Why societies collapse | Jared Diamond

Tłumaczenie: Grzegorz Krzeszowski Korekta: Rysia Wand

I think all of us have been interested, at one time or another,

Chyba każdy interesował się kiedyś

in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,

romantycznymi zagadkami upadków cywilizacji,

such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,

np. Majów z Jukatanu, mieszkańców Wysp Wielkanocmych,

the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe

ludów Anasazi, Żyznego Półksiężyca, Angkor Wat,

and so on. And within the last decade or two,

czy Wielkiego Zimbabwe. Od kilkudzięsięciu lat,

archaeologists have shown us that there were environmental problems

archeolodzy dowodzą, że do wielu upadków przyczyniły się

underlying many of these past collapses.

problemy ze środowiskiem naturalnym.

But there were also plenty of places in the world

Z kolei w wielu miejscach cywilizacje rozwijały się przez tysiąclecia

where societies have been developing for thousands of years

Z kolei w wielu miejscach cywilizacje rozwijały się przez tysiąclecia

without any sign of a major collapse,

bez oznak poważniejszych kłopotów,

such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies

np. w Japonii, na Jawie, Tongo i Tikopii. Ewidentnie w pewnych rejonach

in some areas are more fragile than in other areas.

społeczeństwa czeka większe ryzyko.

How can we understand what makes some societies more fragile

Jak zrozumieć przyczyny takich różnic?

than other societies? The problem is obviously relevant

Problem odnosi się do naszej obecnej sytuacji

to our situation today, because today as well, there are

ponieważ także dziś

some societies that have already collapsed, such as Somalia

niektóre społeczeństwa upadają, np. Somalia

and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also

i Rwanda oraz dawna Jugosławia. Istnieją także

societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.

kraje chylące się ku upadkowi, np. Nepal,

What about ourselves?

Indonezja czy Kolumbia. A co z nami?

What is there that we can learn from the past that would help us avoid

Czy lekcje z przeszłości pomogą nam uniknąć

declining or collapsing in the way that so many past societies have?

kryzysu lub upadku na wzór dawnych cywilizacji?

Obviously the answer to this question is not going

Oczywiście odpowiedź nie będzie prosta.

to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor

Jeśli ktoś twierdzi, że jeden czynnik

explanation for societal collapses, you know right away

wyjaśnia upadek społeczeństw, zapewniam,

that they're an idiot. This is a complex subject.

że to idiota. To złożony temat.

But how can we make sense out of the complexities of this subject?

Jak wytłumaczyć jego zawiłości?

In analyzing societal collapses, I've arrived at a

Analizując upadki cywilizacji, utworzyłem

five-point framework -- a checklist of things that I go through

5-punktową strukturę: listę, która pomaga mi

to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point

zrozumieć powody upadku. Zademonstruję ją

framework by the extinction of the Greenland Norse society.

na przykładzie upadku cywilizacji nordyckiej na Grenlandii.

This is a European society with literate records,

To przykład piśmiennej cywilizacji europejskiej,

so we know a good deal about the people and their motivation.

więc dużo wiemy o ludziach i ich motywach.

In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,

W 984 r. Wikingowie dotarli na Grenlandię,

and around 1450 they died out -- the society collapsed,

osiedlili się, a około 1450 roku zniknęli.

and every one of them ended up dead.

Cywilizacja upadła i wszyscy wymarli.

Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,

Dlaczego? Zgodnie z moją 5-stopniową listą

the first item on the framework is to look for human impacts

szukam najpierw wpływu ludzi na środowisko.

on the environment: people inadvertently destroying the resource

Ludzie bezwiednie niszczą surowce,

base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,

od których zależą. W tym przypadku

the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,

doprowadzono do erozji gleby i wylesienia,

which was a particular problem for them because

co stanowiło wyjątkowy problem, bo

they required forests to make charcoal, to make iron.

potrzebowali węgla drzewnego do wytopu żelaza.

So they ended up an Iron Age European society, virtually

W efekcie lud z Epoki Żelaza stał się

unable to make their own iron. A second item on my checklist is

niezdolny do jego wyrobu. Punkt drugi:

climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.

zmiana klimatu: ocieplenie lub ochłodzenie, osuszenie lub zwilgotnienie.

In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder

W przypadku Wikingów, klimat oziębił się

in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate

na przełomie XIV i XVw. Jednak zimny klimat

isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting

nie musi być zgubny, bo Inuici, Eskimosi,

Greenland at the same time -- did better, rather than worse,

radzili sobie na Grenlandii całkiem dobrze.

with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?

Dlaczego więc nie Wikingowie?

The third thing on my checklist is relations with neighboring

Trzeci punkt listy to stosunki z sąsiadami,

friendly societies that may prop up a society. And if that

przyjaznymi i mogącymi pomóc. Jeśli usuniemy

friendly support is pulled away, that may make a society

przyjazne wsparcie, w rezultacie społeczność

more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,

może się załamać. Wymiana handlowa,

they had trade with the mother country -- Norway --

którą Wikingowie prowadzili z ojczystą Norwegią,

and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,

zmalała z powodu osłabienia Norwegii,

partly because of sea ice between Greenland and Norway.

oraz zamarznięcia morza między nimi.

The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.

Czwarty punkt listy to stosunki z wrogami.

In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --

Wrogami Wikingów na Grenlandii byli Inuici,

the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse

Eskimosi, z którymi Wikingowie

got off to bad relationships. And we know that the Inuit

byli w złych stosunkach. Wiemy że Inuici

killed the Norse and, probably of greater importance,

zabijali Wikingów i, co pewnie ważniejsze,

may have blocked access to the outer fjords, on which

blokowali dostęp do zewnętrznych fiordów,

the Norse depended for seals at a critical time of the year.

gdzie Wikingowie polowali na foki w krytycznych miesiącach roku.

And then finally, the fifth item on my checklist is the political,

Piąty punkt porusza aspekty polityczne,

economic, social and cultural factors in the society that make it

ekonomiczne, społeczne i kulturowe,

more or less likely that the society will perceive and solve its

decydujące o tym, czy grupa potrafi dostrzec

environmental problems. In the case of the Greenland Norse,

i rozwiązać problemy środowiska. Dla Wikingów

cultural factors that made it difficult for them

czynnikami kulturowymi, które utrudniły im

to solve their problems were: their commitments to a

rozwiązanie problemów było zaangażowanie

Christian society investing heavily in cathedrals; their being

w chrześcijaństwo, pochłonięte budową katedr,

a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,

rywalizacja wewnętrzna oraz pogarda dla Inuitów,

from whom they refused to learn. So that's how the five-part

od których nie chcieli się uczyć. Oto jak

framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.

5-stopniowy model ma się do wyginięcia

What about a society today?

grenlandzkich Wikingów. A obecnie?

For the past five years, I've been taking my wife and kids to

Przez ostatnie pięć lat zabierałem żonę i dzieci

Southwestern Montana, where I worked as a teenager

do Montany, gdzie jako nastolatek pracowałem

on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems

przy sianokosach. Na pierwszy rzut oka

like the most pristine environment in the United States.

to najbardziej dziewiczy stan w USA.

But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.

W istocie boryka się z poważnymi problemami.

Going through the same checklist: human environmental impacts?

Zastosowałem ten sam schemat: wpływ na środowisko.

Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste

W Montanie -- zgubny. Toksyczne odpady

have caused damage of billions of dollars.

z kopalni spowodowały miliardowe szkody.

Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly

Problemy z chwastami kosztują Montanę

200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas

200 mln dolarów rocznie. Ziemi uprawnej ubywa

from salinization, problems of forest management,

przez zasolenie. Lasy są źle zarządzane,

problems of forest fires. Second item on my checklist:

niszczone pożarami. Drugi czynnik:

climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer

zmiana klimatu: ocieplenie i osuszenie.

and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation

Rolnictwo zależy od wody z roztopów,

from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,

więc ubytki śniegu, spowodowane przez

as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --

topnienie lodowców w Parku Narodowym Glacier,

that's bad news for Montana irrigation agriculture.

źle wróżą nawadnianiu pól.

Third thing on my checklist: relations with friendlies

Trzeci punkt: stosunki z sojusznikami,

that can sustain the society. In Montana today, more than half of

mogącymi pomóc. Ponad połowa dochodów

the income of Montana is not earned within Montana,

pochodzi dzisiaj spoza stanu,

but is derived from out of state: transfer payments from

np. z ubezpieczeń społecznych,

social security, investments and so on --

inwestycji i tym podobnych,

which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.

co uzależnia Montanę od reszty USA.

Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems

Czwarty aspekt: relacje z wrogami.

as do all Americans, in being sensitive to problems

Montana dzieli z resztą USA

created by hostiles overseas affecting our oil supplies,

problemy zewnętrzne: zagrożenie złóż ropy

and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:

czy ataki terrorystyczne. Ostatni punkt listy:

question of how political, economic, social, cultural attitudes

wpływ aspektów politycznych, ekonomicznych,

play into this. Montanans have long-held values, which today

socjalnych i kulturowych. Montana ceni tradycje

seem to be getting in the way of their solving their own problems.

utrudniające dziś rozwiązywanie problemów,

Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,

jak metody leśnictwa, górnictwa i rolnictwa

and to no government regulation; values that worked well

bez regulacji rządowych. Wartości,

in the past, but they don't seem to be working well today.

które dziś już się nie sprawdzają.

So, I'm looking at these issues of collapses

Przyglądam się czynnikom upadku

for a lot of past societies and for many present societies.

przeszłych i wielu współczesnych cywillizacji.

Are there any general conclusions that arise?

Jakie można wysnuć wnioski?

In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage

Tołstoj zauważył, że każda nieszczęśliwa rodzina

being different, every collapsed or endangered society is different --

jest nieszczęśliwa na swój sposób. Upadki

they all have different details. But nevertheless, there are certain

też różnią się szczegółami. Mimo to,

common threads that emerge from these comparisons

porównując dawne i współczesne wspólnoty,

of past societies that did or did not collapse

niezależnie czy przetrwały czy nie,

and threatened societies today. One interesting common thread

dostrzegamy wspólne wątki. Co ciekawe,

has to do with, in many cases, the rapidity of collapse

w wielu przypadkach szybki upadek nastąpił

after a society reaches its peak. There are many societies

tuż po osiągnięciu szczytu rozwoju. Te cywilizacje

that don't wind down gradually, but they build up -- get richer

nie zanikły stopniowo. Rozwinęły się, wzbogaciły,

and more powerful -- and then within a short time, within a few decades

spotężniały, po czym, w kilka dekad

after their peak, they collapse. For example,

po osiągnięciu szczytu, nagle upadły.

the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the

Upadek cywilizacji Majów na półwyspie Jukatan

early 800s -- literally a few decades after the Maya were building

zaczął się na początku IX w., krótko po powstaniu

their biggest monuments, and Maya population was greatest.

największych budowli, przy największej populacji.

Or again, the collapse of the Soviet Union took place

Z kolei upadek Związku Radzieckiego dokonał się

within a couple of decades, maybe within a decade, of the time

w ciągu 20 czy 10 lat, w okresie

when the Soviet Union was at its greatest power.

gdy Związek Radziecki był u szczytu potęgi.

An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.

Można to porównać do hodowli bakterii.

These rapid collapses are especially likely where there's

Szybkie upadki powoduje zwykle brak

a mismatch between available resources and resource consumption,

równowagi między popytem a podażą surowców,

or a mismatch between economic outlays and economic potential.

lub między wydatkami a dochodami gospodarki.

In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,

Jeśli liczba bakterii zdwaja się co pokolenie,

and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,

a 5 pokoleń temu zajmowały tylko 12% płytki,

and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation

w kolejnym pokoleniu zajmą 25%, potem 50%.

half empty. Within one generation after the petri dish still

W połowie pusta płytka zapełni się w ciągu jednej generacji.

being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.

Nie starczy pożywienia i bakterie zginą.

So, this is a frequent theme:

Taka sytuacja się powtarza.

societies collapse very soon after reaching their peak in power.

Cywilizacje upadają tuż po szczytowym rozwoju.

What it means to put it mathematically is that, if you're concerned

Matematycznie rzecz ujmując

about a society today, you should be looking not at the value

należy rozpatrywać społeczeństwo

of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should

nie pod kątem wartości funkcji, czyli bogactwa,

be looking at the first derivative and the second derivatives

lecz pod kątem pierwszej i drugiej pochodnej.

of the function. That's one general theme. A second general theme

To pierwsze ogólne zagadnienie.

is that there are many, often subtle environmental factors that make

Po drugie, społeczeństwa słabną czasem

some societies more fragile than others. Many of those factors

przez subtelne czynniki środowiskowe,

are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,

z których wielu nie rozumiemy.

of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as

Np. czemu spośród setek wysp Pacyfiku

the most devastating case of complete deforestation?

tylko Wyspę Wielkanocną spotkało

It turns out that there were about nine different environmental

całkowite wyniszczenie lasów? Okazuje się,

factors -- some, rather subtle ones -- that were working against

że przyczyna tkwi w 9 różnych czynnikach,

the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,

jak opady pyłu wulkanicznego,

latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them

szerokość geograficzna i deszcze.

is that it turns out that a major input of nutrients

Odkryto, że większość substancji odżywczych

which protects island environments in the Pacific is from

chroniących środowiska wysp Pacyfiku

the fallout of continental dust from central Asia.

pochodzi z pyłów znad Azji Centralnej.

Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust

Wyspa Wielkanocna dostaje ich najmniej.

from Asia restoring the fertility of its soils. But that's

Ten czynnik wzięliśmy pod uwagę

a factor that we didn't even appreciate until 1999.

dopiero w roku 1999.

So, some societies, for subtle environmental reasons,

Z tych właśnie powodów

are more fragile than others. And then finally,

niektóre społeczeństwa łatwiej giną.

another generalization. I'm now teaching a course

Ostatnie uogólnienie. Wykładam na UCLA

at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses

o upadkach cywilizacji. Moich studentów

of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,

najbardziej bulwersuje, jakim cudem

how on earth did these societies not see what they were doing?

ówcześni nie widzieli, co robią.

How could the Easter Islanders have deforested their environment?

Jak mogli wyciąć w pień cały las?

What did they say when they were cutting down the last palm tree?

Co mówili ścinając ostatnią palmę?

Didn't they see what they were doing? How could societies

Nie widzieli, co robią? Czemu widok

not perceive their impacts on the environments and stop in time?

wyrządzanych szkód nie powstrzymał ich w porę?

And I would expect that, if our human civilization carries on,

Uważam, że jeśli ludzkość przetrwa,

then maybe in the next century people will be asking,

w następnym stuleciu także padnie pytanie:

why on earth did these people today in the year 2003 not see

Jakim cudem ludzie w 2003 r. nie widzieli,

the obvious things that they were doing and take corrective action?

co robią i nie zaczęli przeciwdziałać?

It seems incredible in the past. In the future, it'll seem

Z perspektywy czasu to, co dziś robimy

incredible what we are doing today. And so I've been

wyda się nieprawdopodobne. Próbuję

trying to develop a hierarchical set of considerations

uporządkować okoliczności, przez które

about why societies fail to solve their problems --

nie udaje się rozwiązywanie własnych problemów.

why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,

Dlaczego ludzie przeoczają problemy, a jeśli już

why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,

to czemu nie stawiają mu czoła? A jeśli próbują,

why do they fail to succeed in solving them?

to dlaczego im to nie wychodzi?

I'll just mention two generalizations in this area.

Wspomnę o dwóch uogólnieniach.

One blueprint for trouble, making collapse likely,

U korzeni upadku leży często konflikt między

is where there is a conflict of interest between the short-term

krótkofalowymi interesami elit politycznych

interest of the decision-making elites and the long-term

a długofalowymi interesami społeczeństwa,

interest of the society as a whole, especially if the elites

zwłaszcza gdy elity potrafią unikać

are able to insulate themselves from the consequences

następstw swoich działań.

of their actions. Where what's good in the short run for the elite

Kiedy korzyści elit szkodzą całej społeczności,

is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite

istnieje ryzyko, że w rezultacie

doing things that would bring the society down in the long run.

elita doprowadzi wszystkich do upadku.

For example, among the Greenland Norse --

W przypadku Wikingów z Grenlandii

a competitive rank society -- what the chiefs really wanted

przywódcom zależało tylko na pognębieniu rywali

is more followers and more sheep and more resources

przewagą stronników, owiec i zasobów.

to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs

Wyniszczali ziemię, wypasali za wiele zwierząt,

to do what's called flogging the land: overstocking the land,

zmuszali rolników do poddaństwa.

forcing tenant farmers into dependency. And that made

W rezultacie przywódcy zyskiwali

the chiefs powerful in the short run,

krótkotrwałą władzę, ale ostatecznie

but led to the society's collapse in the long run.

doprowadzili do upadku całą społeczność.

Those same issues of conflicts of interest are acute

Równie ostry konflikt interesów

in the United States today. Especially because

widzimy dziś w USA. Zwłaszcza dlatego,

the decision makers in the United States are frequently

że decydenci potrafią zwykle

able to insulate themselves from consequences

odizolować się od konsekwencji,

by living in gated compounds, by drinking bottled water

dzięki strzeżonym osiedlom i wodzie w butelkach.

and so on. And within the last couple of years,

Od kilku lat widzimy,

it's been obvious that the elite in the business world

że elita świata biznesu uznała,

correctly perceive that they can advance

że może czerpać bezpośrednie zyski

their short-term interest by doing things that are

z działań korzystnych dla niej,

good for them but bad for society as a whole,

a niekorzystnych dla ogółu,

such as draining a few billion dollars out of Enron

np. miliardy dolarów zaprzepaszczone przez Enron

and other businesses. They are quite correct

i inne firmy. Rzeczywiście

that these things are good for them in the short term,

osiągają krótkotrwałe korzyści,

although bad for society in the long term.

choć na dłuższą metę szkodzą ogółowi.

So, that's one general conclusion about why societies

Oto dlaczego społeczeństwa

make bad decisions: conflicts of interest.

podejmują złe decyzje: konflikt interesów.

And the other generalization that I want to mention

Oto inne spostrzeżenie warte wzmianki:

is that it's particularly hard for a society to make

społecznościom wyjątkowo trudno podejmować

quote-unquote good decisions when there is a conflict involving

"dobre" decyzje, kiedy konflikt dotyczy

strongly held values that are good in many circumstances

wartości pomocnych w jednych okolicznościach,

but are poor in other circumstances. For example,

a szkodliwych w drugich. Na przykład,

the Greenland Norse, in this difficult environment,

w trudnych warunkach na Grenlandii,

were held together for four-and-a-half centuries

przez 4 i pół wieku spajało Wikingów

by their shared commitment to religion,

silne przywiązanie do religii

and by their strong social cohesion. But those two things --

oraz silne więzi społeczne. Niestety, właśnie

commitment to religion and strong social cohesion --

przywiązanie do religii i silne więzi społeczne

also made it difficult for them to change at the end

spowodowały niezdolność do zmian i odrzucenie

and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.

przykładu Inuitów. Weźmy dzisiejszą Australię.

One of the things that enabled Australia to survive

Jednym z czynników przetrwania Australii

in this remote outpost of European civilization

w oddalonym przyczółku europejskiej cywilizacji

for 250 years has been their British identity.

przez 250 lat było utożsamianie z Anglią.

But today, their commitment to a British identity

Dzisiaj to przywiązanie szkodzi

is serving Australians poorly in their need to adapt

Australiczykom w przystosowaniu

to their situation in Asia. So it's particularly difficult

do nowej sytuacji w Azji. Bardzo trudno

to change course when the things that get you in trouble

zmienić kierunek, gdy przyczyna problemów

are the things that are also the source of your strength.

jest równocześnie źródłem siły.

What's going to be the outcome today?

Czego możemy spodziewać się dzisiaj?

Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs

Znamy wiele punktów zapalnych

going on in the modern world, time bombs that have fuses

we współczesnym świecie. To bomby z lontami

of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,

długości kikudziesięciu, maksimum 50 lat,

and any one of which can do us in; the time bombs of water,

i każda może nas zniszczyć. To problemy z wodą,

of soil, of climate change, invasive species,

gruntem, zmianą klimatu, gatunkami inwazyjnymi,

the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --

pułapem fotosyntezy, przeludnieniem, toksynami.

listing about 12 of them. And while these time bombs --

Lista 12 problemów. Te tykające bomby

none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them

eksplodują za najwyżej 50 lat. Większość

have fuses of a few decades -- some of them, in some places,

za parę dekad, a gdzieniegdzie

have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,

nawet wcześniej. Przy dzisiejszym tempie

the Philippines will lose all its accessible loggable forest

Filipiny stracą wszystkie zasoby leśne

within five years. And the Solomon Islands are only

w ciągu pięciu lat. Wyspy Salomona tylko rok

one year away from losing their loggable forest,

dzieli od wycięcia lasów zdatnych na surowiec,

which is their major export. And that's going to be spectacular

stanowiących podstawę ich eksportu.

for the economy of the Solomons. People often ask me,

Epokowa chwila dla ich ekonomi. Często pytają mnie,

Jared, what's the most important thing that we need to do

co trzeba zrobić najpilniej

about the world's environmental problems?

z problemami środowiska świata?

And my answer is, the most important thing we need to do

Odpowiadam, że przede wszystkim

is to forget about there being any single thing that is

należy zapomnieć, że istnieje

the most important thing we need to do.

tylko jedna, najważniejsza rzecz.

Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.

Mamy kilkanaście problemów, a każdy zgubny.

And we've got to get them all right, because if we solve 11,

Musimy rozwiązać wszystkie, bo jeśli zostanie

we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,

choć jeden - zniszczy nas. Na przykład

if we solve our problems of water and soil and population,

jeśli rozwiążemy problem wody, gleby oraz przeludnienia

but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.

ale nie toksycznych odpadów - przepadliśmy.

The fact is that our present course is a non-sustainable course,

Obecna sytuacja jest niestabilna,

which means, by definition, that it cannot be maintained.

czyli, zgodnie z definicją, nie da się utrzymać.

And the outcome is going to get resolved within a few decades.

Wyniki poznamy w ciągu kilkudziesięciu lat.

That means that those of us in this room who are less than

To oznacza, że widzowie mający mniej niż 50

50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,

czy 60 lat, doczekają rozwiązania problemów.

and those of us who are over the age of 60 may not see

Ci z nas po sześciesiątce mogą nie doczekać,

the resolution, but our children and grandchildren certainly will.

ale nasze dzieci i wnuki napewno tak.

The resolution is going to achieve either of two forms:

Rozwiązanie można otrzymać dwojako:

either we will resolve these non-sustainable time-fuses

albo rozwiążemy wszystkie problemy w sposób

in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,

przyjemny, dobrowolnie stosując środki zaradcze,

or else these conflicts are going to get settled

albo konflikty zostaną rozwiązane w sposób

in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,

nieprzyjemny i przymusowy: za pomocą

disease or starvation. But what's for sure is that our

wojny, chorób i głodu. Tak czy inaczej nasza

non-sustainable course will get resolved in one way or another

niestabilność bez wątpienia znajdzie rozwiązanie

in a few decades. In other words, since the theme of this session

już niebawem. Ponieważ tematem tej sesji

is choices, we have a choice. Does that mean that we should

są możliwości, twierdzę że mamy wybór.

get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.

Mamy być smutni i przytłoczeni? Twierdzę, że nie.

The big problems facing the world today are not at all

Nie jesteśmy całkowicie bezradni wobec problemów,

things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid

z jakimi boryka się nasz świat. Zostawmy asteroidy

about to crash into us, something we can do nothing about.

na kursie kolizyjnym z ziemią; na to nie mamy wpływu.

Instead, all the major threats facing us today are problems

Zagrażające nam dziś problemy

entirely of our own making. And since we made the problems,

mają źródło w nas samych. Ponieważ sami je stwarzamy,

we can also solve the problems. That then means that it's

od nas zależy rozwiązanie. To oznacza,

entirely in our power to deal with these problems.

że rozwiązanie leży w naszej mocy.

In particular, what can all of us do? For those of you

Co możemy zrobić? Dla tych z was,

who are interested in these choices, there are lots of things

którzy chcą wybierać, istnieje mnóstwo opcji.

you can do. There's a lot that we don't understand,

Wielu spraw jeszcze nie rozumiemy,

and that we need to understand. And there's a lot that

a powinniśmy zrozumieć, i to szybko.

we already do understand, but aren't doing, and that

Wiele rozumiemy, ale nadal nie robimy

we need to be doing. Thank you.

tego, co należy. Dziękuję.

(Applause)

(Oklaski)