Steven Pinker: What our language habits reveal

Steve Pinker phân tích mối quan hệ giữa suy nghĩ và lời nói

Translator: Ha Tran Reviewer: Thach Thao Nguyen Phuc

This is a picture of Maurice Druon,

Đây là ảnh của Maurice Duron,

the Honorary Perpetual Secretary of L'Academie francaise,

thư ký danh dự vĩnh viễn của

the French Academy.

Viện Pháp Ngữ.

He is splendidly attired in his 68,000-dollar uniform,

Ông ăn vận sang trọng trong bộ đồng phục 68,000$,

befitting the role of the French Academy

xứng tầm với vai trò của Viện Pháp Ngữ

as legislating the

quản lý

correct usage in French

và giữ gìn sự trong sáng của tiếng Pháp

and perpetuating the language.

và bảo tồn, duy trì ngôn ngữ.

The French Academy has two main tasks:

Viện có hai nhiệm vụ chính:

it compiles a dictionary of official French.

biên soạn cuốn từ điển tiếng Pháp chính thức --

They're now working on their ninth edition,

hiện đang biên soạn lần thứ 9,

which they began in 1930, and they've reached the letter P.

họ bắt đầu biên tập vào năm 1930 và đã làm đến chữ cái P.

They also legislate on correct usage,

Họ cũng quy định sử dụng đúng từ vựng

such as the proper term for what the French call "email,"

như là từ "email' người Pháp vẫn dùng

which ought to be "courriel."

lẽ ra phải là "courriel."

The World Wide Web, the French are told,

Người Pháp dùng lại cụm từ World Wide Web

ought to be referred to as

mà đúng ra phải là

"la toile d'araignee mondiale" -- the Global Spider Web --

"la toile d'araignee mondiale" -- Mạng Nhện Toàn Cầu --

recommendations that the French gaily ignore.

các cách gọi đúng mà người Pháp vô tình hay hữu ý lờ đi.

Now, this is one model of how language comes to be:

Đây là mô hình chuyển hóa của ngôn ngữ:

namely, it's legislated by an academy.

cụ thể là, nó được hợp pháp hóa bởi một viện.

But anyone who looks at language realizes

Nhưng ai ai nhìn vào ngôn ngữ cũng nhận thấy

that this is a rather silly conceit,

đó đúng là việc làm rỗi hơi,

that language, rather, emerges from human minds interacting from one another.

khi ngôn ngữ xuất phát từ trí não của con người khi giao tiếp với nhau.

And this is visible in the unstoppable change in language --

Và hiển nhiên khi ngôn ngữ thay đổi không ngừng --

the fact that by the time the Academy finishes their dictionary,

thì trước khi Viện Pháp Ngữ hoàn thành cuốn từ điển

it will already be well out of date.

nó đã thành lạc hậu mất rồi.

We see it in the

Chúng ta thấy việc đó

constant appearance of slang and jargon,

trong sự xuất hiện liên tục của thành ngữ và thuật ngữ,

of the historical change in languages,

trong quá trình thay đổi lịch sử của các ngôn ngữ,

in divergence of dialects

trong sự phân tách các phương ngữ

and the formation of new languages.

và sự hình thành các ngôn ngữ mới.

So language is not so much a creator or shaper of human nature,

Nên ngôn ngữ không phải yếu tố tạo nên hay quyết định bản chất con người

so much as a window onto human nature.

mà chỉ là một cửa sổ để nhìn vào bản chất con người.

In a book that I'm currently working on,

Trong cuốn sách tôi đang viết,

I hope to use language to shed light on

tôi hy vọng qua ngôn ngữ có thể làm sáng tỏ

a number of aspects of human nature,

các khía cạnh trong bản chất con người,

including the cognitive machinery

bao gồm cơ chế nhận biết

with which humans conceptualize the world

con người sử dụng để ý niệm hóa thế giới

and the relationship types that govern human interaction.

và các kiểu quan hệ kiểm soát sự tương tác giữa con người.

And I'm going to say a few words about each one this morning.

Và sáng nay tôi sẽ nói đôi điều về từng vấn đó .

Let me start off with a technical problem in language

Tôi xin được bắt đầu với một vấn đề kỹ thuật trong ngôn ngữ

that I've worried about for quite some time --

khiến tôi rất lo ngại --

and indulge me

và mong các bạn nghe tôi

in my passion for verbs and how they're used.

nói về động từ và cách sử dụng nhé.

The problem is, which verbs go in which constructions?

Vấn đề là, động từ nào đi với cấu trúc nào?

The verb is the chassis of the sentence.

Động từ là phần khung cho cả câu.

It's the framework onto which the other parts are bolted.

Nó là phần khung được bao phủ bởi các thành phần còn lại.

Let me give you a quick reminder

Hãy để tôi gợi lại

of something that you've long forgotten.

1 kiến thức mà các bạn đã lãng quên.

An intransitive verb, such as "dine," for example,

Một nội động từ, như "ăn tối," chẳng hạn

can't take a direct object.

không thể nhận một tân ngữ trực tiếp.

You have to say, "Sam dined," not, "Sam dined the pizza."

Bạn phải nói, "Sam đã ăn tối," chứ không phải "Sam đã ăn tối pizza."

A transitive verb mandates

Một ngoại động từ quy định

that there has to be an object there:

phải có một tân ngữ:

"Sam devoured the pizza." You can't just say, "Sam devoured."

"Sam ăn ngấu nghiến cái bánh pizza." Chứ không thể nói cụt lủn, "Sam ăn ngấu nghiến."

There are dozens or scores of verbs of this type,

Có hàng tá động từ loại này,

each of which shapes its sentence.

mỗi cái có nhiệm vụ hình thành nên câu.

So, a problem in explaining how children learn language,

Khó khăn khi giải thích cách trẻ em học ngôn ngữ,

a problem in teaching language to adults so that they don't make grammatical errors,

khó khăn khi dạy người lớn học ngoại ngữ không mắc các lỗi ngữ pháp

and a problem in programming computers to use language is

và khó khăn khi lập trình máy tính sử dụng ngôn ngữ chính là

which verbs go in which constructions.

động từ nào đi với cấu trúc nào.

For example, the dative construction in English.

Ví dụ, cấu trúc tặng cách trong tiếng Anh --

You can say, "Give a muffin to a mouse," the prepositional dative.

bạn có thể nói, "Đưa một chiếc bánh ngọt cho một chú chuột," tặng cách giới từ,

Or, "Give a mouse a muffin," the double-object dative.

hoặc "Cho một chú chuột một chiếc bánh ngọt," tặng cách tân ngữ đôi,

"Promise anything to her," "Promise her anything," and so on.

"Hãy hứa bất kỳ điều gì với nàng," "Hãy hứa với nàng bất kỳ điều gì".

Hundreds of verbs can go both ways.

Hàng trăm động từ có thể dùng cả 2 cách.

So a tempting generalization for a child,

Trẻ em,

for an adult, for a computer

người lớn hay máy tính thường muốn khái quát rằng

is that any verb that can appear in the construction,

bất cứ động từ nào xuất hiện trong cấu trúc,

"subject-verb-thing-to-a-recipient"

"chủ ngữ-động từ-phần bổ trợ-tân ngữ"

can also be expressed as "subject-verb-recipient-thing."

cũng có thể biểu diễn thành "chủ ngữ-động từ-tân ngữ-phần bổ trợ."

A handy thing to have,

Vì ngôn ngữ rộng lớn vô cùng

because language is infinite,

nên việc chuyển cấu trúc đó quả thực rất thuận tiện

and you can't just parrot back the sentences that you've heard.

và bạn không thể đọc vẹt lại những câu mới nghe được.

You've got to extract generalizations

Bạn phải hiểu được ý khái quát

so you can produce and understand new sentences.

để hiểu và nói được các câu mới.

This would be an example of how to do that.

Đây là ví dụ minh họa cách làm.

Unfortunately, there appear to be idiosyncratic exceptions.

Rủi thay, vẫn có các ngoại lệ riêng.

You can say, "Biff drove the car to Chicago,"

Bạn có thể nói, "Biff đã lái xe tới Chicago,"

but not, "Biff drove Chicago the car."

chứ không phải, "Biff đã lái Chicago chiếc xe."

You can say, "Sal gave Jason a headache,"

Bạn có thể nói, "Sal đã làm thằng Jason đau đầu,"

but it's a bit odd to say, "Sal gave a headache to Jason."

nhưng hiếm khi nói, "Sal đưa một trận đau đầu cho thằng Jason."

The solution is that these constructions, despite initial appearance,

Giải pháp là, dù thoạt nhìn khá giống nhau,

are not synonymous,

các cấu trúc này không đồng nghĩa.

that when you crank up the microscope

Nếu xem xét tỉ mỉ

on human cognition, you see that there's a subtle difference

nhận thức con người, bạn sẽ thấy giữa chúng

in meaning between them.

có hơi khác nhau về nghĩa.

So, "give the X to the Y,"

Nên, "Hãy đưa X cho Y" --

that construction corresponds to the thought

cấu trúc đó phản hồi lại suy nghĩ,

"cause X to go to Y." Whereas "give the Y the X"

"Khiến X đi tới Y." Trong khi, "Hãy đưa Y cái X"

corresponds to the thought "cause Y to have X."

phản ứng với suy nghĩ, "Khiến Y có X."

Now, many events can be subject to either construal,

Nào, nhiều sự việc có thể được diễn giải bằng cả hai cách,

kind of like the classic figure-ground reversal illusions,

giống các ảo ảnh số đảo ngược cổ điển,

in which you can either pay attention

các bạn có thể chú ý

to the particular object,

đến một vật nào đó,

in which case the space around it recedes from attention,

và không gian quanh vật đó lùi dần khỏi tầm nhìn,

or you can see the faces in the empty space,

hoặc bạn có thể nhìn thấy các khuôn mặt trong không khí,

in which case the object recedes out of consciousness.

khi vật thể lùi khỏi tiềm thức.

How are these construals reflected in language?

Các cách diễn giải đó được phản ánh như thế nào trong ngôn ngữ?

Well, in both cases, the thing that is construed as being affected

Trong cả hai trường hợp, sự việc được diễn giải khi bị tác động

is expressed as the direct object,

được diễn tả là tân ngữ trực tiếp:

the noun after the verb.

danh từ đứng sau động từ.

So, when you think of the event as causing the muffin to go somewhere --

Nên khi nghĩ tới việc đem chiếc bánh đi đâu đó --

where you're doing something to the muffin --

tới đích đến của chiếc bánh --

you say, "Give the muffin to the mouse."

bạn nói, "Hãy đưa cái bánh cho chú chuột."

When you construe it as "cause the mouse to have something,"

Khi diễn giải nó ra thành, "khiến con chuột có cái gì đó,"

you're doing something to the mouse,

thì bạn đang làm gì đó với con chuột,

and therefore you express it as, "Give the mouse the muffin."

do vậy bạn nói là "Hãy đưa chú chuột cái bánh."

So which verbs go in which construction --

Vậy động từ nào đi với cấu trúc nào --

the problem with which I began --

vấn đề ban đầu

depends on whether the verb specifies a kind of motion

còn tùy vào liệu động từ có cụ thể chỉ một hành động

or a kind of possession change.

hay một thay đổi sở hữu không.

To give something involves both causing something to go

Hành động cho bao gồm việc khiến cái gì đó đi

and causing someone to have.

và khiến ai đó có cái gì.

To drive the car only causes something to go,

Lái xe chỉ khiến chiếc xe đi được

because Chicago's not the kind of thing that can possess something.

vì Chicago không phải thành phố có thể sở hữu được cái gì.

Only humans can possess things.

Chỉ có con người mới có thể sở hữu.

And to give someone a headache causes them to have the headache,

Và làm cho người khác đau đầu,

but it's not as if you're taking the headache out of your head

nhưng không phải bạn lôi cơn đau đầu khỏi đầu mình

and causing it to go to the other person,

và khiến nó đi sang đầu người khác,

and implanting it in them.

rồi suy tính để cơn đau đầu định cư trong đầu người ta.

You may just be loud or obnoxious,

Bạn phải gây ồn hoặc cư xử thật đanh đá

or some other way causing them to have the headache.

mới khiến họ đau đầu được.

So, that's

Đó là một ví dụ

an example of the kind of thing that I do in my day job.

về một trong những công việc hàng ngày của tôi.

So why should anyone care?

Tại sao mọi người phải quan tâm?

Well, there are a number of interesting conclusions, I think,

Có một số kết luận thú vị

from this and many similar kinds of analyses

từ các phân tích hàng trăm động từ trong tiếng Anh

of hundreds of English verbs.

tương tự.

First, there's a level of fine-grained conceptual structure,

Thứ nhất, có một mức độ cấu trúc khái niệm mịn

which we automatically and unconsciously compute

mà chúng ta tính toán một cách vô thức và tự động

every time we produce or utter a sentence, that governs our use of language.

mỗi khi tạo ra một câu nói, cơ chế đó quản lý việc chúng ta sử dụng ngôn ngữ.

You can think of this as the language of thought, or "mentalese."

Bạn có thể nghĩ nó là ngôn ngữ của tư duy.

It seems to be based on a fixed set of concepts,

Nó dựa trên một tập hợp khái niệm nhất định

which govern dozens of constructions and thousands of verbs --

chi phối hàng tá cấu trúc và hàng nghìn động từ --

not only in English, but in all other languages --

không chỉ trong tiếng Anh mà mọi ngôn ngữ khác --

fundamental concepts such as space,

các khái niệm căn bản như không gian,

time, causation and human intention,

thời gian, quan hệ nhân quả và ý định của con người --

such as, what is the means and what is the ends?

như là, phương tiện và kết quả là gì?

These are reminiscent of the kinds of categories

Chúng gợi ta liên tưởng tới các loại

that Immanuel Kant argued

mà Immanuel Kant đã biện luận

are the basic framework for human thought,

là kết cấu khung cơ bản của tư duy con người,

and it's interesting that our unconscious use of language

và thật thú vị khi việc sử dụng vô thức ngôn ngữ

seems to reflect these Kantian categories.

phản ánh các loại Kantian này --

Doesn't care about perceptual qualities,

không chú ý đến các chất lượng nhận thức,

such as color, texture, weight and speed,

như màu sắc, kết cấu, khối lượng và tốc độ,

which virtually never differentiate

các yếu tố này không bao giờ phân biệt

the use of verbs in different constructions.

cách dùng động từ trong các cấu trúc khác nhau.

An additional twist is that all of the constructions in English

Một vướng mắc nữa là mọi cấu trúc trong tiếng Anh

are used not only literally,

ngoài nghĩa đen ra

but in a quasi-metaphorical way.

còn dùng theo nghĩa bóng.

For example, this construction, the dative,

Ví dụ, cấu trúc này, tặng cách

is used not only to transfer things,

không chỉ dùng để diễn đạt các ý

but also for the metaphorical transfer of ideas,

mà còn diễn đạt các ý ẩn dụ,

as when we say, "She told a story to me"

như khi ta nói, "Bà kể một câu chuyện cho tôi nghe"

or "told me a story,"

hay "kể cho tôi nghe một câu chuyện,"

"Max taught Spanish to the students" or "taught the students Spanish."

"Max đã dạy tiếng Tây Ban Nha cho sinh viên" hoặc "đã dạy sinh viên tiếng Tây Ban Nha."

It's exactly the same construction,

Cấu trúc hoàn toàn giống nhau,

but no muffins, no mice, nothing moving at all.

nhưng không có bánh, chuột. Không có cái gì di chuyển cả.

It evokes the container metaphor of communication,

Nó gợi "hình ảnh ẩn dụ của vật chứa đựng" khi giao tiếp,

in which we conceive of ideas as objects,

khi chúng ta tiếp nhận các ý tưởng như các vật thể

sentences as containers,

câu nói như vật chứa đựng,

and communication as a kind of sending.

và giao tiếp là quá trình gửi thông tin đi --

As when we say we "gather" our ideas, to "put" them "into" words,

khi nói chúng ta "thu lượm" các ý tưởng để "đặt" chúng "vào" từ ngữ,

and if our words aren't "empty" or "hollow,"

và nếu từ vựng của ta không "hổng" hoặc "sáo rỗng",

we might get these ideas "across" to a listener,

chúng ta có thể "truyền" các ý tưởng này tới người nghe

who can "unpack" our words to "extract" their "content."

để họ "mở gói" lời nói và "lấy ra" "nội dung" đó.

And indeed, this kind of verbiage is not the exception, but the rule.

Kiểu dài dòng văn tự đó không phải ngoại lệ mà là chuyện rất bình thường.

It's very hard to find any example of abstract language

Thật khó kiếm ví dụ về ngôn ngữ trừu tượng

that is not based on some concrete metaphor.

không dựa trên phép ẩn dụ nào.

For example, you can use the verb "go"

Ví dụ, bạn có thể dùng động từ "đi"

and the prepositions "to" and "from"

và các giới từ "tới" và "từ"

in a literal, spatial sense.

theo nghĩa đen mô tả không gian:

"The messenger went from Paris to Istanbul."

"Người đưa tin đi từ Paris đến Istanbul."

You can also say, "Biff went from sick to well."

Bạn cũng có thể nói, "Biff đi từ ốm đến khỏe (Biff khỏi ốm rồi)."

He needn't go anywhere. He could have been in bed the whole time,

Biff không đi đâu cả. Anh ta lẽ ra có thể nằm trên giường suốt,

but it's as if his health is a point in state space

nhưng có vẻ sức khỏe anh ta là một điểm trong không gian

that you conceptualize as moving.

ta coi như đang di chuyển.

Or, "The meeting went from three to four,"

Hoặc, "Cuộc họp đã đi từ 3 đến 4,"

in which we conceive of time as stretched along a line.

khi chúng ta coi thời gian trải dài trên một đường.

Likewise, we use "force" to indicate

Trong khi đó, chúng ta dùng lực để chỉ

not only physical force,

lực vật lý

as in, "Rose forced the door to open,"

trong câu, ''Nàng Rose buộc cái cửa phải mở ra (Rose đạp bay cửa)

but also interpersonal force,

và cả lực giữa cá nhân với nhau,

as in, "Rose forced Sadie to go," not necessarily by manhandling her,

như trong câu, "Rose buộc Sadie phải đi" -- không cần thiết phải bằng bạo lực,

but by issuing a threat.

mà đe dọa --

Or, "Rose forced herself to go,"

hoặc ''Rose buộc mình phải đi,"

as if there were two entities inside Rose's head,

như thể trong tâm trí Rose có 2 thực thể,

engaged in a tug of a war.

đang tham chiến.

Second conclusion is that the ability to conceive

Kết luận thứ 2 là khả năng nhận thức

of a given event in two different ways,

một sự việc theo hai cách khác nhau,

such as "cause something to go to someone"

như là, "khiến cái gì đi tới ai đó,"

and "causing someone to have something,"

và "khiến ai đó có cái gì,"

I think is a fundamental feature of human thought,

Tôi nghĩ đó là đặc tính cơ bản của tư duy con người,

and it's the basis for much human argumentation,

và cơ sở cho hoạt động biện luận

in which people don't differ so much on the facts

khi mọi người không khác nhau nhiều về các sự thật hiển nhiên

as on how they ought to be construed.

nhưng về cách diễn đạt thì khác nhau nhiều.

Just to give you a few examples:

Sau đây tôi xin đưa ra một vài ví dụ:

"ending a pregnancy" versus "killing a fetus;"

"kết thúc kỳ thai ngén" vs "giết một bào thai,"

"a ball of cells" versus "an unborn child;"

"một quả bóng tế bào (bầu bí)" vs "một thai nhi,"

"invading Iraq" versus "liberating Iraq;"

"xâm lược Iraq" vs "giải phóng Iraq,"

"redistributing wealth" versus "confiscating earnings."

"tái phân phối sự giàu có " vs "tịch thu thu nhập."

And I think the biggest picture of all

Và theo tôi, bức tranh lớn nhất

would take seriously the fact

sẽ bao gồm

that so much of our verbiage about abstract events

cách diễn đạt dài dòng của chúng ta về các sự việc trừu tượng

is based on a concrete metaphor

dựa trên một hình ảnh ẩn dụ thực tế.

and see human intelligence itself

Nó sẽ coi trí tuệ con người

as consisting of a repertoire of concepts --

bao gồm một danh mục các khái niệm --

such as objects, space, time, causation and intention --

như là các vật thể, không gian, thời gian, nguyên nhân và ý định --

which are useful in a social, knowledge-intensive species,

hữu ích trong các loài hiểu biết rộng và có tính xã hội,

whose evolution you can well imagine,

có quá trình tiến hóa dễ tưởng tượng,

and a process of metaphorical abstraction

và một quá trình trừu tượng ẩn dụ

that allows us to bleach these concepts

cho phép ta xóa bỏ

of their original conceptual content --

nội dung ý niệm ban đầu của chúng --

space, time and force --

không gian, thời gian và lực --

and apply them to new abstract domains,

và áp dụng chúng vào các miền trừu tượng mới,

therefore allowing a species that evolved

do đó cho phép một loài đã tiến hóa

to deal with rocks and tools and animals,

dùng đá, công cụ và động vật

to conceptualize mathematics, physics, law

để khái niệm hóa toán học, vật lý, luật pháp

and other abstract domains.

và các lĩnh vực trừu tượng khác.

Well, I said I'd talk about two windows on human nature --

Tôi đã nói sẽ bàn về 2 cửa sổ của bản chất con người:

the cognitive machinery with which we conceptualize the world,

bộ máy nhận thức chúng ta dùng để khái niệm hóa thế giới,

and now I'm going to say a few words about the relationship types

và giờ tôi sẽ nói đôi điều về các kiểu quan hệ

that govern human social interaction,

chi phối tương tác trong xã hội loài người,

again, as reflected in language.

được phản ánh qua ngôn ngữ.

And I'll start out with a puzzle, the puzzle of indirect speech acts.

Và tôi sẽ bắt đầu với một câu đó: câu đố về các hoạt động nói gián tiếp.

Now, I'm sure most of you have seen the movie "Fargo."

Tôi không chắc có nhiều bạn đã xem bộ phim "Fargo" hay chưa.

And you might remember the scene in which

Các bạn có thể nhớ cảnh

the kidnapper is pulled over by a police officer,

tên bắt cóc bị một viên cảnh sát dừng lại,

is asked to show his driver's license

yêu cầu xuất trình giấy phép lái xe

and holds his wallet out

và chìa ví ra

with a 50-dollar bill extending

cố tình để tờ 50$

at a slight angle out of the wallet.

thò ra khỏi ví.

And he says, "I was just thinking

Và hắn nói, "Tôi nghĩ

that maybe we could take care of it here in Fargo,"

chúng tôi cần cẩn thận hơn ở vùng Fargo này" --

which everyone, including the audience,

mà khán giả nào cũng hiểu

interprets as a veiled bribe.

đó là cuộc hối lộ lén lút.

This kind of indirect speech is rampant in language.

Kiểu nói gián tiếp này rất phổ biến trong ngôn ngữ.

For example, in polite requests,

Ví dụ, trong các yêu cầu lịch sự,

if someone says, "If you could pass the guacamole,

khi một người nói, "Thật tuyệt nếu anh

that would be awesome,"

có thể chuyển cho tôi ít sốt guacamole,"

we know exactly what he means,

ta biết chính xác ý của người nói,

even though that's a rather bizarre

dù đó là một ý niệm khá kỳ lạ

concept being expressed.

được diễn đạt.

(Laughter)

(Tiếng cười)

"Would you like to come up and see my etchings?"

"Anh có muốn đến xem các bản khắc của tôi không?"

I think most people

Tôi nghĩ hầu hết mọi người

understand the intent behind that.

đều hiểu ý định của người nói đằng sau câu nói đó.

And likewise, if someone says,

Và trong khi, nếu ai đó nói

"Nice store you've got there. It would be a real shame if something happened to it" --

"Cậu có cửa hàng đẹp đấy. Thật đáng tiếc nếu có chuyện gì xảy ra với nó" --

(Laughter) --

(Tiếng cười)

we understand that as a veiled threat,

chúng ta thừa hiểu đó là một lời đe dọa ngấm ngầm,

rather than a musing of hypothetical possibilities.

chứ không phải các giả thuyết về rủi ro.

So the puzzle is, why are bribes,

Vậy câu đố là, tại sao việc hối lộ,

polite requests, solicitations and threats so often veiled?

các yêu cầu lịch sự, gạ gẫm và đe dọa lại thường được nói bóng gió đến thế?

No one's fooled.

Chẳng ai khờ khạo cả --

Both parties know exactly what the speaker means,

cả 2 bên đều biết chính xác người nói có ý gì,

and the speaker knows the listener knows

va người nói cũng biết người nghe hiểu

that the speaker knows that the listener knows, etc., etc.

rằng người nói biết điều mà người nghe biết, vân vân.

So what's going on?

Vậy là sao?

I think the key idea is that language

Tôi nghĩ điều mấu chốt chính là

is a way of negotiating relationships,

ngôn ngữ là một phương tiện trong các quan hệ thương thuyết,

and human relationships fall into a number of types.

và các mối quan hệ của con người rơi vào một số loại.

There's an influential taxonomy by the anthropologist Alan Fiske,

Nhà nhân chủng học Alan Fiske cho rằng có một sự phân loại hệ quả

in which relationships can be categorized, more or less,

trong đó các mối quan hệ có thể được phân loại

into communality, which works on the principle

thành nhóm làm việc trên nguyên tắc

"what's mine is thine, what's thine is mine,"

"Của tôi là của bạn, của bạn cũng là của tôi'' --

the kind of mindset that operates within a family, for example;

kiểu tư duy trong gia đình, ví dụ --

dominance, whose principle is "don't mess with me;"

sự vượt trội có quy tắc là "Đừng có lằng nhằng nhé,"

reciprocity, "you scratch my back, I'll scratch yours;"

đôi bên cùng có lợi: "Có qua có lại mới toại lòng nhau,"

and sexuality, in the immortal words of Cole Porter, "Let's do it."

và giới tính: trong ngôn từ bất hủ của nhạc sĩ Cole Porter là, "Chúng ta hãy tiến hành."

Now, relationship types can be negotiated.

Các kiểu quan hệ có thể thương lượng.

Even though there are default situations

Dù có các trường hợp mặc định

in which one of these mindsets can be applied,

khi một trong các lối tư duy đó có thể áp dụng,

they can be stretched and extended.

chúng có thể được kéo giãn và mở rộng.

For example, communality applies most naturally

Ví dụ, nguyên tắc chung áp dụng tự nhiên nhất

within family or friends,

trong phạm vi gia đình và bạn bè,

but it can be used to try to transfer

nhưng nó có thể dùng để diễn đạt

the mentality of sharing

tâm lý chia sẻ

to groups that ordinarily would not be disposed to exercise it.

với các nhóm không thường gặp nguyên tắc đó --

For example, in brotherhoods, fraternal organizations,

ví dụ, giữa anh em, các tổ chức anh em,

sororities, locutions like "the family of man,"

hôi nữ sinh... như " gia đình loài người,"

you try to get people who are not related

bạn cố gắng khiến những người không phải ruột rà

to use the relationship type that would ordinarily

dùng kiểu quan hệ

be appropriate to close kin.

thường chỉ phù hợp với bà con thân thuộc.

Now, mismatches -- when one person assumes one relationship type,

Nhưng với các cặp khớp sai lầm có thể gây rắc rối --

and another assumes a different one -- can be awkward.

khi người này mang một kiểu quan hệ và người kia mang một kiểu khác.

If you went over and you helped yourself

Nếu bạn tự nhiên đến lấy

to a shrimp off your boss' plate,

con tôm từ đĩa của ông chủ ăn ngon lành,

for example, that would be an awkward situation.

ví dụ thế, thì đúng là một tình huống chết người và chết cười.

Or if a dinner guest after the meal

Hoặc sau bữa tối, một khách mời

pulled out his wallet and offered to pay you for the meal,

lôi ví ra đòi trả bạn tiền bữa tối,

that would be rather awkward as well.

tình huống này cũng khá khó xử.

In less blatant cases,

Trong các tình huống mơ hồ hơn,

there's still a kind of negotiation that often goes on.

vẫn có thể thương lượng được.

In the workplace, for example,

Ví dụ, ở nơi làm việc,

there's often a tension over whether an employee

nhân viên thấy khó khăn

can socialize with the boss,

để hòa nhập với sếp

or refer to him or her

hoặc gọi sếp

on a first-name basis.

bằng tên một cách thân mật.

If two friends have a

Khi hai người bạn thực hiện một giao dịch

reciprocal transaction, like selling a car,

như bán xe chẳng hạn,

it's well known that this can be a source

thì ai cũng thừa biết

of tension or awkwardness.

kiểu gì cũng áp lực và gây khó xử cho đôi bên.

In dating, the transition

Trong chuyện tình cảm,

from friendship to sex

chuyển từ tình bạn sang tình yêu

can lead to, notoriously, various forms of awkwardness,

dẫn đến nhiều chuyện dở khóc dở cười

and as can sex in the workplace,

cũng như chuyện tình nơi công sở,

in which we call the conflict between a

mà chúng ta gọi là cuộc tranh chấp giữa

dominant and a sexual relationship "sexual harassment."

một mối quan hệ đồng nghiệp và yêu đương, đôi khi dẫn đến "quấy rối tình dục".

Well, what does this have to do with language?

Vậy, chuyện này liên quan gì đến ngôn ngữ?

Well, language, as a social interaction,

Ngôn ngữ, một phương tiện giao tiếp trong xã hội

has to satisfy two conditions.

phải thỏa mãn hai điều kiện.

You have to convey the actual content --

Bạn phải chuyển tải được nội dung chính --

here we get back to the container metaphor.

giờ chúng ta quay lại với ẩn dụ vật chứa.

You want to express the bribe, the command, the promise,

Bạn muốn diễn đạt mệnh lệnh, lời hứa hay một vụ hối lộ,

the solicitation and so on,

lời gạ gẫm, tán tỉnh...--

but you also have to negotiate

nhưng bạn cũng phải thương lượng

and maintain the kind of relationship

và duy trì mối quan hệ

you have with the other person.

với người ta.

The solution, I think, is that we use language at two levels:

Tôi nghĩ giải pháp chính là sử dụng ngôn ngữ ở hai cấp độ:

the literal form signals

ở dạng nghĩa đen thể hiện

the safest relationship with the listener,

mối quan hệ an toàn nhất với người nghe,

whereas the implicated content --

trong khi nội dung ẩn ý --

the reading between the lines that we count on the listener to perform --

"đọc để hiểu được hàm ý" khi chúng ta phụ thuộc vào người nghe để lựa lời mà nói

allows the listener to derive the interpretation

cho phép người nghe hiểu được ý tứ

which is most relevant in context,

quan trọng trong ngữ cảnh,

which possibly initiates a changed relationship.

có thể làm thay đổi mối quan hệ.

The simplest example of this is in the polite request.

Yêu cầu lịch sự là ví dụ đơn giản nhất.

If you express your request as a conditional --

Nếu bạn diễn đạt yêu cầu của mình dưới dạng câu điều kiện:

"if you could open the window, that would be great" --

"Nếu cậu mở hộ tớ cái sổ thì tốt quá,"

even though the content is an imperative,

mặc dù nội dung là câu mệnh lệnh,

the fact that you're not using the imperative voice

nhưng bạn không dùng giọng điệu sai khiến,

means that you're not acting as if you're in a relationship of dominance,

nghĩa là bạn không thể hiện mình đang trong mối quan hệ ưu thế,

where you could presuppose the compliance of the other person.

mối quan hệ mà người kia phải tuân lệnh bạn.

On the other hand, you want the damn guacamole.

Mặt khác, bạn muốn có đĩa nước sốt guacamole đó.

By expressing it as an if-then statement,

Bằng cách diễn đạt mong muốn đó dưới dạng câu "nếu-thì",

you can get the message across

bạn có thể yêu cầu người ta

without appearing to boss another person around.

mà không tỏ ra mình đang sai khiến người ta.

And in a more subtle way, I think, this works

Và tinh vi hơn, nó có tác dụng

for all of the veiled speech acts

cho mọi lời nói ẩn ý

involving plausible deniability:

liên quan đến sự phủ nhận xác đáng:

the bribes, threats, propositions,

các vụ hối lộ, đe dọa, đề nghị,

solicitations and so on.

gạ gẫm...

One way of thinking about it is to imagine what it would be like

Giả sử

if language -- where it could only be used literally.

nếu ngôn ngữ chỉ được dùng theo nghĩa đen thì sẽ ra sao?

And you can think of it in terms of a

Bạn có thể nghĩ nó

game-theoretic payoff matrix.

như một trò chơi -- ma trận trả tiền trên lý thuyết.

Put yourself in the position of the

Hãy đặt mình vào vị trí

kidnapper wanting to bribe the officer.

một tên bắt cóc muốn hối lộ viên cảnh sát.

There's a high stakes

Có 2 khả năng

in the two possibilities

một là viên cảnh sát trung thực

of having a dishonest officer or an honest officer.

và thiếu trung thực.

If you don't bribe the officer,

Nếu bạn không hối lộ anh ta

then you will get a traffic ticket --

thì bạn sẽ nhận thẻ phạt giao thông --

or, as is the case of "Fargo," worse --

hoặc tệ hơn như trong trường hợp trong phim "Fargo"

whether the honest officer

liệu viên cảnh sát trung thực đó

is honest or dishonest.

có trung thực hay không:

Nothing ventured, nothing gained.

có thử mới biết.

In that case, the consequences are rather severe.

Trong trường hợp đó, các hậu quả khá nặng nề.

On the other hand, if you extend the bribe,

Mặt khác, nếu bạn mở rộng việc hối lộ,

if the officer is dishonest,

nếu viên cảnh sát không liêm khiết

you get a huge payoff of going free.

bạn sẽ phải đút lót nhiều tiền để được tự do.

If the officer is honest, you get a huge penalty

Nếu anh ta liêm khiết thì bạn sẽ lãnh một khoản phạt lớn

of being arrested for bribery.

vì tội hối lộ.

So this is a rather fraught situation.

Đây là một tình huống đầy kịch tính.

On the other hand, with indirect language,

Mặt khác, với ngôn ngữ gián tiếp

if you issue a veiled bribe,

nếu bạn nói khéo để che đậy ý định hối lộ

then the dishonest officer

thì tay cảnh sát thiếu liêm khiết đó

could interpret it as a bribe,

có thể hiểu hàm ý bạn muốn đút lót

in which case you get the payoff of going free.

để được tự do đi tiếp,

The honest officer can't hold you to it as being a bribe,

viên cảnh sát trung thực thì không thể buộc tội bạn hối lộ

and therefore, you get the nuisance of the traffic ticket.

vì thế, bạn vướng vào thẻ phạt giao thông.

So you get the best of both worlds.

Thế là bạn lợi cả đôi đường.

And a similar analysis, I think,

Một cách phân tích tương tự

can apply to the potential awkwardness

có thể áp dụng vào sự khó xử tiềm ẩn

of a sexual solicitation,

trong tình huống tán tỉnh,

and other cases where plausible deniability is an asset.

và các trường hợp khác khi phủ nhận xác đáng là hữu ích.

I think this affirms

Tôi nghĩ nó khẳng định

something that's long been known by diplomats --

điều đã được các nhà ngoại giao biết từ lâu --

namely, that the vagueness of language,

cụ thể là, tính mơ hồ của ngôn ngữ

far from being a bug or an imperfection,

còn lâu mới là lỗi sai hoặc khuyết điểm

actually might be a feature of language,

mà là một đặc tính của ngôn ngữ --

one that we use to our advantage in social interactions.

mà chúng ta tận dụng khi giao tiếp trong xã hội.

So to sum up: language is a collective human creation,

Tóm lại: ngôn ngữ là sản phẩm tích lũy của loài người

reflecting human nature,

phản ảnh bản chất con người --

how we conceptualize reality,

cách chúng ta khái niệm hóa thực tiễn,

how we relate to one another.

cách chúng ta hình thành quan hệ với nhau --

And then by analyzing the various quirks and complexities of language,

và bằng cách phân tích các lời nói nước đôi và sự phức tạp của ngôn ngữ,

I think we can get a window onto what makes us tick.

tôi nghĩ chúng ta có thể biết điều gì khiến chúng ta chọn.

Thank you very much.

Xin cảm ơn rất nhiều.

(Applause)

(Vỗ tay)