Why societies collapse | Jared Diamond

Jared Diamond - Tại sao các xã hội loài người sụp đổ

Translator: Le Khanh-Huyen Reviewer: Ha Tran

I think all of us have been interested, at one time or another,

Tôi nghĩ tất cả chúng ta, một đôi lúc nào đó, đều thấy hứng thú,

in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,

với bí ẩn lãng mạn của các xã hội đã sụp đổ

such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,

như Maya cổ xưa và người Yacatan, người dân đảo Phục Sinh,

the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe

người Anasazi, vùng Lưỡi Liềm Trù Phú, Angor Wat, Đại Zimbabwe

and so on. And within the last decade or two,

vân vân. và trong vòng một, hai thập kỷ gần đây,

archaeologists have shown us that there were environmental problems

các nhà khảo cổ học đã chỉ cho chúng ta rằng có những vẫn đề môi trường

underlying many of these past collapses.

ẩn dưới sự sụp độ của những xã hội này.

But there were also plenty of places in the world

Nhưng đồng thời có rất nhiều nơi khác trên thế giới

where societies have been developing for thousands of years

các xã hội vẫn đang tiếp tục phát triển qua hàng nghìn năm

without any sign of a major collapse,

mà không có dấu hiệu sụp đổ lớn nào,

such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies

chẳng hạn như Nhật Bản, Java, Tonga và Tikopea. Do vậy, hiển nhiên, các xã hội

in some areas are more fragile than in other areas.

ở một số nơi rõ ràng là mỏng manh hơn ở những nơi khác.

How can we understand what makes some societies more fragile

Làm sao chúng ta có thể hiểu điều gì làm một số xã hội mỏng yếu hơn

than other societies? The problem is obviously relevant

những xã hội khác? Vấn đề rõ ràng là liên quan

to our situation today, because today as well, there are

tới hoàn cảnh của chúng ta ngày nay, bởi ngày nay cũng có

some societies that have already collapsed, such as Somalia

những xã hội vừa mới sụp đổ, ví dụ Somali

and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also

Rwanda và Yugoslavia cũ. Cũng có những

societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.

xã hội hiện đại đang tiến gần tới sự sụp đổ, chẳng hạn Nepal, Indonesia và Columbia.

What about ourselves?

Còn bản thân chúng ta thì sao?

What is there that we can learn from the past that would help us avoid

Chúng ta có thể học được gì từ quá khứ để giúp mình

declining or collapsing in the way that so many past societies have?

tránh được sự suy tàn hoặc sụp đổ như các xã hội đã mắc phải trong quá khứ?

Obviously the answer to this question is not going

Hiển nhiên câu trả lời không hề đơn giản

to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor

chỉ do một nguyên nhân. Nếu ai đó bảo bạn là chỉ do một nguyên nha

explanation for societal collapses, you know right away

giải thích cho sự sụp đổ của các xã hội, bạn sẽ thấy ngay

that they're an idiot. This is a complex subject.

là họ ngớ ngẩn. Đó là một đề tài rất phức tạp.

But how can we make sense out of the complexities of this subject?

Nhưng làm sao chungd ta hiểu được sự phức tạo của đề tài này?

In analyzing societal collapses, I've arrived at a

Trong việc phân tích sự sụp đổ của các xã hội, tôi đã đi đến

five-point framework -- a checklist of things that I go through

một cơ sở gồm 5 luận điểm: một danh mục những thứ mà tôi phải nghiên cứu

to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point

và tìm hiểu sự sụp đổ. Và tôi sẽ làm rõ cơ sở 5 luận điểm này

framework by the extinction of the Greenland Norse society.

bằng sự diệt vong của xã hội người Na Uy ở Greenland.

This is a European society with literate records,

Đây là một xã hội châu Âu với những bản chữ viết,

so we know a good deal about the people and their motivation.

từ đó chúng ta biết được khá nhiều về dân cư và động thái của họ.

In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,

Vào năm 984 SCN, người Viking đặt chân đến Greenland và định cư tại đó

and around 1450 they died out -- the society collapsed,

và khoảng năm 1450 họ bị tuyệt diệt -- cả xã hội sụp đổ,

and every one of them ended up dead.

và dân cư dần biến mất.

Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,

Tại sao họ bị tuyệt diệt? Trong cơ sở 5 luận điểm của tôi,

the first item on the framework is to look for human impacts

luận điểm đầu tiên xem xét đến yếu tố ảnh hưởng của con người

on the environment: people inadvertently destroying the resource

tới môi trường do sự vô tình phá hoại tài nguyên

base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,

do cuộc sống lệ thuộc của họ. Trong trường hợp người Na Uy Viking,

the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,

những người Viking đã vô tình làm xói mòn đất và phá rừng,

which was a particular problem for them because

đó là một vấn đề đặc biệt nghiêm trọng bởi vì

they required forests to make charcoal, to make iron.

họ cần rừng để làm than củi, luyện sắt.

So they ended up an Iron Age European society, virtually

Vì thế gần như họ kết thúc Thời kỳ Đồ sắt Châu Âu

unable to make their own iron. A second item on my checklist is

do không thể làm ra sắt. Luận điểm thứ hai trong danh mục của tôi là

climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.

sự biến đổi khí hậu. Khí hậu có thể trở nên nóng lên, lạnh hơn, ẩm hơn hoặc khô hơn.

In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder

Trong trường hợp người Viking ở Greenland, khí hậu trở nên lạnh dần

in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate

vào cuối những năm 1300, và đặc biệt trong những năm 1400. Nhưng khí hậu lạnh

isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting

không nhất thiết gây nên sự hủy diệt, bởi người Inuit -- người Eskimos

Greenland at the same time -- did better, rather than worse,

ở Greenland cũng chống chịu tốt hơn

with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?

với khí hậu lạnh. Vậy tại sao người Na Uy ở Greenland lại không làm được như thế?

The third thing on my checklist is relations with neighboring

Luận điểm thứ 3 của tôi là quan hệ với các xã hội lân cận

friendly societies that may prop up a society. And if that

để cùng hợp tác. Và nếu sự hỗ trợ thân thiện

friendly support is pulled away, that may make a society

bị mất đi, thì xã hội sẽ dễ dàng

more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,

sụp đỏ. Trong trường hợp của người Na Uy ở Greenland

they had trade with the mother country -- Norway --

họ có giao thường với nước mẹ, Na Uy

and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,

và sự giao thương này tàn lụi dần một phần là do Na Uy dần suy vong,

partly because of sea ice between Greenland and Norway.

một phần nữa là do vùng biển băng giữa Greenland và Na Uy.

The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.

Luận điểm thứ 4 của tôi là mối quan hệ với các xã hội thù địch.

In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --

Trong trường hợp người Na Uy ở Greenland, dân tộc thù địch là người Inuit,

the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse

người Eskimos cùng chung sống trên Greenland

got off to bad relationships. And we know that the Inuit

và giữa hai bên có quan hệ xấu. Và chúng ta biết rằng người Inuit

killed the Norse and, probably of greater importance,

đã giết người Na Uy, và, có lẽ với tầm quan trọng to lớn hơn

may have blocked access to the outer fjords, on which

đã chặn lối vào vùng vịnh ngoài

the Norse depended for seals at a critical time of the year.

mà người Na Uy dùng để săn hải cẩu làm thực phẩm chính yếu.

And then finally, the fifth item on my checklist is the political,

Và rồi cuối cùng, luận điểm thứ 5 trong danh mục của tôi là các nhân tố chính trị,

economic, social and cultural factors in the society that make it

kinh tế, xã hội và văn hóa trong xã hội đó

more or less likely that the society will perceive and solve its

khiến cho xã hội nhận thức và giải quyết được

environmental problems. In the case of the Greenland Norse,

các vấn đề môi trường. Trong trường hợp người Na Uy ở Greenland,

cultural factors that made it difficult for them

nhân tố văn hóa khiến họ khó khăn

to solve their problems were: their commitments to a

trong việc giải quyết các vấn đề là sự sùng bái

Christian society investing heavily in cathedrals; their being

Thiên Chúa giáo và nhà thờ, họ trở thành

a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,

một xã hội tranh giành địa vị và luôn khinh miệt người Inuit,

from whom they refused to learn. So that's how the five-part

và luôn từ chối học hỏi họ. Vì thế đó là cách mà cơ sở 5 luận điểm

framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.

của tôi liên quan tới sự sụp đổ và diệt vong của người Na Uy ở Greenland.

What about a society today?

Vậy còn những xã hội ngày nay thì sao?

For the past five years, I've been taking my wife and kids to

Trong vòng 5 năm gần đây, tôi đã đưa vợ con tôi tới

Southwestern Montana, where I worked as a teenager

Tây Nam Montana, nơi tôi đã từng cắt cỏ

on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems

khi còn trẻ. Và thoạt trông Montana giống như

like the most pristine environment in the United States.

môi trường nguyên thủy của nước Mỹ.

But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.

Nhưng sau khi đào xới bề mặt, Montana rõ ràng đã phải chịu những vấn đề nghiêm trọng.

Going through the same checklist: human environmental impacts?

Nó đã trải qua những vấn đề tương tự: ảnh hưởng của con người tới môi trường.

Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste

Ohair, một điều rất cấp bách ở Montana. Vấn đề độc tố từ chất thải khai thác mỏ

have caused damage of billions of dollars.

đã gây nên thiệt hại tới hàng tỷ dollar.

Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly

Khó khăn bắt nguồn từ các loài cỏ dại, gây thiệt hại cho Montana tới

200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas

200 triệu dollar mỗi năm. Montana mất hẳn vùng đất canh tác

from salinization, problems of forest management,

do bị nhiễm mặn, các vấn đề liên quan tới quản lý tài nguyên rừng,

problems of forest fires. Second item on my checklist:

cháy rừng. Luận điểm thứ hai

climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer

là sự biến đổi khí hậu. Vâng -- khí hậu ở Montana nóng dần lên

and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation

và khô hơn, nhưng nền nông nghiệp ở Montana phụ thuộc vào việc tưới tiêu

from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,

từ băng, và khi băng đã tan đi rồi, chẳng hạn như

as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --

băng hà ở Công viên Băng hà Quốc gia biến mất,

that's bad news for Montana irrigation agriculture.

đó sẽ là tin xấu cho nông nghiệp tưới tiêu ở Montana.

Third thing on my checklist: relations with friendlies

Luận điểm thứ 3 liên quan tới sự thân thiện

that can sustain the society. In Montana today, more than half of

để duy trì xã hội bền vững. Ở Montana ngày nay, hơn 1/2

the income of Montana is not earned within Montana,

thu nhập của Montana không phải kiếm được trong phạm vi Montana,

but is derived from out of state: transfer payments from

mà đến từ ngoại bang: tiền thuế từ

social security, investments and so on --

an ninh xã hội, đầu tư và vân vân,

which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.

khiến cho Montana yếu kém hơn so với các bang khác ở Hoa Kỳ.

Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems

Thứ tư: quan hệ với các thế lực thù địch. Montana có cùng vấn đề

as do all Americans, in being sensitive to problems

như vấn đề nhạy cảm của mọi người dân Mỹ

created by hostiles overseas affecting our oil supplies,

gây ra do các thế lực thù địch nước ngoài, anh hưởng tới nguồn cung dầu mỏ,

and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:

và xâm chiếm lãnh thổ. Và cuối cùng, luận điểm sau cùng trong danh mục của tôi:

question of how political, economic, social, cultural attitudes

câu hỏi về quan điểm chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa

play into this. Montanans have long-held values, which today

đóng vai trò như thế nào. Người Montana có những giá trị lâu đời mà ngày nay

seem to be getting in the way of their solving their own problems.

dường như thể hiện trong cách họ giải quyết vấn đề riêng.

Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,

Sự tận tụy truyền thống đối với việc đốn gỗ, khai mỏ và với nông nghiệp

and to no government regulation; values that worked well

và phi luật pháp. Các giá trị đã từng áp dụng tốt

in the past, but they don't seem to be working well today.

trong quá khứ, nhưng ngày nay có vẻ không còn đúng nữa.

So, I'm looking at these issues of collapses

Bởi vậy, tôi đang tìm kiếm những vấn đề về sự sụp đổ

for a lot of past societies and for many present societies.

của rất nhiều xã hội trong quá khứ và nhiều xã hội ngày nay.

Are there any general conclusions that arise?

Từ đó có thể rút ra kết luận chung gì không?

In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage

Theo cách nào đó, cũng giống như tuyên bố của Tolstoy về mọi cuộc hôn nhân không hạnh phúc

being different, every collapsed or endangered society is different --

là điều khác biệt, thì mỗi xã hội sụp đổ hoặc suy tàn là khác biệt --

they all have different details. But nevertheless, there are certain

chúng có những đặc điểm khác. Tuy vậy, cũng có một số mối đe dọa

common threads that emerge from these comparisons

chung xuất hiện khi chúng ta làm phép so sánh

of past societies that did or did not collapse

giữa các xã hội sụp đổ và không sụp đổ trong quá khứ

and threatened societies today. One interesting common thread

và các xã hội đang bị đe dọa ngày nay. Một mối đe dọa chung khá lý thú

has to do with, in many cases, the rapidity of collapse

trong nhiều trường hợp, sự nhanh chóng sụp đổ

after a society reaches its peak. There are many societies

sau khi xã hội cạm đáy. Có nhiều xã hội

that don't wind down gradually, but they build up -- get richer

không suy tàn dần dần, mà chúng vươn lên, giàu mạnh thêm

and more powerful -- and then within a short time, within a few decades

và ngày càng hùng mạnh, và rồi trong một thời gian ngắn, chỉ trong một vài thập kỷ

after their peak, they collapse. For example,

sau khi chạm đáy, chúng sụp đổ. Chẳng hạn,

the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the

xã hội Maya vùng trũng của bán đảo Yucatan bắt đầu sụp đổ

early 800s -- literally a few decades after the Maya were building

trong nửa đầu thập niên 800, đúng một vài thập kỷ sau khi người Maya xây dựng

their biggest monuments, and Maya population was greatest.

những tượng đài lớn nhất, và dân số Maya phát triển đông đúc nhất.

Or again, the collapse of the Soviet Union took place

Hay ví dụ như sự sụp đổ của Liên bang Xô Viết diễn ra

within a couple of decades, maybe within a decade, of the time

trong một vài thập kỷ, có thể chỉ một thập kỷ, ngay lúc

when the Soviet Union was at its greatest power.

Liên bang Xô Viết đang đứng trên đỉnh cao quyền lực.

An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.

Một ví dụ tương tự là những con vi khuẩn đang sinh trưởng trong một đĩa cấy.

These rapid collapses are especially likely where there's

Những vụ sụp đổ nhanh chóng này đặc biêt giống

a mismatch between available resources and resource consumption,

với sự không tương xứng giữa những tài nguyên sẵn có và tài nguyên tiêu thụ,

or a mismatch between economic outlays and economic potential.

hay bất tương xứng giữa phí tổn kinh tế và tiềm năng kinh tế.

In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,

Trong đĩa cấy, vi khuẩn lớn lên. Hãy xem rằng cứ sau mỗi thế hệ, chúng lại tăng gấp đôi,

and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,

và sinh trưởng được 5 thế hệ trước khi đãi cấy bị khưr sạch 15/16,

and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation

và rồi 3/4 thế hệ kế tiếp bị xóa sạch và thế hệ sau nữa

half empty. Within one generation after the petri dish still

làm sạch 1/2. Trong vòng một thế hệ sau khi đĩa vi khuẩn

being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.

bị khử 1/2, nó lại đầ. Không còn thức ăn và cả đám vi khuẩn chết hết.

So, this is a frequent theme:

Đó là khuynh hướng chung

societies collapse very soon after reaching their peak in power.

rằng các xã hội sụp đổ ngay sau khi họ đạt tới đỉnh cao quyền lực.

What it means to put it mathematically is that, if you're concerned

Theo khía cạnh toán học, nếu bạn quan tâm

about a society today, you should be looking not at the value

về các xã hội ngày nay, bạn nên tìm kiếm không chỉ các giá trị

of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should

về các chức năng toán học, sự tích lũy của cải, mà bạn nên

be looking at the first derivative and the second derivatives

quan tâm cả những vấn đề nguyên sinh và thứ sinh

of the function. That's one general theme. A second general theme

của các chức năng đó. Đó là khuynh hướng chung. Còn khuynh hướng thứ hai

is that there are many, often subtle environmental factors that make

là có nhiều, thường các nhân tố môi trường nhạy cảm khiến

some societies more fragile than others. Many of those factors

cho một số xã hội yếu hơn các xã hội khác, và nhiều nhân tố như thế

are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,

vẫn chưa được hiểu cặn kẽ. Chẳng hạn, tại sao trên Thái Bình Dương,

of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as

có hàng trăm hòn đảo, mà chỉ đảo Phục Sinh sụp đổ

the most devastating case of complete deforestation?

và là trường hợp sụp đổ nặng nề nhất hoàn toàn do nạn phá rừng?

It turns out that there were about nine different environmental

Hóa ra có khoảng 9 nhân tố môi trường

factors -- some, rather subtle ones -- that were working against

khác nhau, một số khá nhạy cảm, không giữ được

the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,

trên đảo Phục Sinh, và chúng là kết của sự phun trào núi lửa,

latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them

vĩ độ và lượng mưa. Có lẽ thứ nhạy cảm nhát trong đó

is that it turns out that a major input of nutrients

hóa ra là nguồn dinh dưỡng chính

which protects island environments in the Pacific is from

bảo vệ cho môi trường của hòn đảo trên Thái Bình Dương này

the fallout of continental dust from central Asia.

khỏi hậu quả của bụi lục địa từ Trung Á.

Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust

Đảo Phục Sinh, trong số các hòn đảo trên Thái Bình Dương, có ít bụi nhất

from Asia restoring the fertility of its soils. But that's

từ châu Á để khôi phục độ màu mỡ của đất đai. Nhưng đó là

a factor that we didn't even appreciate until 1999.

một nhân tố mà chúng ta không hề dự liệu trước cho tới năm 1999.

So, some societies, for subtle environmental reasons,

Do vậy, một số xã hội, do một vài lý do môi trường nhạy cảm,

are more fragile than others. And then finally,

đã yếu hơn các xã hội khác. Và rồi cuối cùng,

another generalization. I'm now teaching a course

một kết luận khái quát khác. Bởi tôi đang dạy một môn

at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses

ở Đại học California ở Los Angeles (UCLA) cho sinh viên bậc ĐH, về sự sụp đổ

of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,

của các xã hội. Điều khiến các sinh viên ĐH của tôi ở UCLA lúng túng là,

how on earth did these societies not see what they were doing?

làm sao các xã hội này có thể không nhìn nhận được những gì họ đã làm?

How could the Easter Islanders have deforested their environment?

Làm sao những người dân đảo Phục Sinh lại tàn phá môi trường của họ?

What did they say when they were cutting down the last palm tree?

Họ đã nói gì khi chặt cây cọ cuối cùng?

Didn't they see what they were doing? How could societies

Liệu họ không nhận thấy mình đang làm gì sao? Làm sao những xã hội này

not perceive their impacts on the environments and stop in time?

không hiểu được những ảnh hưởng của mình tới môi trường và biết ngừng lại đúng lúc?

And I would expect that, if our human civilization carries on,

và tôi sẽ trông đợi rằng nếu nền văn minh nhân loại cứ tiếp tục như thế,

then maybe in the next century people will be asking,

thì có lẽ chỉ trong thế kỉ tới thôi, loài người sẽ hỏi

why on earth did these people today in the year 2003 not see

tại sao những con người chúng ta ngày nay, sống vào năm 2003, không nhìn thấy

the obvious things that they were doing and take corrective action?

những điều rõ ràng họ đang làm và sớm khắc phục nó?

It seems incredible in the past. In the future, it'll seem

Có vẻ điều đó rất khó tin trong quá khứ. Trong tương lai, có vẻ như

incredible what we are doing today. And so I've been

thật khó tin về những gì chúng ta đang làm ngày nay. Và vì thế tôi đã

trying to develop a hierarchical set of considerations

cố phát triển một bộ thứ bậc về lý do

about why societies fail to solve their problems --

tại sao các xã hội thất bại trong việc giải quyết các vấn đề của họ.

why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,

Tại sao họ không nhận ra vấn đề, hoặc nếu họ nhận ra,

why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,

tại sao họ không khắc phục được? Hoặc nếu họ không khắc phục được,

why do they fail to succeed in solving them?

thì tại sao họ không thể giải quyết được chúng?

I'll just mention two generalizations in this area.

Tôi sẽ chỉ đề cập tới hai kết luận trong mảng này.

One blueprint for trouble, making collapse likely,

Một kế hoạch gây ra sự khó khăn, sụp đổ là

is where there is a conflict of interest between the short-term

đâu là sự mâu thuẫn giữa lợi ích ngắn hạn

interest of the decision-making elites and the long-term

của tầng lớp trên ra quyết định và lợi ích dài hạn

interest of the society as a whole, especially if the elites

của toàn bộ xã hội, đặc biệt là nếu tầng lớp trên

are able to insulate themselves from the consequences

có thể bảo vệ bản thân họ khỏi hậu quả

of their actions. Where what's good in the short run for the elite

của những hành động của mình. Đâu là điều tốt ngắn hạn cho tầng lớp trên

is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite

đồng thời là điều xấu cho toàn thể xã hội, thì sẽ là một hiểm họa thực sự của tầng lớp trên

doing things that would bring the society down in the long run.

làm những thứ khiến cho xã hội đi xuống trong tương lai.

For example, among the Greenland Norse --

Chẳng hạn, giữa những người Na Uy Greenland --

a competitive rank society -- what the chiefs really wanted

một xã hội cạnh tranh về vị thế -- điều mà những lãnh chúa muốn

is more followers and more sheep and more resources

là có thêm nhiều thuộc hạ, cừu và nhiều tài nguyên hơn

to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs

để cượt lên những lãnh chúa hàng xóm. Chính điều này khiến các lãnh chúa

to do what's called flogging the land: overstocking the land,

bán đất: tích trữ đất,

forcing tenant farmers into dependency. And that made

buộc các nông nô phải chịu lệ thuộc. Và điều này khiến cho

the chiefs powerful in the short run,

các lãnh chúa giàu lên trong thời gian ngắn,

but led to the society's collapse in the long run.

nhưng về lâu dài, nó khiến xã hội sụp đổ.

Those same issues of conflicts of interest are acute

Các vấn đề tương tự về mâu thuẫn sâu sắc giữa các nhóm lợi ích

in the United States today. Especially because

cũng xảy ra ở nước Mỹ ngày nay. Đặc biệt bởi

the decision makers in the United States are frequently

các nhà hoạch định chính sách ở Mỹ thường

able to insulate themselves from consequences

có thể tách bản thân họ khỏi hậu quả

by living in gated compounds, by drinking bottled water

bằng cách sống trong biệt ốc, uống nước đóng chai

and so on. And within the last couple of years,

vân vân. Và trong vài năm gần đây,

it's been obvious that the elite in the business world

rõ ràng là giới thượng lưu trong giới kinh doanh

correctly perceive that they can advance

đã nhận thức đúng đắn rằng họ có thể tăng

their short-term interest by doing things that are

lợi ích trước mắt của họ bằng cách làm những việc

good for them but bad for society as a whole,

có lợi cho bản thân họ nhưng có hại cho toàn thể xã hội,

such as draining a few billion dollars out of Enron

chảng hạn như rút vài tỷ dollar khỏi Enron

and other businesses. They are quite correct

và những việc khác. Họ đã khá đúng

that these things are good for them in the short term,

khi cho rằng những việc như thế có lợi trước mắt cho họ

although bad for society in the long term.

mặc dù chúng có hại cho cả xã hội về lâu dài.

So, that's one general conclusion about why societies

Bởi thế, kết luận chung về sự sụp đổ của các xã hội

make bad decisions: conflicts of interest.

khi ra những quyết định xấu: sự mâu thuẫn về lợi ích.

And the other generalization that I want to mention

Và một kết luận khác mà tôi muốn đề cập

is that it's particularly hard for a society to make

là rất khó để một xã hội có thể

quote-unquote good decisions when there is a conflict involving

ra quyết định đúng đắn khi xảy ra mâu thuẫn

strongly held values that are good in many circumstances

giữa những giá trị lâu đời tốt đẹp trong nhiều trường hợp

but are poor in other circumstances. For example,

nhưng lại xấu trong một số trường hợp khác. Chẳng hạn,

the Greenland Norse, in this difficult environment,

trong người Na Uy ở Greenland, trong môi trường khó khăn như thế,

were held together for four-and-a-half centuries

đã sống với nhau 4.5 thế kỷ

by their shared commitment to religion,

dưới tư tưởng chung về tôn giáo

and by their strong social cohesion. But those two things --

và tính cộng đồng bền chặt. Những 2 thứ đó --

commitment to religion and strong social cohesion --

gắn bó về tôn giáo và gắn bó về xã hội --

also made it difficult for them to change at the end

cũng gây nên những khó khăn cho họ trong việc thay đổi vào phút chót

and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.

từ chối học hỏi từ người Inuit. Hay ngày nay, Australia.

One of the things that enabled Australia to survive

Một trong những điều khiến Australia sống sót được

in this remote outpost of European civilization

trong hoàn cảnh xa xôi với nền văn mình Châu Âu

for 250 years has been their British identity.

trong suốt 250 năm đồng hóa với người Anh.

But today, their commitment to a British identity

Nhưng ngày nay, sự gắn bó của họ với người Anh

is serving Australians poorly in their need to adapt

đã giúp người Australia kém thích nghi hơn mức cần thiết

to their situation in Asia. So it's particularly difficult

với hoàn cảnh của họ ở châu Á. Vì thế họ đặc biệt khó khăn

to change course when the things that get you in trouble

khi thay đổi hoàn cảnh khi những thứ gây rắc rối cho bạn

are the things that are also the source of your strength.

lại đồng thời là những thứ tạo nên sức mạnh của bạn.

What's going to be the outcome today?

Vậy kết quả ngày nay sẽ như thế nào?

Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs

Tất cả chúng ta biết hàng chục loại bom hẹn giờ

going on in the modern world, time bombs that have fuses

trong thế giới hiện đại. Bom hẹn giờ đã được kích hoạt

of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,

cách đây vài thập kỷ -- mọi loại, chưa đầy 50 năm,

and any one of which can do us in; the time bombs of water,

và chúng đều có thể đe dọa chúng ta. Quả bom của nước

of soil, of climate change, invasive species,

của đất, của biến đổi khí hậu, chiến tranh chủng tộc,

the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --

trần quang hợp, vấn nạn về dân số, độc tố, vân vân và vân vân --

listing about 12 of them. And while these time bombs --

có 12 yếu tố như thế. Và trong khi những quả bom hẹn giờ này --

none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them

không có quả bom nào kích hoạt cách đây quá 50 năm, và phần lớn chúng

have fuses of a few decades -- some of them, in some places,

mới bắt đầu cách đây vài thập kỷ -- một số chúng được kích hoạt

have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,

muộn hơn nhiều. Với tốc độ phát triển như chúng ta hiện nay,

the Philippines will lose all its accessible loggable forest

người Phillipines sẽ mất tất cả rừng

within five years. And the Solomon Islands are only

trong 5 năm. Và đảo Solomon mất tất cả rừng

one year away from losing their loggable forest,

chỉ trong vòng 1 năm,

which is their major export. And that's going to be spectacular

và gỗ là hàng xuất khẩu chính của họ. Đó sẽ là một cảnh tượng ngoạn mục

for the economy of the Solomons. People often ask me,

cho nền kinh tế của Solomon. Mọi người hỏi tôi,

Jared, what's the most important thing that we need to do

Jared, điều quan trọng nhất chúng ta phải làm

about the world's environmental problems?

về vấn đề môi trường thế giới là gì?

And my answer is, the most important thing we need to do

Và câu trả lời của tôi là, điều quan trọng nhất chúng ta phải làm

is to forget about there being any single thing that is

là quên những điều đơn lẻ

the most important thing we need to do.

được coi là thứ quan trọng nhất chúng ta cần phải làm đi.

Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.

Thay vào đó có cả tá thứ mà chúng ta phải làm.

And we've got to get them all right, because if we solve 11,

Và chúng ta phải giải quyết triệt để, bởi nếu chúng ta chỉ giải quyết được 11 vấn đề,

we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,

mà không giải quyết được vấn đề thứ 12, thì cũng ta vẫn kẹt. Ví dụ,

if we solve our problems of water and soil and population,

nếu chúng ta giải quyết được vấn đề nước sạch, đất đai và dân số,

but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.

nhưng không giải quyết được vấn đề nhiễm độc, thì vẫn rắc rối như thường.

The fact is that our present course is a non-sustainable course,

Thực tế là tình trạng hiện tại của chúng ta rất không bền vững,

which means, by definition, that it cannot be maintained.

nghĩa là không thể duy trì như thế được.

And the outcome is going to get resolved within a few decades.

Và hậu quả phải được giải quyết trong vòng vài thập niên.

That means that those of us in this room who are less than

Nghĩa là những bạn đang ngồi trong phòng này có độ tuổi

50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,

dưới 50, 60 sẽ thấy nghịch lý đã được giải quyết,

and those of us who are over the age of 60 may not see

và những người trên 60 tuổi có thể không thấy giải pháp

the resolution, but our children and grandchildren certainly will.

nhưng con cháu chúng ta chắc chắn sẽ thấy.

The resolution is going to achieve either of two forms:

Giải pháp sẽ đạt hiệu quả theo hai cách:

either we will resolve these non-sustainable time-fuses

hoặc chúng ta giải quyết những vấn đề bất bền vững

in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,

theo cách tự chọn lạc quan bằng cách sửa chữa nó

or else these conflicts are going to get settled

hoặc thu xếp những mâu thuẫn

in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,

theo cách bi quan hơn và ko được lựa chọn -- bằng chiến tranh,

disease or starvation. But what's for sure is that our

dịch bệnh hoặc đói kém. Nhưng một điều chắc chắn là

non-sustainable course will get resolved in one way or another

tình trạng bất bền vững của chúng ta sẽ được giải quyết không theo cách này thì cách khác

in a few decades. In other words, since the theme of this session

trong một vài thập kỷ. Nói cách khác, nếu có lựa chọn

is choices, we have a choice. Does that mean that we should

chúng ta sẽ lựa chọn. Liệu điều đó có nghĩa là chúng ta nên

get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.

bi quan? Tôi rút ra một kết luận ngược lại.

The big problems facing the world today are not at all

Những vấn đề lớn mà chúng ta phải đối mặt ngày nay

things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid

không phải hoàn toàn nằm ngoài tầm kiểm soát. Mối đe dọa lớn nhất không phải là thiên thạch

about to crash into us, something we can do nothing about.

sắp va phải Trái đất, hay một thứ gì đó mà chúng ta không thể can thiệp được.

Instead, all the major threats facing us today are problems

Thay vào đó, những mối đe dọa chính mà chúng ta phải đối mặt là

entirely of our own making. And since we made the problems,

nhưng vấn đề hoàn toàn do chúng ta tạo ra. Và vì chúng ta tạo nên chúng,

we can also solve the problems. That then means that it's

nên chúng ta cũng có thể giải quyết được. Điều đó có nghĩa là

entirely in our power to deal with these problems.

chúng ta phải dốc toàn bộ sức mạnh để đối phó với vấn đề.

In particular, what can all of us do? For those of you

Cụ thể, chúng ta phải làm gì? Với những bạn yêu thích lựa chọn này

who are interested in these choices, there are lots of things

thì có rất nhiều thứ bạn có thể làm được

you can do. There's a lot that we don't understand,

Còn rất nhiều thứ chúng ta chưa hiểu hết,

and that we need to understand. And there's a lot that

và chúng ta cần phải hiểu. Và có nhiều thứ chúng ta đã hiểu,

we already do understand, but aren't doing, and that

nhưng không làm gì cả,

we need to be doing. Thank you.

và chúng ta phải hành đồng. Xin cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)