a quick reminder

Me lejoni t'ju kujtoj

of something that you've long forgotten.

diçka që ju keni kohë që e keni harruar.

An intransitive verb, such as "dine," for example,

Foljet jokalimtare, si " drekoj", p.sh.

can't take a direct object.

nuk mund të shoqërohen me kundrinor të drejtë.

You have to say, "Sam dined," not, "Sam dined the pizza."

Duhet të thuhet, "Sam drekoi" jo "Sam drekoi picën"

A transitive verb mandates

Folja kalimtare urdhëron

that there has to be an object there:

që të shoqërohet me një kundrinor:

"Sam devoured the pizza." You can't just say, "Sam devoured."

"Sam e gëlltiti picën" nuk mund të thuhet vetëm "Sam e gëlltiti"

There are dozens or scores of verbs of this type,

Ekzistojnë me dhjetëra folje të këtij lloji,

each of which shapes its sentence.

që të gjitha i japin formën fjalisë.

So, a problem in explaining how children learn language,

Prandaj, problemi që të shpjegojmë se si fëmijët mësojnë gjuhen

a problem in teaching language to adults so that they don't make grammatical errors,

apo për t’i mësuar të rriturit se si të mos bëjnë gabime gramatikore

and a problem in programming computers to use language is

ose si ti programojmë kompjuterët që të përdorin gjuhen

which verbs go in which constructions.

qëndron tek përshtatja e foljes me strukturën e fjalisë.

For example, the dative construction in English.

P.sh, mënyra dhanore në Anglisht-

You can say, "Give a muffin to a mouse," the prepositional dative.

mund te thuash, “Jepi kekun miut” parafjala e dhanores

Or, "Give a mouse a muffin," the double-object dative.

ose “jepi miut kekun”, dhanorja me kundrinor të dyfishtë,

"Promise anything to her," "Promise her anything," and so on.

“Premtoi çfarëdo asaj,” “Premtoj asaj çfarëdo” e kështu me radhë

Hundreds of verbs can go both ways.

Me qindra folje mund të përdoren në të dy mënyrat

So a tempting generalization for a child,

Përgjithësim joshës për një fëmijë,

for an adult, for a computer

për një të rritur ose për një kompjuter

is that any verb that can appear in the construction,

është se një folje mund të paraqitet në konstruksionin,

"subject-verb-thing-to-a-recipient"

“kryefjala-folja-gjësend-për një marrës”

can also be expressed as "subject-verb-recipient-thing."

mund të shprehet edhe si “kryefjala-folja-marrësi-gjësendi.”

A handy thing to have,

Është një gjë e dobishme për ta pasur,

because language is infinite,

sepse gjuha është e pafund

and you can't just parrot back the sentences that you've heard.

dhe fjalitë të cilat i keni dëgjuar nuk mund t’i përsërisni si papagall.

You've got to extract generalizations

Duhet të nxirrni përgjithësime

so you can produce and understand new sentences.

që të mund të krijoni dhe të kuptoni fjali të reja.

This would be an example of how to do that.

Ky do të ishte një shembull se si do duhej bërë.

Unfortunately, there appear to be idiosyncratic exceptions.

Fatkeqësisht, duket se ka përjashtime idiosinkretike.

You can say, "Biff drove the car to Chicago,"

Ju mund të thoni, “Biff ngau makinën për në Chicago”

but not, "Biff drove Chicago the car."

por jo, “Biff ngau Chicago makinën.”

You can say, "Sal gave Jason a headache,"

Mund të thoni, “Sal i dha Jason një dhimbje koke,”

but it's a bit odd to say, "Sal gave a headache to Jason."

por është e çuditshme të thuhet “Sal i dha një dhimbje koke Jason-it.”

The solution is that these constructions, despite initial appearance,

Zgjidhja qëndron se këto konstruksione, pa marrë parasysh pamjen fillestare

are not synonymous,

nuk janë sinonime.

that when you crank up the microscope

Kur të fusni në punë mikroskopin

on human cognition, you see that there's a subtle difference

në aftësitë njohëse njerëzore, mund të vëreni dallime të vogla

in meaning between them.

në kuptimet e tyre.

So, "give the X to the Y,"

Pra, “Jepja X-in Y-it” --

that construction corresponds to the thought

është konstruksion që i përgjigjet këtij mendimi.

"cause X to go to Y." Whereas "give the Y the X"

“Shkakto X-in të shkojë te Y-i”. Ndërsa “Jepja Y-it X-in”

corresponds to the thought "cause Y to have X."

korrespondon me idenë, “bëje që Y të ketë X-in”

Now, many events can be subject to either construal,

Shumë raste mund të jenë të varura ose prej interpretimit,

kind of like the classic figure-ground reversal illusions,

sikurse iluzioni klasik figurë-sfond,

in which you can either pay attention

ku ju ose i kushtoni vëmendje

to the particular object,

një objekti të caktuar

in which case the space around it recedes from attention,

ku hapësira në të cilën gjendet ai objekt bie nga vëmendja

or you can see the faces in the empty space,

ose mund të shihni dy fytyra në hapësirë të zbrazët

in which case the object recedes out of consciousness.

ku me këtë rast, objekti bie nga vëmendja.

How are these construals reflected in language?

Si janë këto interpretime të pasqyruara në një gjuhë?

Well, in both cases, the thing that is construed as being affected

Pra, në të dy rastet, gjëja e interpretuar sikur ndikohet

is expressed as the direct object,

është e shprehur edhe si kundrinë e drejtë:

the noun after the verb.

emri pas foljes.

So, when you think of the event as causing the muffin to go somewhere --

Kur mendojmë për dukurinë që detyron kekun të shkojë diku

where you're doing something to the muffin --

kur jeni duke i bërë diçka kekut --

you say, "Give the muffin to the mouse."

themi, “Jepi kekun miut.”

When you construe it as "cause the mouse to have something,"

Kur doni të interpretoni atë si, “bëje miun që të ketë diçka”

you're doing something to the mouse,

ju po I bëni diçka miut

and therefore you express it as, "Give the mouse the muffin."

prandaj shprehemi kështu: “Jepi miut kekun”

So which verbs go in which construction --

Pra, cila folje përdoret në cilin interpretim --

the problem with which I began --

problemi origjinal me të cilin fillova --

depends on whether the verb specifies a kind of motion

varet nga nëse folja përcakton një lëvizje

or a kind of possession change.

apo një ndërrim pronësor.

To give something involves both causing something to go

Të japësh shkakton një gjë që të shkojë

and causing someone to have.

dhe shkakton dikë të ketë.

To drive the car only causes something to go,

Ngarja e makinës shkakton vetëm diçka që të shkojë,

because Chicago's not the kind of thing that can possess something.

sepse Chicago nuk është diçka që mund të ketë pronë dicka.

Only humans can possess things.

Vetëm njerëzit mund të posedojnë gjëra.

And to give someone a headache causes them to have the headache,

Dhe t’i japësh dikujt një dhimbje koke bën që ata të kenë një dhimbje koke,

but it's not as if you're taking the headache out of your head

mirëpo nuk i bie sikurse ju jeni duke marrë kokë dhimbjen nga koka juaj

and causing it to go to the other person,

dhe jeni duke e detyruar atë të shkojë te personi tjetër

and implanting it in them.

dhe pastaj të planifikoni ta fusni atë në kokën e tyre.

You may just be loud or obnoxious,

Ju mund të jeni i zhurmshëm ose i padurueshëm

or some other way causing them to have the headache.

ose diçka tjetër që t’i shkaktoni kokë dhimbje dikujt.

So, that's

Ky pra është

an example of the kind of thing that I do in my day job.

një shembull i gjërave me të cilat merrem unë në punën time.

So why should anyone care?

Pse do t’i interesonte dikujt?

Well, there are a number of interesting conclusions, I think,

Mund të nxirën një mori përfundimesh interesante, mendoj,

from this and many similar kinds of analyses

nga kjo dhe shumë analiza të këtij lloji

of hundreds of English verbs.

të qindra foljeve në gjuhën Angleze.

First, there's a level of fine-grained conceptual structure,

Së pari, kemi një strukturë konceptuale të detajuar,

which we automatically and unconsciously compute

të cilën e llogarisim automatikisht dhe pa vetëdije,

every time we produce or utter a sentence, that governs our use of language.

çdo herë që prodhojmë ose shqiptojmë një fjali që e udhëheq përdorimin tonë të gjuhës.

You can think of this as the language of thought, or "mentalese."

Këtë mund ta shihni si gjuhën e të menduarit, ose “Mentalishte”

It seems to be based on a fixed set of concepts,

Duket se bazohet në një mori konceptesh të caktuara

which govern dozens of constructions and thousands of verbs --

të cilat udhëheqin shumë ndërtime dhe mijëra folje --

not only in English, but in all other languages --

jo vetëm në Anglisht po edhe në të gjitha gjuhët tjera --

fundamental concepts such as space,

konceptet thelbësore si hapësira,

time, causation and human intention,

koha, shkaku dhe qëllimet njerëzore --

such as, what is the means and what is the ends?

sikurse, cilat janë mjetet dhe cilat janë përfundimet?

These are reminiscent of the kinds of categories

Këto na kujtojnë llojet e kategorive

that Immanuel Kant argued

për të cilat diskuton Immanuel Kant

are the basic framework for human thought,

si strukturat themelore të menduarit njerëzor,

and it's interesting that our unconscious use of language

dhe është interesant se si përdorimi i pavetëdijshëm i gjuhës

seems to reflect these Kantian categories.

i pasqyron këto kategori të Kantit --

Doesn't care about perceptual qualities,

dhe nuk i merr parasysh cilësitë e perceptueshme

such as color, texture, weight and speed,

si ngjyra, materiali, pesha dhe shpejtësia

which virtually never differentiate

të cilat praktikisht kurrë nuk bëjnë dallime

the use of verbs in different constructions.

në mes të përdorimit të foljeve në ndërtime të ndryshme.

An additional twist is that all of the constructions in English

Një aspekt tjetër është se të gjitha ndërtimet në anglisht

are used not only literally,

nuk përdoren vetëm tekstualisht

but in a quasi-metaphorical way.

por në mënyrë thuajse metaforike.

For example, this construction, the dative,

Për shembull, dhanorja,

is used not only to transfer things,

nuk përdoret vetëm kur kemi të bëjmë me transferim të gjërave,

but also for the metaphorical transfer of ideas,

Por edhe transferim metaforik të ideve,

as when we say, "She told a story to me"

Sikur kur themi, “Ajo ma tregoi një ngjarje mua”

or "told me a story,"

ose “më tregoi një ngjarje”

"Max taught Spanish to the students" or "taught the students Spanish."

“Max u mësoi Spanjisht studentëve” ose “u mësoi studentëve Spanjisht”

It's exactly the same construction,

Është pikërisht ndërtimi i njëjtë,

but no muffins, no mice, nothing moving at all.

mirëpo nuk ka kek, nuk ka minj. Asgjë nuk lëviz.

It evokes the container metaphor of communication,

Ndjell “kutinë metaforike” të komunikimit,

in which we conceive of ideas as objects,

në të cilën lindin idetë si objekte,

sentences as containers,

fjalitë si kuti,

and communication as a kind of sending.

dhe komunikimi si një lloj i dërgimit --

As when we say we "gather" our ideas, to "put" them "into" words,

sikur kur themi ne “grumbullojmë” idetë për t’i “shprehur” “në” fjalë,

and if our words aren't "empty" or "hollow,"

dhe nëse fjalët tona nuk janë “të zbrazëta” ose “boshe,”

we might get these ideas "across" to a listener,

mund t’i kalojmë këto ide “te” dëgjuesi

who can "unpack" our words to "extract" their "content."

i cili i “shpaketon” fjalët tona për “të nxjerrë” atë “përmbajtje.”

And indeed, this kind of verbiage is not the exception, but the rule.

Kjo lloj dërdëllitje, nuk është përjashtim, por rregull.

It's very hard to find any example of abstract language

Është vështirë të gjendet një shembull i gjuhës abstrakte

that is not based on some concrete metaphor.

i cili nuk është i bazuar në ndonjë metaforë konkrete.

For example, you can use the verb "go"

Për shembull, mund të përdorni foljen “shkoj”

and the prepositions "to" and "from"

dhe parafjalën “në/ tek” dhe “prej”

in a literal, spatial sense.

në një formë hapësinore tekstuale:

"The messenger went from Paris to Istanbul."

“Lajmëtari shkoi prej Parisit në Stamboll.”

You can also say, "Biff went from sick to well."

Mund të thoni edhe, “Biffi shkoj prej gjendjes së sëmurë në atë të mirë”

He needn't go anywhere. He could have been in bed the whole time,

Ai nuk duhej të shkonte askund. Ai mund të kishte qenë në shtrat gjatë gjithë kohës,

but it's as if his health is a point in state space

mirëpo është sikur shëndeti i tij të ishte një pikë në hapësirë

that you conceptualize as moving.

e cila mund të paramendohet si në lëvizje.

Or, "The meeting went from three to four,"

Ose, “Mbledhja u shkoj nga tre në katër,”

in which we conceive of time as stretched along a line.

ku kohën e paramendojmë të shtrirë përgjatë një vije.

Likewise, we use "force" to indicate

Në të njëjtën mënyrë, përdorim forcë për të treguar

not only physical force,

jo vetëm forcën fizike,

as in, "Rose forced the door to open,"

si në, “Rose hapi derën me forcë”

but also interpersonal force,

por edhe si shtytje ndër-personale

as in, "Rose forced Sadie to go," not necessarily by manhandling her,

Sikurse, “Rose shtyu Sadien të shkojë” – jo domosdoshmërish duke e keqtrajtuar fizikisht atë,

but by issuing a threat.

por duke e kërcënuar --.

Or, "Rose forced herself to go,"

ose “Rose e detyroi vetën të shkojë,”

as if there were two entities inside Rose's head,

sikur të ishin dy qenie brenda kokës së Rose,

engaged in a tug of a war.

duke tërhequr litarin.

Second conclusion is that the ability to conceive

Përfundimi i dytë është se aftësia për ta paramenduar

of a given event in two different ways,

një ngjarje në dy mënyra të ndryshme,

such as "cause something to go to someone"

si “shkakto diçka të shkojë te dikush”

and "causing someone to have something,"

dhe “të shkaktosh dikë të ketë diçka,”

I think is a fundamental feature of human thought,

Mendoj se është veti themelore e të menduarit

and it's the basis for much human argumentation,

dhe është bazë e shumë debateve,

in which people don't differ so much on the facts

në të cilat njerëzit nuk dallojnë shumë në faktet

as on how they ought to be construed.

se si duhet të interpretohen.

Just to give you a few examples:

Për t’ju dhënë disa shembuj:

"ending a pregnancy" versus "killing a fetus;"

“për të përfunduar shtatzëninë” përkundër “mbytjen e embrionit,”

"a ball of cells" versus "an unborn child;"

një grusht qelizash” përkundër “një fëmije të palindur”

"invading Iraq" versus "liberating Iraq;"

“pushtimi i Irakut” përkundër “çlirimin e Irakut”

"redistributing wealth" versus "confiscating earnings."

“rindarja e pasurisë” përkundër “konfiskimit të fitimeve.”

And I think the biggest picture of all

Dhe mendoj se pasqyrimi më i madh

would take seriously the fact

do ta merrte seriozisht faktin

that so much of our verbiage about abstract events

se pjesa më e madhe e dërdëllitjeve tona për ngjarjet abstrakte

is based on a concrete metaphor

bazohet në metaforë konkrete.

and see human intelligence itself

Ky pasqyrim e sheh vet inteligjencën njerëzore sikur

as consisting of a repertoire of concepts --

të ishte e ndërtuar nga një repertor konceptesh --

such as objects, space, time, causation and intention --

si objektet, hapësira, koha, shkaku dhe qëllimi --

which are useful in a social, knowledge-intensive species,

të cilat janë të dobishme për qeniet e dijshme shoqërore,

whose evolution you can well imagine,

evolucionin e të cilëve mund ta imagjinoni,

and a process of metaphorical abstraction

Dhe procesin e abstraktimit metaforik

that allows us to bleach these concepts

Që na lejon t'i zbardhim këto koncepte

of their original conceptual content --

nga përmbajtja origjinale e perceptimit --

space, time and force --

hapësira, koha dhe forca --

and apply them to new abstract domains,

dhe t’i aplikojmë ato në fusha të reja abstrakte,

therefore allowing a species that evolved

duke u lejuar qenieve të evoluara

to deal with rocks and tools and animals,

të merren me shkëmbinj, vegla pune dhe kafshë

to conceptualize mathematics, physics, law

për t'i perceptuar matematikën, fizikën, ligjin

and other abstract domains.

dhe fushat tjera abstrakte.

Well, I said I'd talk about two windows on human nature --

Më parë thash se do të flas për dy dritaret e natyrës njerëzore

the cognitive machinery with which we conceptualize the world,

Makinës njohëse përmes se cilës e kuptojmë botën,

and now I'm going to say a few words about the relationship types

dhe tani do t'i them ca fjalë për llojet e marrëdhënieve

that govern human social interaction,

që e udhëheqin bashkëveprimin shoqëror,

again, as reflected in language.

përsëri, ashtu siç reflektohet ne gjuhë.

And I'll start out with a puzzle, the puzzle of indirect speech acts.

Do te filloj me një enigmë: enigmën e ligjëratës së zhdrejtë.

Now, I'm sure most of you have seen the movie "Fargo."

Jam i sigurt se shumica nga ju e keni parë filmin “Fargo.”

And you might remember the scene in which

dhe mund t'ju kujtohet skena ku

the kidnapper is pulled over by a police officer,

rrëmbyesi ndalohet nga një zyrtar i policisë,

is asked to show his driver's license

i kërkohet ta tregojë patentën e shoferit

and holds his wallet out

dhe e mban kuletën e tij

with a 50-dollar bill extending

me 50 dollar që shihen

at a slight angle out of the wallet.

pakësa të dala nga kuleta e tij.

And he says, "I was just thinking

Dhe ai thotë “Po mendoja

that maybe we could take care of it here in Fargo,"

që ndoshta ne mund të kujdeseshim për të këtu në Fargo"

which everyone, including the audience,

që nga të gjithë, duke përfshirë audiencën,

interprets as a veiled bribe.

interpretohet si një ryshfet i mbuluar.

This kind of indirect speech is rampant in language.

Ky lloj i ligjëratës së zhdrejtë përdoret në mënyrë të shfrenuar

For example, in polite requests,

Për shembull, në kërkesa të sjellshme

if someone says, "If you could pass the guacamole,

nëse dikush thotë, “Nëse do të mund të më kaloje salcën,

that would be awesome,"

do të kishte qenë mirë”

we know exactly what he means,

ne e dimë pikërisht se çka nënkupton

even though that's a rather bizarre

megjithëse është

concept being expressed.

një koncept bizar.

(Laughter)

(Të qeshura)

"Would you like to come up and see my etchings?"

“Dëshiron të m’i shohësh gravurat?”

I think most people

Mendoj se shumica

understand the intent behind that.

kuptojnë qëllimin prapa kësaj thënie.

And likewise, if someone says,

Gjithashtu, nëse dikush thotë,

"Nice store you've got there. It would be a real shame if something happened to it" --

“Ke një dyqan të bukur. Do të ishte gjynah po t’i ndodhte diçka” --

(Laughter) --

(Të qeshura)

we understand that as a veiled threat,

ne e kuptojmë atë me shume si nje kërcënim të fshehtë,

rather than a musing of hypothetical possibilities.

se sa si një parashikim te mundësive hipotetike.

So the puzzle is, why are bribes,

Pra misteri qëndron, pse ryshfetet,

polite requests, solicitations and threats so often veiled?

kërkesat e sjellshme, joshjet dhe kërcënimet janë aq shpesh te fshehta?

No one's fooled.

Askush nuk është mashtruar

Both parties know exactly what the speaker means,

të dy palët e dine mire se ç’far ka nënkuptuar folësi

and the speaker knows the listener knows

dhe folësi e di se dëgjuesi e di

that the speaker knows that the listener knows, etc., etc.

që folësi e di se dëgjuesi e di etj,

So what's going on?

Ç’far po ndodh?

I think the key idea is that language

Unë mendoj se ideja kryesore është që gjuha

is a way of negotiating relationships,

është mënyrë e të negociuarit të marrëdhënieve

and human relationships fall into a number of types.

dhe marrëdhëniet njerëzore ndahen në disa lloje.

There's an influential taxonomy by the anthropologist Alan Fiske,

Ekziston një taksonomi me ndikim nga antropologu Allan Fisk,

in which relationships can be categorized, more or less,

ku marrëdhëniet mund të kategorizohen, pak a shumë,

into communality, which works on the principle

në një bashkësi shoqërore, e cila funksion sipas parimit

"what's mine is thine, what's thine is mine,"

“Çka është e imja është e jotja, çka është e jotja është e imja” --

the kind of mindset that operates within a family, for example;

një lloj botëkuptimi që zhvillohet brenda një familjeje, për shembull --

dominance, whose principle is "don't mess with me;"

mbizotërimi, parim i të cilit është “Mos hy në bela me mua,”

reciprocity, "you scratch my back, I'll scratch yours;"

reciprociteti: “Ti më ndihmon mua, Unë të ndihmoj ty,”

and sexuality, in the immortal words of Cole Porter, "Let's do it."

dhe seksualizmi: thënë me fjalët e pavdekshme të Cole Porterit, “Le ta bëjmë.”

Now, relationship types can be negotiated.

Pra, llojet e marrëdhënieve mund të negociohen.

Even though there are default situations

Edhe pse ka situata automatike

in which one of these mindsets can be applied,

në të cilat vlen njëra nga këto botëkuptime,

they can be stretched and extended.

ato mund të shtrihen dhe zgjerohen.

For example, communality applies most naturally

Për shembull, një bashkësi shoqërore më natyrshëm përdoret

within family or friends,

mes familjes ose miqve,

but it can be used to try to transfer

mirëpo mund të përdoret për ta transferuar

the mentality of sharing

mentalitetin e ndarjes

to groups that ordinarily would not be disposed to exercise it.

në grupe të cilat zakonisht nuk do ta ushtronin atë --

For example, in brotherhoods, fraternal organizations,

për shembull, në vëllazërime, organizata vëllazërore,

sororities, locutions like "the family of man,"

motërzime, me shprehjet si, “familja e burrit,”

you try to get people who are not related

mundoheni që të gjeni njerëz që nuk janë në lidhje familjare

to use the relationship type that would ordinarily

për t’i përdorur llojet e marrëdhënieve që zakonisht

be appropriate to close kin.

do të ishin të përshtatshme për farefis të ngushtë.

Now, mismatches -- when one person assumes one relationship type,

Por bien ndesh – kur një person supozon një lloj marrëdhënie

and another assumes a different one -- can be awkward.

dhe tjeri supozon një tjetër – mund të jetë e pakëndshme.

If you went over and you helped yourself

Nëse për shembull, do t’ia merrje shefit nga pjata

to a shrimp off your boss' plate,

një karkalec deti,

for example, that would be an awkward situation.

kjo do të ishte një situatë e pakëndshme.

Or if a dinner guest after the meal

Ose nëse një mysafir pas darkës

pulled out his wallet and offered to pay you for the meal,

nxjerr kuletën nga xhepi dhe ofron të paguajë për darkën,

that would be rather awkward as well.

do të ishte gjithashtu e pakëndshme

In less blatant cases,

Edhe në raste më pak të dukshme,

there's still a kind of negotiation that often goes on.

shpeshherë ekziston një lloj negocimi.

In the workplace, for example,

Për shembull, në vend të punës

there's often a tension over whether an employee

ka zakonisht tension mbi nëse mundet një punëtor

can socialize with the boss,

të shoqërohet me shefin,

or refer to him or her

ose t’i drejtohet atij ose asaj

on a first-name basis.

me emër.

If two friends have a

Nëse dy shokë bëjnë

reciprocal transaction, like selling a car,

shitblerje reciproke, si shitja e një makine,

it's well known that this can be a source

dihet mirë se kjo mund të jetë burim

of tension or awkwardness.

i tensionit ose pakëndshmërisë.

In dating, the transition

Në takime, kalimi

from friendship to sex

nga miqësia në marrëdhënie seksuale

can lead to, notoriously, various forms of awkwardness,

mund të çoj në forma të ndryshme të pakëndshmërisë

and as can sex in the workplace,

sikurse marrëdhëniet seksuale në vende pune,

in which we call the conflict between a

në të cilat konfliktin mes

dominant and a sexual relationship "sexual harassment."

marrëdhënies dominuese dhe asaj seksuale e quajmë “ngacmim seksual.”

Well, what does this have to do with language?

Por çka ka të bëjë kjo me gjuhën?

Well, language, as a social interaction,

Gjuha, si bashkëveprim shoqëror,

has to satisfy two conditions.

duhet të përmbush dy kushte.

You have to convey the actual content --

Duhet ta shprehni përmbajtjen e vërtetë --

here we get back to the container metaphor.

dhe ja, këtu kthehemi tek metafora e kutisë.

You want to express the bribe, the command, the promise,

Ju dëshironi ta shprehni rryshfetin, urdhërin, premtimin,

the solicitation and so on,

kërkesën dhe kështu me radhë --

but you also have to negotiate

por gjithashtu duhet të negocioni

and maintain the kind of relationship

dhe ta ruani llojin e marrëdhënies

you have with the other person.

që keni me personin tjetër.

The solution, I think, is that we use language at two levels:

Mendoj se zgjidhja është që ta përdorim gjuhën në dy nivele:

the literal form signals

sinjalet e drejtpërdrejta

the safest relationship with the listener,

si marrëdhënia më e sigurt me dëgjuesin,

whereas the implicated content --

përderisa përmbajtjen e nënkuptuar --

the reading between the lines that we count on the listener to perform --

leximin mes rreshtave të cilën presim që dëgjuesi ta bëjë --

allows the listener to derive the interpretation

lejon dëgjuesin të nxjerrë interpretimin

which is most relevant in context,

më të përshtatshëm në kontekst,

which possibly initiates a changed relationship.

e cila mund të nxisë ndryshimin e një marrëdhënieje.

The simplest example of this is in the polite request.

Shembulli më i thjeshtë është në kërkesat me edukatë.

If you express your request as a conditional --

Nëse kërkesën tënde e shpreh si kusht:

"if you could open the window, that would be great" --

“Nëse do hapje dritaren, do ishte shumë mirë”

even though the content is an imperative,

edhe pse përmbajtja është urdhër,

the fact that you're not using the imperative voice

fakti që nuk jeni duke përdorur ton urdhërues

means that you're not acting as if you're in a relationship of dominance,

nënkupton që nuk po silleni si në marrëdhënie dominuese,

where you could presuppose the compliance of the other person.

ku mund ta marrësh me mend pëlqimin e personit tjetër.

On the other hand, you want the damn guacamole.

Në anën tjetër e kërkoni salcën e mallkuar.

By expressing it as an if-then statement,

Duke e shprehur këtë dëshirë si situatë “nëse-atëherë”

you can get the message across

mund ta kalosh porosinë

without appearing to boss another person around.

pa u dukur sikur i tregon dikujt çka të bëjë.

And in a more subtle way, I think, this works

Dhe në një mënyrë më delikate, mendoj se kjo funksionon

for all of the veiled speech acts

me të gjitha aktet e fshehta të të folurit

involving plausible deniability:

duke përfshirë mohimin bindës:

the bribes, threats, propositions,

ryshfetet, kërcënimet, propozimet,

solicitations and so on.

kërkesat dhe kështu me radhë.

One way of thinking about it is to imagine what it would be like

Një mënyre e të menduarit për këtë është të imagjinosh situaten

if language -- where it could only be used literally.

ku gjuha do te mundë të përdorej vetëm fjalë për fjalë.

And you can think of it in terms of a

Dhe mund të mendoni për këtë në suaza të

game-theoretic payoff matrix.

matricës së shpagimit në teorinë e lojës.

Put yourself in the position of the

Vëni veten në pozitën e

kidnapper wanting to bribe the officer.

rrëmbyesit që do ta korruptojë zyrtarin.

There's a high stakes

Ka rrezik të madh

in the two possibilities

në të dy mundësitë

of having a dishonest officer or an honest officer.

që të ketë një zyrtar të pandershëm dhe një zyrtar të ndershëm.

If you don't bribe the officer,

Nëse nuk e korruptoni zyrtarin,

then you will get a traffic ticket --

atëherë do të merrni një gjobë trafiku --

or, as is the case of "Fargo," worse --

ose, si në rastin e “Fargo,” më keq --

whether the honest officer

nëse zyrtari i ndershëm

is honest or dishonest.

është i ndershëm apo i pandershëm:

Nothing ventured, nothing gained.

asgjë e rrezikuar, asgjë e fituar.

In that case, the consequences are rather severe.

Në këtë rast, pasojat janë më se të rënda.

On the other hand, if you extend the bribe,

Në anën tjetër, nëse rritni ryshfetin,

if the officer is dishonest,

dhe zyrtari është i pandershëm,

you get a huge payoff of going free.

ju shpaguheni me shpëtim nga dënimi.

If the officer is honest, you get a huge penalty

Nëse zyrtari është i ndershëm, ju dënoheni

of being arrested for bribery.

me arrestim për korrupsion.

So this is a rather fraught situation.

Pra kjo është situatë tejet e tensionuar.

On the other hand, with indirect language,

Në anën tjetër, nëse tërthorazi

if you issue a veiled bribe,

përpiqeni të lëshoni një rryshfet të fshehtë

then the dishonest officer

atëherë zyrtari i pandershëm

could interpret it as a bribe,

e interpreton si rryshfet,

in which case you get the payoff of going free.

me ç’rast shpaguheni me shpëtim nga dënimi,

The honest officer can't hold you to it as being a bribe,

kurse zyrtari i ndershëm nuk mund t’ju akuzojë për dhënie rryshfeti,

and therefore, you get the nuisance of the traffic ticket.

prandaj, ju merrni gjobën e trafikut.

So you get the best of both worlds.

Kështu ju përfitoni nga situata.

And a similar analysis, I think,

Dhe një analizë e ngjashme, mendoj se

can apply to the potential awkwardness

vlen edhe për pakëndshmërinë që mund të rrjedhë

of a sexual solicitation,

nga një joshje seksuale,

and other cases where plausible deniability is an asset.

dhe rastet tjera kur mohimi bindës është i vlefshëm.

I think this affirms

Mendoj se kjo përkrah

something that's long been known by diplomats --

atë që ka kohë që dihet nga diplomatët --

namely, that the vagueness of language,

pra, paqartësia e të folurit,

far from being a bug or an imperfection,

larg prej të qenit insekt ose i papërkryer

actually might be a feature of language,

në fakt mund të jetë veti e një gjuhe --

one that we use to our advantage in social interactions.

të cilën e përdorim në dobinë tonë në marrëdhëniet shoqërore.

So to sum up: language is a collective human creation,

Për të përmbledhur: gjuha është një krijim njerëzor i përbashkët,

reflecting human nature,

që pasqyron natyrën njerëzore --

how we conceptualize reality,

se si e perceptojmë realitetin,

how we relate to one another.

si lidhemi me njëri tjetrin --

And then by analyzing the various quirks and complexities of language,

dhe duke analizuar lojërat e ndryshme të fjalëve dhe ndërlikimet e gjuhës,

I think we can get a window onto what makes us tick.

mendoj që mund shohim se çfarë na bën të ecim.

Thank you very much.

Faleminderit shumë.

(Applause)

(Duartrokitje)