Why societies collapse | Jared Diamond

Translator: Kaltrina Kusari Reviewer: Liridon Shala

I think all of us have been interested, at one time or another,

Mendoj që të gjithë ne jemi interesuar për

in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,

misterin romantik të gjithë atyre shoqërive që kanë dështuar,

such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,

siq janë Majatë ne Jukatan, qytetarët e Ishullit Easter,

the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe

Anasazi, shoqëria Fertile Crescent, Angor Wat, Zimbabue e madhe,

and so on. And within the last decade or two,

e kështu me rradhë. Branda dy dekadave të fundit,

archaeologists have shown us that there were environmental problems

arkeologjistët na kanë treguar që problemet ambientale

underlying many of these past collapses.

ishin shkaku themelor i këtyre dështimeve.

But there were also plenty of places in the world

Ka pasure shumë vende në botë

where societies have been developing for thousands of years

ku shoqërite janë zhvilluar me qindra vite

without any sign of a major collapse,

pa ndonjë shenjë të një dështimi të madh.

such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies

Këto vende përfshijnë Japoninë, Javan, Tongën dhe Tikopean. Është e qartë

in some areas are more fragile than in other areas.

që shoqëritë e disa pjesëve të botës janë më të ndishme se të tjerat.

How can we understand what makes some societies more fragile

Si mund të kuptojmë se çfarë i bën disa shoqëri më të ndieshme

than other societies? The problem is obviously relevant

se sa të tjerat? Ky problem është përkatës

to our situation today, because today as well, there are

për situatën tonë të sotme, sepse edhe sot, kemi

some societies that have already collapsed, such as Somalia

shumë shoqëri të cilat vetëm kanë dështuar. Këto përfishijnë Somalinë,

and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also

Ruandën, dhe ish-Jugosllavinë. Ka edhe shoqëri të cilat janë afër dështimit,

societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.

dhe këto përfshijnë Nepalin, Indonesinë dhe Kolumbian.

What about ourselves?

Po ne?

What is there that we can learn from the past that would help us avoid

Çfarë mund të mësojmë nga e kaluara që do të na lejonte

declining or collapsing in the way that so many past societies have?

ti shmangemi rënies apo dhështimit që shoqëritë e kaluara kanë përjetuar?

Obviously the answer to this question is not going

Është e qartë që përgjigjja e kësaj pyetje nuk

to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor

do të jetë një faktor i vetëm. Nëse dikush ju thotë që ekziston një

explanation for societal collapses, you know right away

sqarim që përbehet nga një faktor, ju e dini menjëherë

that they're an idiot. This is a complex subject.

që ata janë idiot. Kjo është një temë e ndërlikuar.

But how can we make sense out of the complexities of this subject?

Çfarë mund të kuptojmë nga ndërlikimi i kësaj teme?

In analyzing societal collapses, I've arrived at a

Duke analizuar dështimet shoqërore, unë kam arritur tek një

five-point framework -- a checklist of things that I go through

kornizë pesë-pikëshe - një listë e gjërave të cilat i përcjelli

to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point

për të kuptuat dështimet. Do të illustroj që kjo kornize

framework by the extinction of the Greenland Norse society.

pesë-pikëshe duke e spjeguar zhdukjen e shoqërise se Skandinavëve ne Grenlandë.

This is a European society with literate records,

Kjo është një shoqëri Europiane me rekorde shkollore,

so we know a good deal about the people and their motivation.

kështu që kemi njohuri për njerëzit dhe motivimet e tyre.

In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,

Në vitin 984, Vikingët shkuan dhe u vendosën ne Grenlandë,

and around 1450 they died out -- the society collapsed,

dhe rreth 1450-tës ata vdiqen - shoqëria dështoj,

and every one of them ended up dead.

dhe të gjithë vdiqën.

Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,

Pse vdiqën të gjithë? Epo, në kornizën time pesë-pikëshe,

the first item on the framework is to look for human impacts

artikulli i parë është të shohim se si njerëzit ndikojnë

on the environment: people inadvertently destroying the resource

ambientin: njerëzit pa dashje shkatërrojnë burimet

base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,

në të cilat varren. Në rastin e Vikingëve,

the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,

ata pa dashje shkaktuan erozionin e tokës dhe shpyllëzimin,

which was a particular problem for them because

që ishte një problem i veçantë për ta sepse

they required forests to make charcoal, to make iron.

iu deshnin pyje për të krijuar qymyr druri, i cili përdorej për të bërë hekur.

So they ended up an Iron Age European society, virtually

Kështu që ata përfunduan si një shoqëri e Kohës së Hekurit në Evropë, praktikisht

unable to make their own iron. A second item on my checklist is

të paaftë të mbijetojnë. Arikulli i dytë në listën time është

climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.

ndërrimi i klimës. Klima mund të bëhet me e nxehtë apo më e ftohtë, me e thatë apo më e lagështë.

In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder

Në rastin e Vikingëve -- në Grenlandë, klima u bë më e ftohtë

in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate

në fund të 1300-va, dhe sidomos gjatë 1400-va. Por një klimë e ftohtë

isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting

nuk është domosdo fatale, sepse Inuitët -- Eskimot të cilët jetuan

Greenland at the same time -- did better, rather than worse,

në Grenlandë në të njejtën kohë -- bënë më mirë me klimë të

with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?

ftohtë. Pse, atëhere, Skandinavët e Grenlandës nuk u adaptuan?

The third thing on my checklist is relations with neighboring

Arikulli i 3-të në listën time është lidhjet miqësore me shoqëri

friendly societies that may prop up a society. And if that

fqinje që mbështesin shoqëritë. Nëse kjo mbështetje miqësore

friendly support is pulled away, that may make a society

tërhiqet, atëherë një shoqëri mund të

more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,

dështoj më lehtë. Në rastin e Skandinavëve të Grenlandës,

they had trade with the mother country -- Norway --

ata tregtonin me vendin amë - Norvegjinë --

and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,

dhe kjo tregti u zvogëlua: pjesërishtë sepse Norvegjia u dobësua,

partly because of sea ice between Greenland and Norway.

pjesërisht për shkak të akullit detar në mes te Grenlandës dhe Norvegjisë.

The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.

Artikulli i katërt në listën time është lidhja me shoqërite armike.

In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --

Në rastin e Skandinavëve të Grenlandës, armiqët ishin Inuitët --

the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse

Ekismot që ndanin Grenlandën -- me të cilët Skandinavët

got off to bad relationships. And we know that the Inuit

filluan një lidhje të keqe. Ne e dimë që Inuitët

killed the Norse and, probably of greater importance,

i mbytën Skandinavët dhe, ndoshta më me rëndësi,

may have blocked access to the outer fjords, on which

mund të ju kishin bllokuar hyrjen në fjordet e jashtme, në të

the Norse depended for seals at a critical time of the year.

cilat Skandivanët varrshin për foka gjatë një kohe kritike të vitit.

And then finally, the fifth item on my checklist is the political,

Së fundi, arikulli i pestë në listën time janë faktorët politik,

economic, social and cultural factors in the society that make it

ekonomik, shoqëror dhe kulturor që bëjnë që një shoqëri

more or less likely that the society will perceive and solve its

të shoh dhe të zgjidhë problemet e saj

environmental problems. In the case of the Greenland Norse,

ambientale. Në rastin e Grenlandës,

cultural factors that made it difficult for them

faktorët kulturorë të cilët e vështirësuan

to solve their problems were: their commitments to a

zgjidhjen e problemit ishin: angazhimi i tyre rreth një

Christian society investing heavily in cathedrals; their being

shoqërie të Krishterë që kërkonte investime në katedrale; një shoqëri

a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,

konkuruese, dhe urrejtja e tyre ndaj Inuitëve,

from whom they refused to learn. So that's how the five-part

nga të cilët rrefuzuan të mësonin. Kjo tregon se si korniza ime

framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.

pesë-pikëshe është përkatëse me dështimin dhe zhdukjen eventuale të Skandivanëve në Grenlandë.

What about a society today?

Po shoqëria e sotme?

For the past five years, I've been taking my wife and kids to

Për 5 vitet e kaluar, unë i kam dërguar gruan dhe fëmijët e mij

Southwestern Montana, where I worked as a teenager

në Montanën Jugperëndimore, ku kam mbledhur sonë

on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems

kur isha adoleshent. Montana, në shikim të pare, duket

like the most pristine environment in the United States.

sikur ambienti më i paprishur në SHBA.

But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.

Por kur të gërvishtim sipërfaqen shohim që Montana vuan nga një problem serioz.

Going through the same checklist: human environmental impacts?

Nëse e ndjekim të njejtën listë: ndikimi njerëzor në ambient?

Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste

Po, është i cekur në Montana. Probleme me helme prej mbeturinave të minierava

have caused damage of billions of dollars.

kanë shkaktuar dëme që arrijnë shumën e miliarda dollarësh.

Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly

Problemet me barëra të këqijnë i kushtojnë Montanës afër

200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas

200 milion dollar në vit. Montana ka humbur tokë bujqësore

from salinization, problems of forest management,

nga kripa e madhe në tokë, probleme me menaxhim të pyjeve,

problems of forest fires. Second item on my checklist:

probemet e zjarreve të pyejeve. Artikulli i dytë në listën time:

climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer

ndërrimi i klimës. Po -- klima në Montana po ngrohet

and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation

dhe po thatësohet, por bujqësia e Monatnës varret sidomos në

from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,

ujitjen me ujë që vija nga bora, dhe kur bora të shkrihet - për shembull

as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --

fakti që akullnajat ne Parkun Kombëtar Glacier po zhduken --

that's bad news for Montana irrigation agriculture.

është lajm i keq për ujitjen bujqësore të Montanës.

Third thing on my checklist: relations with friendlies

Artikulli i tretë në listën time: lidhjet shoqërore

that can sustain the society. In Montana today, more than half of

që mund ta mbështesin shoqërinë. Në Montana sot, më shumë se gjysma e

the income of Montana is not earned within Montana,

të ardhurave nuk fitohet brenda territorit,

but is derived from out of state: transfer payments from

por vjen nga jashtë shtetit: transfere parash nga

social security, investments and so on --

sigurimi social, investime, e kështu me rradhë --

which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.

që e bën Montanën të pa mbrojutur nga pjesa tjetër e SHBA-ve.

Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems

Katër: lidhjet me armiq. Montanët kanë të njejtin problem si

as do all Americans, in being sensitive to problems

të gjithë Amerikanët e tjerë, sepse janë sensitivë ndaj problemeve

created by hostiles overseas affecting our oil supplies,

të krijuara nga armiqët jashtë shtetit që e ndikojnë furnizimin tonë

and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:

me vaj, dhe sulmet terroriste. Së fundi, arikulli i fundit në listën time:

question of how political, economic, social, cultural attitudes

pyetja se si qëndrimet politike, ekonomike, shoqërore dhe kulturore

play into this. Montanans have long-held values, which today

marrin pjesë në këtë. Montanët kanë vlera që i kanë mbajtur për një kohë të gjatë, e

seem to be getting in the way of their solving their own problems.

që sot nuk po i lejojnë ti zgjidhim problemet e tyre.

Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,

Besnikëria ndaj prerjes së drurëve, minierave, bujqësise,

and to no government regulation; values that worked well

dhe jo rregullave qeveritate; vlera të cilat ishin mirë në të

in the past, but they don't seem to be working well today.

kaluarën, por nuk bëjnë punë sot.

So, I'm looking at these issues of collapses

Po i shqyrtoj çështjet e dështimit

for a lot of past societies and for many present societies.

për shumë shoqëri të kaluara dhe të tashme.

Are there any general conclusions that arise?

A ka përfundime të përgjithshme nga kjo?

In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage

Në një mënyre, sikur deklarata e Tolstoit që çdo martesë e palumturë

being different, every collapsed or endangered society is different --

është ndryshe, çdo shoqëri e dështuar apo e rrezzikuar është ndryshe --

they all have different details. But nevertheless, there are certain

ato të gjitha kanë detaje të ndryshme. Megjithatë, ka tema të

common threads that emerge from these comparisons

përbashkëta që shfaqem nga krahasimet

of past societies that did or did not collapse

e shoqërive të kaluara të cilat dështuan apo nuk dështuan

and threatened societies today. One interesting common thread

dhe shoqërive që janë të rrezikuara sot. Një temë interesante e përbashkët

has to do with, in many cases, the rapidity of collapse

ka të bëjë, në shumë raste, me shpejtësinë e dështimit

after a society reaches its peak. There are many societies

pasi që shoqëria të arrijë pikën e saj të zhvillimit. Ka shumë shoqëri që

that don't wind down gradually, but they build up -- get richer

nuk shkatërrohen ngadalë, por ndërtohen - bëhen më të pasura

and more powerful -- and then within a short time, within a few decades

dhe më të fuqishme -- dhe pastaj për një kohe të shkurtër, branda disa

after their peak, they collapse. For example,

dekadave pas pikës së suksesit, ato dështojnë. Për shembull,

the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the

Majat e Jukatanit filluan të dështojne gjatë

early 800s -- literally a few decades after the Maya were building

të 800-ve të herëshme -- me kuptimin e plotë të fjalës, pasi që Majat

their biggest monuments, and Maya population was greatest.

kishin ndërtuar monumentet më të mëdha, dhe pupullsia ishte më e madhja.

Or again, the collapse of the Soviet Union took place

Apo sërisht, dështimi i Bashkimit Sovjetik, i cili ndodhi

within a couple of decades, maybe within a decade, of the time

brenda disa dekadave, ndoshta brenda një dekade, prej kohës

when the Soviet Union was at its greatest power.

kur Bashkimi Sovjetik kishte më së shumti fuqi.

An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.

Një analogji do të ishte rritja e bakterieve në pjata laboratorike.

These rapid collapses are especially likely where there's

Këto dështime të shpejta janë sidomos të mundëshme aty ku ka

a mismatch between available resources and resource consumption,

një mospërputhje mes burimeve dhe konsumimit të burimeve,

or a mismatch between economic outlays and economic potential.

apo një mospërputhje në mes të shpenzimeve ekonomike dhe potencialit ekonomik.

In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,

Bakteriet rriten në një pjatë laboratorike. Të themi që dyfishohen çdo gjeneratë,

and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,

dhe 5 gjenerata para fundit pjata laboratorike ështe 15/16 e thatë,

and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation

dhe pastaj 3/4-tat e gjeneratës tjetër zbrazen, dhe gjenerata e ardhshme

half empty. Within one generation after the petri dish still

është gjysmë e thatë. Brenda një gjenerate pasi që pjata laboratorike është

being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.

gjysmë e thatë, është e mbushur. Nuk ka më ushqim, dhe bakteriet kanë dështuar.

So, this is a frequent theme:

Pra, kjo është një temë e shpeshtë:

societies collapse very soon after reaching their peak in power.

shoqëritë dështojnë shumë shpejtë pasi të arrijnë pikën e fuqisë.

What it means to put it mathematically is that, if you're concerned

Nëse e analizojim matematikisht, atëhere nëse jeni të preokupuar për

about a society today, you should be looking not at the value

shoqëritë sot, nuk duhet të shikoni vlerën

of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should

e funksionit matematikor -- apo pasurisë - por duhet të shikoni

be looking at the first derivative and the second derivatives

derivativin e parë dhe të dytë të

of the function. That's one general theme. A second general theme

funksionit. Kjo është një temë e përgjithshme. Një temë tjetër e përgjithshme

is that there are many, often subtle environmental factors that make

është që ka shumë, shpesh faktorë të mprehtë ambiental që i bëjnë

some societies more fragile than others. Many of those factors

disa shoqëri më delikate se të tjerat. Shumë prej këtyre faktorëve

are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,

nuk kuptohen si duhet. Për shembull, pse ishte Ishulli Easter

of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as

i vetmi rast i shpyllëzimit të plotë në gjithë Pacifikun, ku ndodhen

the most devastating case of complete deforestation?

me qindra ishuj të tjerë?

It turns out that there were about nine different environmental

Rezulton që kishte rreth 9 faktore të ndryshëm ambiental

factors -- some, rather subtle ones -- that were working against

- disa prej tyre delikatë -- që po punonin kundër

the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,

qytetarëve të Ishullit Easter, dhe këto përfshijnë shpërbërjen e gurëve vullkanikë,

latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them

gjerësinë, dhe shiun. Ndoshta faktori më delikat

is that it turns out that a major input of nutrients

është fakti që një hyrje kryesore e ushqimit

which protects island environments in the Pacific is from

që i mbron ambientet e ishujve në Paqësore vjen nga

the fallout of continental dust from central Asia.

shpërbërja e pluhurit kontinental nga Azia qëndrore.

Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust

Easter, nga të gjitë ishujt, merr sasinë më të vogël

from Asia restoring the fertility of its soils. But that's

të pluhurit që e restauron pjellorinë e tokës. Ky është një faktor

a factor that we didn't even appreciate until 1999.

të cilin nuk e kemi vlerësuar deri më 1999.

So, some societies, for subtle environmental reasons,

Pra, disa shoqëri, për arsye delikate ambientale,

are more fragile than others. And then finally,

janë më të ndjeshme se të tjerat. Dhe, së fundmi,

another generalization. I'm now teaching a course

një përgjithësim tjetër. Tani po e mësoj një lëndë

at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses

në Universitetin e Kalifornisë në Los Angjelso, për studentët e UKLA

of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,

që ka të bëjë me këto dështime të shoqërive. Ajo që ju pengon studentëve më së shumti është:

how on earth did these societies not see what they were doing?

si është e mundur që këto shoqëri nuk e panë se ç'po bënin?

How could the Easter Islanders have deforested their environment?

Si kanë mundur banorët e Ishullit Easter të shpyllëzojnë ambientin e tyre?

What did they say when they were cutting down the last palm tree?

Çfarë po thonin ata kur e prenë pemën e fundit?

Didn't they see what they were doing? How could societies

A nuk e panë se çfarë po bënin? Si është e mundur që shoqëritë

not perceive their impacts on the environments and stop in time?

nuk e kuptuan ndikimin që kanë mbi ambientin dhe nuk u ndalën me kohë?

And I would expect that, if our human civilization carries on,

Dhe unë supozoj që, nëse civilizimi njerëzor vazhdon,

then maybe in the next century people will be asking,

atëherë ndoshta shekullin e ardhshëm njerëzit do pyesin,

why on earth did these people today in the year 2003 not see

si është e mundur që njerëzit e vitit 2003 nuk i kuptuan

the obvious things that they were doing and take corrective action?

gjërat e qarta që po bënin, dhe nuk u ndalën?

It seems incredible in the past. In the future, it'll seem

Duket e pabesueshme kur shohim të kaluarën. Në të ardhmen, do të duket

incredible what we are doing today. And so I've been

e pabesueshme ajo që po bëjme ne sot. Kështu që

trying to develop a hierarchical set of considerations

ne kemi provuar të zhvillojmë disa konsiderata hierarkike

about why societies fail to solve their problems --

që spjegojnë pse shoqëritë dështojnë të gjejnë zgjidhje për problemet e tyre.

why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,

Pse dështojnë të kuptojnë problemet e tyre, apo, nëse i kuptojnë,

why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,

pse dështojnë ti zgjidhin ato? Ose, nëse provojnë ti zgjidhin

why do they fail to succeed in solving them?

pse nuk janë të suksesshëm?

I'll just mention two generalizations in this area.

Do të përmendi vetëm dy përgjithësime të kësaj fushe.

One blueprint for trouble, making collapse likely,

Një plan për probleme, që e bën dështimin të mundur,

is where there is a conflict of interest between the short-term

është aty ku ka konlfikt në mes të interesave afat-shkurtër

interest of the decision-making elites and the long-term

të elitës që merr vendime dhe interesit afat-gjatë të

interest of the society as a whole, especially if the elites

shoqërisë në përgjithësi. Kjo ndodh sidomos nëse elita

are able to insulate themselves from the consequences

mund të izoloj vetëveten prej pasojave

of their actions. Where what's good in the short run for the elite

të veprave të tyre. Aty ky ajo që është e mirë në afat të shkurtër për elitën

is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite

është e dëmshme për shoqërine, ka një rrezik të vërtet që elita

doing things that would bring the society down in the long run.

do të bëj gjëra që do ta dëmtojnë shoqërine në afat të gjatë.

For example, among the Greenland Norse --

Për shembul, ndër Skandinavët e Grenlandës --

a competitive rank society -- what the chiefs really wanted

një shoqëri konkurruese -- ajo që udhëheqësit donin ishte të kishin më shumë

is more followers and more sheep and more resources

ndjekës, më shumë dele dhe më shumë burime për të

to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs

pasur më shumë se udhëheqësit fqinjë. Kjo i lejoj udhëheqësit të

to do what's called flogging the land: overstocking the land,

bëjnë atë që quhet fshikullim i tokës: mbingarkimin e tokës,

forcing tenant farmers into dependency. And that made

dhe detyrimin e fermerëve në varrje. Kjo i bëri udhëheqësit të

the chiefs powerful in the short run,

fuqijshëm në afat të shkurtër,

but led to the society's collapse in the long run.

por rezultoj në dështim të shoqërisë.

Those same issues of conflicts of interest are acute

Këto probelme të njejta të konlfiktit të interesave janë

in the United States today. Especially because

prezente edhe në SHBA sot. Sidomos sepse

the decision makers in the United States are frequently

ata që marrin vendime në SHBA janë shpesh

able to insulate themselves from consequences

në gjendje të izolojnë vetëveten nga pasojat

by living in gated compounds, by drinking bottled water

sepse mund të jetojnë në shoqëri të rrethuara, mund të pijnë ujë

and so on. And within the last couple of years,

në shishe, e kështu me rradhë. Brenda dy viteve të fundit,

it's been obvious that the elite in the business world

duket çartë që elita e biznesit

correctly perceive that they can advance

e kuptojnë që mund të bëj gjëra

their short-term interest by doing things that are

që i lejojnë të përfitojnë, por që

good for them but bad for society as a whole,

e dëmtojnë shoqërine. Për shembull,

such as draining a few billion dollars out of Enron

mund të kullojnë ca miliard dollar nga Enron

and other businesses. They are quite correct

dhe biznese të tjera. Ata kanë të drejtë kur thonë që këto gjëra

that these things are good for them in the short term,

janë fitimprurëse në afat të shkurtër,

although bad for society in the long term.

edhe pse të dëmshme për shoqërinë në afat të gjatë.

So, that's one general conclusion about why societies

Pra, ky është një përfundim se pse shoqëritë

make bad decisions: conflicts of interest.

marrin vendime të gabueshme: konflikti i interesave.

And the other generalization that I want to mention

Përgjithësimi i dytë që dua të përmendi është që

is that it's particularly hard for a society to make

është posaqërisht vështirë për një shoqëri të marr

quote-unquote good decisions when there is a conflict involving

një "vendim të mirë" kur kemi të bëjmë me vlera

strongly held values that are good in many circumstances

të forta, të cilat janë të mira në të shumtën e rasteve,

but are poor in other circumstances. For example,

por të dobëta ne disa raste. Për shembull,

the Greenland Norse, in this difficult environment,

Skandinavët e Grenlandës, në këtë ambient të vështire,

were held together for four-and-a-half centuries

u mbajtën së bashku nga angazhimi i tyre 4.5 shekullor

by their shared commitment to religion,

rreth fesë, dhe nga kohezioni

and by their strong social cohesion. But those two things --

i fortë shoqëror. Por këto dy gjëra -- angazhimi rreth fesë

commitment to religion and strong social cohesion --

dhe kohezioni i fortë shoqëror --

also made it difficult for them to change at the end

e vështirësuan mundësinë e tyre për të ndryshuar

and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.

dhe për të mësuar nga Inuitët. Ose sot -- Australia.

One of the things that enabled Australia to survive

Njëra prej gjërave që e lejoj Australinë të mbijetoj

in this remote outpost of European civilization

në këtë pjesë të largët të civilizimit Europian

for 250 years has been their British identity.

për 250 vjet ka qenë identiteti i tyre Britanez.

But today, their commitment to a British identity

Por sot, zotimi i tyre si Britanez

is serving Australians poorly in their need to adapt

nuk po i ndihmon Australianët të adaptohen

to their situation in Asia. So it's particularly difficult

me situatën e tyre në Azi. Kështu që është posaqërisht vështire

to change course when the things that get you in trouble

të ndërrosh rrugën kur gjërat që të fusin në telashe

are the things that are also the source of your strength.

janë gjërat që të japin fuqitë gjithashtu.

What's going to be the outcome today?

Cili do të jetë përfundimi sot?

Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs

Epo, të gjithë e dimë për bombat të cilat janë gati për të shpërthyer

going on in the modern world, time bombs that have fuses

në botën moderne, bombat kohore që kanë siguresa

of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,

të disa dekadave -- jo më shumë se 50 vjet,

and any one of which can do us in; the time bombs of water,

dhe të cilat mund të na dëmtojnë; bombat kohore të ujit,

of soil, of climate change, invasive species,

të dheut, të ndërrimit klimatik, të specieve pushtuese,

the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --

të kufirit fotosintetik, problemet me popullsi, helme etj. etj. --

listing about 12 of them. And while these time bombs --

janë gati 12 prej tyre. Përderisa këto bomba kohore --

none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them

asnjëra me siguresë më të gjatë se 50 vjet, dhe shumica prej tyre

have fuses of a few decades -- some of them, in some places,

kanë siguresa të disa dekadave -- disa prej tyre, në disa vende,

have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,

kanë siguresa më të shkurtëra. Në ritmin me të cilin po zhvillohemi,

the Philippines will lose all its accessible loggable forest

Filipinet do të humabsin pyllin që mund ta presin

within five years. And the Solomon Islands are only

brenda 5 viteve. Ishujt Solomon janë vetëm një vit

one year away from losing their loggable forest,

larg humbjes së pyllit që mund ta presin,

which is their major export. And that's going to be spectacular

i cili është eksporti i tyre kryesor. Kjo do të jetë spektakolare

for the economy of the Solomons. People often ask me,

për ekonominë e Solomonëve. Njerëzit shpesh më pyesin,

Jared, what's the most important thing that we need to do

Jared, cila është gjëja kryesore që duhet të bëjmë

about the world's environmental problems?

për problemet ambientale të ambientit botëror?

And my answer is, the most important thing we need to do

Përgjigjja ime është që duhet të harrojmë që ka

is to forget about there being any single thing that is

vetëm një gjë që është më e rëndësishme

the most important thing we need to do.

se gjërat tjera.

Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.

Më mirë, ka rreth 12 gjëra të cilat mund të na dëmtojnë.

And we've got to get them all right, because if we solve 11,

Duhet ti bëjmë si duhet, sepse nëse i zgjidhim 11 prej tyre,

we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,

por jo të 12-tën - ne jemi në rrezik. Për shembull,

if we solve our problems of water and soil and population,

nëse e zgjidhim problemin e ujit, të dheut, dhe the popullsisë,

but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.

por nuk i zgjidhim problemet e helmeve, atëherë jemi në rrezik.

The fact is that our present course is a non-sustainable course,

Fakti është që rruga jonë e tashme nuk është një rrugë e qëndrueshme,

which means, by definition, that it cannot be maintained.

që do të thotë, që nuk mund të vazhdohet.

And the outcome is going to get resolved within a few decades.

Rezultati do të zgjidhet brenda disa dekadave.

That means that those of us in this room who are less than

Kjo do të thotë që ne të cilët jemi në këtë dhome, dhe jemi më pak

50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,

se 50 apo 60 vjet do të shohim se si zgjidhen këto paradokse, dhe ne që jemi

and those of us who are over the age of 60 may not see

mbi moshën 60 vjeqare mund të mos e shohim zgjidhjen,

the resolution, but our children and grandchildren certainly will.

por fëmijët dhe nipat e mbesat tona sigurisht që po.

The resolution is going to achieve either of two forms:

Kjo zgjidhjke do të merr një prej dy formave të mundshme:

either we will resolve these non-sustainable time-fuses

ose do ti zgjidhim këto siguresa të pa-qëndrueshme

in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,

në një mënyrë tonë duke provuar ti përmisojmë,

or else these conflicts are going to get settled

ose këto konflikte do të zgjidhen në mënyra

in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,

më të pakëndshme të cilat nuk mund ti zgjedhim -- domethënë, me luftë,

disease or starvation. But what's for sure is that our

sëmundje ose vdekje nga uria. Ajo që dihet tashmë është

non-sustainable course will get resolved in one way or another

që kjo rruga jonë e paqëndrueshme do të zgjidhet në një mënyrë

in a few decades. In other words, since the theme of this session

apo tjetrën brenda disa dekadave. Me fjalë të tjera, meqenëse tema

is choices, we have a choice. Does that mean that we should

e kësaj seance është alternativa, ne kemi një alternativë. A do të thotë kjo që

get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.

duhet të bëhemi pesimistë dhe të tronditur? Unë kam ardhur në përfundimin e kundërt.

The big problems facing the world today are not at all

Problemet më të mëdha sot me të cilat duhet të merremi

things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid

nuk janë jashtë kontrollit tonë. Kërcënimi më i madh nuk është një asteroid

about to crash into us, something we can do nothing about.

që veçsa nuk është rrëzuar në tokë, diç që nuk mund të kontrollojmë.

Instead, all the major threats facing us today are problems

Në vend të kësaj, të gjitha kërcënimet me të cilat përballemi sot janë

entirely of our own making. And since we made the problems,

probleme që i kemi krijuar vetë ne. Meqenëse i kemi krijuar këto probleme,

we can also solve the problems. That then means that it's

mund edhe ti zgjidhim. Kjo do të thotë që

entirely in our power to deal with these problems.

ne e kemi fuqinë për ti zgjidhur këto probleme.

In particular, what can all of us do? For those of you

Posaqërisht, çfare mund të bëjmë? Për ata që janë të interesuar

who are interested in these choices, there are lots of things

në këto alternativa, ka shume gjëra që mund të bëjmë.

you can do. There's a lot that we don't understand,

Ka shumë gjëra që nuk i kuptojmë,

and that we need to understand. And there's a lot that

dhe që duhet të kuptojmë. Dhe ka shumë gjëra që i kuptojmë

we already do understand, but aren't doing, and that

por nuk i zbatojmë, dhe duhet të

we need to be doing. Thank you.

bëjmë diç. Faleminderit

(Applause)

(Duartrokitje)