Why societies collapse | Jared Diamond

Jared Diamond: Toplumların Çöküşü Üzerine

Çeviri: Sinan Özel Gözden geçirme: Ahmet Yükseltürk

I think all of us have been interested, at one time or another,

Hepimiz tarihe gömülen toplumların romantik esrarıyla

in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,

zaman zaman ilgilenmişizdir: Klasik Maya ve Yucatan kültürleri,

such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,

Paskalya Adası'nın yerlileri, Anasazi, Bereketli Hilal toplumları,

the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe

Angkor Wat, Büyük Zimbabwe ve benzerleri. Son on yirmi yıl

and so on. And within the last decade or two,

içinde de arkeologlar, bu yıkılışların

archaeologists have shown us that there were environmental problems

birçoğunun arkasında, çevresel sorunların olduğunu

underlying many of these past collapses.

ortaya çıkardılar.

But there were also plenty of places in the world

Öte yandan, dünyanın bir çok yerinde de

where societies have been developing for thousands of years

toplumlar binyıllardır yok oluş belirtisi göstermeden

without any sign of a major collapse,

gelişmelerini sürdürmektedir:

such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies

Japonya, Java, Tonga ve Tikopea. Şu halde, öyle görünüyor ki,

in some areas are more fragile than in other areas.

bazı bölgelerdeki toplumlar diğerlerinden daha kırılgan.

How can we understand what makes some societies more fragile

Bazı toplumların neden diğerlerinden daha kırılgan olduklarını

than other societies? The problem is obviously relevant

nasıl anlarız? Bu soru, açık bir şekilde günümüzü de

to our situation today, because today as well, there are

ilgilendirir, çünkü bugün, henüz yeni çöküşe uğramış

some societies that have already collapsed, such as Somalia

toplumlar görüyoruz: Somali, Ruanda ve eski Yugaslavya.

and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also

Ayrıca çöküşün eşiğinde olabilecek

societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.

toplumlar da vardır: Nepal, Endonezya ve Kolombiya.

What about ourselves?

Peki ya kendimiz?

What is there that we can learn from the past that would help us avoid

Toplumumuzun, geçmiş zaman toplumları gibi çökmesini engellemek

declining or collapsing in the way that so many past societies have?

için öğrenebileceğimiz hangi dersler vardır?

Obviously the answer to this question is not going

Kuşkusuz, bu sorunun cevabı sadece bir faktör olmayacaktır.

to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor

Eğer birisi size toplumların çöküşlerini açıklayan

explanation for societal collapses, you know right away

tek bir faktör olduğunu söylerse, onun aptal olduğunu

that they're an idiot. This is a complex subject.

hemen anlarsınız. Bu karmaşık bir konudur.

But how can we make sense out of the complexities of this subject?

Ama bu konunun karmaşıklığının içinden nasıl çıkarız?

In analyzing societal collapses, I've arrived at a

Toplumsal çöküşleri incelerken, beş maddelik

five-point framework -- a checklist of things that I go through

bir çerçeveye ulaştım: Çöküşleri anlamama yardımcı

to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point

olmak için üzerinden geçtiğim beş kalemlik bir liste.

framework by the extinction of the Greenland Norse society.

Bu listeyi, İskandinav Grönland toplumunun yokoluşu açıklayarak

This is a European society with literate records,

anlatacağım. Bu, yazılı kaynakları olan Avrupalı

so we know a good deal about the people and their motivation.

bir toplumdu, dolayısıyla bu insanları ve amaçlarını büyük

In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,

ölçüde biliyoruz. MS 984'te İskandinavlar Grönland'a gidip

and around 1450 they died out -- the society collapsed,

yerleştiler ve 1450'de yok oldular -- toplumları çöktü,

and every one of them ended up dead.

ve toplumlarının içindeki her bir birey de öldü.

Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,

Niye sonunda hepsi öldü? Beş noktalı çerçevemdeki ilk kalem,

the first item on the framework is to look for human impacts

insanların, çevrelerine yaptıkları etki: insanların dikkatsizce

on the environment: people inadvertently destroying the resource

bağımlı oldukları kaynakları tüketmeleri. İskandinavya Vikingleri

base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,

de dikkatsizce humuslu toprağın erozyonuna ve ormansızlaşmasına

the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,

yol açtılar. Bu onlar için ciddi bir sorundu; çünkü ormanı

which was a particular problem for them because

kullanarak kömür, kömürü kullanarak da

they required forests to make charcoal, to make iron.

demir yapıyorlardı. Dolayısıyla, demirsiz kalmış

So they ended up an Iron Age European society, virtually

bir Avrupalı Demir Çağı toplumuna dönüştüler.

unable to make their own iron. A second item on my checklist is

Listemdeki ikinci bir kalem de iklim değişikliği.

climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.

İklimler ılıyabilir, soğuyabilir, kuruyabilir veya nemlenebilir.

In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder

Grönland'daki Vikingler'e bakarsak, 1300'lü yıllarda ve özellikle 1400'lerde

in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate

iklimlerinin soğuduğunu görürüz. Soğuk bir iklim illâ

isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting

ölümcül olmak zorunda değil, çünkü bu soğuyan iklim,

Greenland at the same time -- did better, rather than worse,

Inuitler'e -- yani Grönland Eskimoları'na -- köstek olmaktansa

with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?

destek oldu. Peki neden Grönland İskandinavları'nın

The third thing on my checklist is relations with neighboring

işine yaramadı? Listemdeki üçüncü kalem de komşu

friendly societies that may prop up a society. And if that

dost toplumların desteği. Eğer bu destek ortadan

friendly support is pulled away, that may make a society

kalkarsa, bu toplumu çöküşe yaklaştırabilir.

more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,

Grönland İskandinavları anavatanları Norveç ile ticaret

they had trade with the mother country -- Norway --

yapıyorlardı. Ancak bu ticaret

and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,

hem Norveç'in zayıflamasıyla, hem de Grönland ve Norveç arasındaki denizin

partly because of sea ice between Greenland and Norway.

buzlanmasıyla giderek azaldı.

The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.

Listemdeki dördüncü kalem de hasım toplumlarla ilişkiler.

In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --

Grönland İskandinavları'nın hasımları İnuitler'di --

the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse

yani Grönland'ı İskandinavlar'la paylaşan Eskimolar.

got off to bad relationships. And we know that the Inuit

İlişkileri kötüydü. İnuitler'in, İskandinavlar'ı

killed the Norse and, probably of greater importance,

öldürdüklerini biliyoruz; daha da önemlisi,

may have blocked access to the outer fjords, on which

İskandinavyalılar'ın fok balığı avlamak için yılın belli bir zamanında

the Norse depended for seals at a critical time of the year.

gitmeye mecbur oldukları dış fiyortlara ulaşımlarını engellemiş olabilirler.

And then finally, the fifth item on my checklist is the political,

Son olarak da, listemdeki beşince kalem, toplumun

economic, social and cultural factors in the society that make it

politik, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlere göre

more or less likely that the society will perceive and solve its

çevresel sorunlarını fark edip bu sorunları çözebilme ihtimalinin

environmental problems. In the case of the Greenland Norse,

artması veya azalması. Grönland İskandinavları'nın

cultural factors that made it difficult for them

Hıristiyan olup da katedral inşaasına büyük

to solve their problems were: their commitments to a

yatırım yapmaları, şeflerin birbirleriyle rekabet etmeleri

Christian society investing heavily in cathedrals; their being

ve İnuitler'i aşağılık bulup onlardan ders almayı reddetmeleri,

a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,

çevresel sorunlarını çözmelerini zorlaştıran kültürel faktörlerdi.

from whom they refused to learn. So that's how the five-part

İşte, beş maddelik çerçeve, Grönland İskandinavları'nın

framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.

çöküşü ve nihai yok oluşlarını böyle açıklıyor.

What about a society today?

Peki ya bugünkü toplum?

For the past five years, I've been taking my wife and kids to

Son beş senedir, karım ve çocuklarımla, gençliğimde

Southwestern Montana, where I worked as a teenager

hasat zamanlarında çalıştığım Güney Montana'ya gidiyorum.

on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems

Montana, ilk bakışta Amerika'da doğanın en

like the most pristine environment in the United States.

bakir kaldığı yer gibi görünür. Ancak daha dikkatli

But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.

bakılınca, Montana'nın ciddi sorunları olduğu fark edilebilir.

Going through the same checklist: human environmental impacts?

Aynı listeyi uygulayalım: insanların çevreye etkisi.

Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste

Evet, bu Montana'da aküt bir sorun. Maden atıklarının

have caused damage of billions of dollars.

zehirleri milyarca dolarlar seviyesinde zarar verdiler.

Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly

Yabani otlar ve kontrol edilmeleri, Montana'ya yıllık

200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas

yaklaşık 200 milyon dolara mal oluyor. Montana,

from salinization, problems of forest management,

tarımsal alanlarını, tuzlanma, ormansızlaşma

problems of forest fires. Second item on my checklist:

ve orman yangınlarında kaybetti. Listemdeki ikinci kalem:

climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer

iklim değişikliği. Evet, Montana'nın iklimi ısınıyor ve kuruyor,

and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation

ancak Montana'da tarım, dağların zirvelerinden eriyen karların

from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,

akarsulara karışmasına dayanıyor; bu karlar da ısınınca,

as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --

misal, Glacier National Park'taki buzullar yok oldukça,

that's bad news for Montana irrigation agriculture.

bu Montana'da tarımı zora sokuyor.

Third thing on my checklist: relations with friendlies

Listemdeki üçüncü maddeye gelelim:

that can sustain the society. In Montana today, more than half of

topluma yardımcı olabilecek dost toplumlarla ilişkiler.

the income of Montana is not earned within Montana,

Günümüzde, Montana'nın gelirinin yarısından fazlası,

but is derived from out of state: transfer payments from

Montana eyaleti içinde değil de, dışında kazanılır:

social security, investments and so on --

sosyal güvenlik ödemeleri, eyalet dışı yatırımlar ve benzerleri.

which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.

Bu durum, Montana'yı, Birleşik Devletler'in kalanına bağımlı kılar.

Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems

Dört: hasımlarla ilişkiler. Montanalılar, diğer Amerikalılar gibi,

as do all Americans, in being sensitive to problems

denizler ötesi hasımlarının yol açtığı petrol

created by hostiles overseas affecting our oil supplies,

kaynaklarını etkileyen sorunlarla ve terörist

and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:

saldırısı riskiyle karşı karşıya. Son olarak, listemdeki son kalem:

question of how political, economic, social, cultural attitudes

politik, ekonomik, sosyal ve kültürel yaklaşımların nasıl

play into this. Montanans have long-held values, which today

bir rol oynadıkları. Montanalılar'ın geleneksel değer yargıları

seem to be getting in the way of their solving their own problems.

bugün kendi sorunlarını çözmelerini engellemektedir.

Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,

Bu değer yargıları, ormancılığa, madenciliğe ve tarıma

and to no government regulation; values that worked well

verilen önemin ile devlet düzenlemelerine karşı çıkmaktır.

in the past, but they don't seem to be working well today.

Geçmişte faydalı olmuş bu değerler bugün zarar vermektedir.

So, I'm looking at these issues of collapses

Birçok geçmiş toplumu ve günümüz toplumunu,

for a lot of past societies and for many present societies.

bu çöküş nedenlerine göre inceliyorum.

Are there any general conclusions that arise?

Ortaya genel sonuçlar çıkıyor mu?

In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage

Tolstoy'un, her mutsuz evliliğin farklı olduğunu söylediği gibi,

being different, every collapsed or endangered society is different --

her çökmüş veya tehlikedeki toplum farklı --

they all have different details. But nevertheless, there are certain

hepsinin ayrıntıları değişik. Ama yine de, geçmiş ve bugünkü

common threads that emerge from these comparisons

toplumların çöküşe uğrayanlarını ve hayatta kalanlarını

of past societies that did or did not collapse

karşılaştırınca, belirli ortak ipuçlarına ulaşıyorum.

and threatened societies today. One interesting common thread

İlginç bir ortak ipucu, toplum bir kere

has to do with, in many cases, the rapidity of collapse

zirvesine çıktıktan sonra çöküşün ne kadar hızlı

after a society reaches its peak. There are many societies

geldiğiyle ilgili. Birçok toplum yavaş yavaş ortadan kalkmadı.

that don't wind down gradually, but they build up -- get richer

Daha ziyade, toplumlarını inşaa ettiler, zenginleştiler ve

and more powerful -- and then within a short time, within a few decades

güçlendiler, sonra kısa bir zaman içinde, zirveye erişmelerinden

after their peak, they collapse. For example,

yirmi otuz yıl içinde çöktüler. Örnek olarak,

the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the

Yucatan yarımadasındaki klasik ova Maya kültürü, erken 800'lerde

early 800s -- literally a few decades after the Maya were building

çökmeye başladı. Bu Mayalar'ın en büyük eserlerini yaratmalarından

their biggest monuments, and Maya population was greatest.

ve nüfuslarının zirve yapmasından sonraki otuz kırk yıl içinde gerçekleşti.

Or again, the collapse of the Soviet Union took place

Bir örnek daha vermek gerekirse, Sovyetler Birliği'nin çöküşü,

within a couple of decades, maybe within a decade, of the time

gücünün zirvesine ulaşmasından sonraki yirmi otuz, hatta

when the Soviet Union was at its greatest power.

belki de on yıl içinde gerçekleşti.

An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.

Bunu deney kabındaki bakterilere benzetebiliriz.

These rapid collapses are especially likely where there's

Eldeki kaynaklar ve bu kaynakların tüketimi

a mismatch between available resources and resource consumption,

veya ekonomik gelir gider arasında bir dengesizlik olduğunda

or a mismatch between economic outlays and economic potential.

bu ani çöküşlerin gerçekleşme ihtimali artıyor.

In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,

Deney kabında bakteriler çoğalır. Her kuşakta sayılarının ikiye

and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,

katlandığını farzedelim: Sonlarının gelmesinden beş kuşak önce

and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation

deney kabının 16'da 15'i boştur, sonraki kuşakta 4'te 3'ü boştur,

half empty. Within one generation after the petri dish still

sonraki koşakta da yarısı boştur. Yarısı boş olduktan bir kuşak sonra

being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.

kap doludur. Artık yiyecek kalmamıştır ve bakteriler çöküş yaşar.

So, this is a frequent theme:

Dolayısıyla, toplumların güçlerinin zirvelerine ulaştıktan

societies collapse very soon after reaching their peak in power.

çok kısa süre sonra çöküş yaşamaları, tekrarlanan bir durumdur.

What it means to put it mathematically is that, if you're concerned

Bunu matematiksel olarak açıklamak istersek, eğer bugünkü

about a society today, you should be looking not at the value

toplumlardan birini incelemek isterseniz, matematiksel

of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should

fonksiyonun bugünkü değerine, yani zenginliğe değil,

be looking at the first derivative and the second derivatives

fonksiyonun birinci ve ikinci türevlerine bakmanız gerekir.

of the function. That's one general theme. A second general theme

Bu genel kurallardan biridir. İkinci bir genel kural da,

is that there are many, often subtle environmental factors that make

toplumları diğerlerinden daha kırılgan yapan, çoğunlukla ilk bakışta

some societies more fragile than others. Many of those factors

görünmeyen çevresel faktörler olduğu ve bu faktörlerin çoğunun

are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,

henüz iyi anlaşılmadığı. Örnek olarak, neden Pasifik'teki yüzlerce

of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as

Pasifik adasının arasında Paskalya Adası en tahrip edici,

the most devastating case of complete deforestation?

ormansızlaşmayı yaşadı?

It turns out that there were about nine different environmental

Öyle anlaşılıyor ki, Paskalya Adası yerlilerinin aleyhinde çalışan

factors -- some, rather subtle ones -- that were working against

yanardağ püskürtüsü, enlem ve yağışla ilgili dokuz değişik

the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,

çevresel faktör bulunuyordu; bunların bazıları da

latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them

kolay farke dilemeyecek türdendi. En zor görünenlerinden

is that it turns out that a major input of nutrients

biri de, Orta Asya'dan gelen kıta tozunun, adanın

which protects island environments in the Pacific is from

humuslu toprağının verimine katkıda bulunup,

the fallout of continental dust from central Asia.

Pasifik adalarındaki doğal hayatı koruyor olmasıydı.

Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust

Bütün Pasifik Adaları arasında, Asya'dan gelen bereketli

from Asia restoring the fertility of its soils. But that's

tozun en azı Paskalya Adası'na ulaşır. Bu durumu

a factor that we didn't even appreciate until 1999.

ancak farkına 1999'a gelince varabildik.

So, some societies, for subtle environmental reasons,

Dolayısıyla, bazı toplumlar, ilk bakışta gözlemlenemeyen

are more fragile than others. And then finally,

çevresel sebeplerden dolayı, diğerlerinden daha kırılgan oluyor.

another generalization. I'm now teaching a course

Son olarak bir genel kural daha vereceğim. Bugünlerde

at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses

Los Angeles'taki California Üniversitesi'nde çalıştığım için,

of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,

orada bu çöküşler üzerine bir lisans dersi veriyorum. Üniversitedeki lisans öğrencilerim,

how on earth did these societies not see what they were doing?

bu toplumların başlarına geleni fark edememelerine

How could the Easter Islanders have deforested their environment?

akıl erdiremiyorlar. Nasıl oldu da Paskalya Adalılar yaşadıkları ortamı

What did they say when they were cutting down the last palm tree?

ormansızlaştırabildi? En son palmiye ağacını keserken ne düşündüler?

Didn't they see what they were doing? How could societies

Yaptıklarını fark etmediler mi? Bu toplumlar nasıl olup da

not perceive their impacts on the environments and stop in time?

çevrelerine verdikleri etkileri görüp vaktinde durmadılar?

And I would expect that, if our human civilization carries on,

Eğer insan medeniyeti varlığını sürdürürse, gelecek yüzyılda

then maybe in the next century people will be asking,

insanların şu soruyu sormalarını bekliyorum:

why on earth did these people today in the year 2003 not see

"2003 senesinde yaşayan insanlar nasıl olup da yaptıkları

the obvious things that they were doing and take corrective action?

bariz yanlışları görüp de önlem almadılar?"

It seems incredible in the past. In the future, it'll seem

Geçmiştekilerin yaptıkları inanılmaz görünüyor. Gelecektekilere

incredible what we are doing today. And so I've been

de bizim bugün yaptıklarımız inanılmaz görünecek.

trying to develop a hierarchical set of considerations

Ben de, toplumların neden sorunlarını çözemediklerine

about why societies fail to solve their problems --

dair hiyerarşik bir sebepler listesi geliştirmeye çalışıyorum.

why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,

Neden sorunlarını fark edemiyorlar, veya eğer fark ederlerse,

why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,

neden üzerinde duramıyorlar? Veya, üzerinde durdularsa,

why do they fail to succeed in solving them?

neden çözmekte başarılı olamıyorlar?

I'll just mention two generalizations in this area.

Bu konuda sadece iki tane genel kuraldan bahsedeceğim.

One blueprint for trouble, making collapse likely,

Felakate davetiye çıkarıp çöküşü yaklaştıran bir reçete,

is where there is a conflict of interest between the short-term

karar verici yöneticilerin kısa vadeli çıkarları ile toplumun

interest of the decision-making elites and the long-term

uzun vadeli çıkarları arasında bir çatışma olması.

interest of the society as a whole, especially if the elites

Özellikle, söz konusu yöneticiler kendilerini

are able to insulate themselves from the consequences

hareketlerinin sonuçlarından soyutlayabildikleri zaman

of their actions. Where what's good in the short run for the elite

bu sorun vahimleşiyor. Kısa vadede yöneticilerin çıkarına olan şeyler

is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite

uzun vadede topluma zarar verdiğinde, yöneticilerin toplumun

doing things that would bring the society down in the long run.

uzun vadede düşüşüne yol açacak işler yapmaları çok muhtemel.

For example, among the Greenland Norse --

Örnek olarak, Grönland İskandinavları'nın rekabetçi

a competitive rank society -- what the chiefs really wanted

şefleri, daha fazla kul, daha fazla koyun ve

is more followers and more sheep and more resources

daha fazla kaynak edinip, rekabette komşu şeflerin

to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs

önüne geçmek istiyorlardı. Bu istekleri yüzünden,

to do what's called flogging the land: overstocking the land,

topraklarını aşırı zorlayıp harcadılar: toprağı aşırı kullanarak

forcing tenant farmers into dependency. And that made

yerel çiftçileri bağımlı kıldılar. Bu, şeflerin kısa vadede

the chiefs powerful in the short run,

güçlenmelerine yol açtı, ancak uzun vadede

but led to the society's collapse in the long run.

toplumun çöküşünü getirdi.

Those same issues of conflicts of interest are acute

Bunun gibi çıkar çatışmaları, günümüzde Birleşik

in the United States today. Especially because

Devletler'de de ciddi bir sorundur. Özellikle de

the decision makers in the United States are frequently

Birleşik Devletler'in karar vericileri, yüksek duvarlı

able to insulate themselves from consequences

yapılarda yaşayıp, şişelenmiş su içerek

by living in gated compounds, by drinking bottled water

verdiklerin kararların sonuçlarından kendilerini

and so on. And within the last couple of years,

soyutlamaktadır. Son birkaç sene içinde de

it's been obvious that the elite in the business world

iş hayatındaki yüksek kademedeki yöneticiler,

correctly perceive that they can advance

toplum için uzun vadede zararlı olup da kısa vadede

their short-term interest by doing things that are

kendileri için faydalı olan bir takım hareketleri yaparak,

good for them but bad for society as a whole,

kendi çıkarlarına hizmet edebileceklerini

such as draining a few billion dollars out of Enron

keşfettiler: Enron ve benzeri şirketlerden bir kaç

and other businesses. They are quite correct

milyar doların hortumlanması gibi. Bu keşifleri doğruydu:

that these things are good for them in the short term,

gerçekten de bu hareket kısa vadede kendileri için faydalı,

although bad for society in the long term.

ama toplum için uzun vadede zararlı.

So, that's one general conclusion about why societies

Bu da, toplumların nasıl yanlış kararlar verdikleriyle

make bad decisions: conflicts of interest.

ilgili bir genel kural: çıkar çatışmaları.

And the other generalization that I want to mention

Bahsetmek istediğim ikinci genel kural da şu:

is that it's particularly hard for a society to make

hararetle savunulan, çoğu koşulda faydalı ama

quote-unquote good decisions when there is a conflict involving

bazı koşullarda zararlı olan değer yargıları

strongly held values that are good in many circumstances

çelişki yarattığında, doğru kararın verilmesi

but are poor in other circumstances. For example,

çok zorlaşıyor. Örnek olarak, Grönland İskandinavları

the Greenland Norse, in this difficult environment,

bu zorlu çevre şartlarında, dört buçuk yüzyıl boyunca

were held together for four-and-a-half centuries

dine ortak bir bağlılık ve güçlü bir toplumsal

by their shared commitment to religion,

dayanışma ile beraberce

and by their strong social cohesion. But those two things --

ayakta kalabildiler. Ancak bu iki şey - yani dine bağlılık ve

commitment to religion and strong social cohesion --

toplumsal dayanışma - sona yaklaştıklarında

also made it difficult for them to change at the end

değişim geçirerek İnuit yerlilerinden ders alıp öğrenmeyi

and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.

onlar için zorlaştırdı. Bugünün Avusturalya'sı da bir örnek.

One of the things that enabled Australia to survive

Avusturalya'nın, Avrupa medeniyetinin bu uzak

in this remote outpost of European civilization

karakolunda 250 sene boyunca varolabilmesini

for 250 years has been their British identity.

sağlayan şey, Britanyalı kimliğiydi.

But today, their commitment to a British identity

Ama bugün, Britanyalı kimliğine olan bu bağlılık,

is serving Australians poorly in their need to adapt

Asya'daki konumlarına adapte olmaları gerektiğinde

to their situation in Asia. So it's particularly difficult

Avusturalyalıların işine yaramıyor. Dolayısıyla,

to change course when the things that get you in trouble

başımıza gelen dertlerin sebepleri, aynı zamanda gücümüzün de

are the things that are also the source of your strength.

kaynağı olduğunda, rota değiştirmek zor oluyor.

What's going to be the outcome today?

Günümüzdeki sorunların sonuçları ne olacak?

Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs

Günümüzde, geri sayıma devam eden bir düzine saatli bomba

going on in the modern world, time bombs that have fuses

olduğunu hepimiz biliyoruz. Bu bombaların bazılarının fitilleri

of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,

20 - 30 yıllık fitiller, hiçbirininki de 50 yıldan fazla değil.

and any one of which can do us in; the time bombs of water,

Bu bombaların herhangi biri sonumuz olabilir. Bunlar,

of soil, of climate change, invasive species,

su, humuslu toprak, iklim değişikliği, mütecavüz türler,

the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --

fotosentetik tavan, nüfus problemleri, zehirli atıklar, vs..., vs...

listing about 12 of them. And while these time bombs --

toplamda yaklaşık bir düzine. Bunların hiç birinin

none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them

fitili 50 seneyi geçmese de, çoğunun fitili sadece

have fuses of a few decades -- some of them, in some places,

20 - 30 senelik, bazı bölgelerde de fitil çok daha kısa.

have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,

Bugünkü hızla, Filipinler'deki ulaşılabilir odunluk ağaçları

the Philippines will lose all its accessible loggable forest

beş yıl içinde kaybedeceğiz.

within five years. And the Solomon Islands are only

Solomon Adaları'ndaysa odun ağaçlarının

one year away from losing their loggable forest,

bitmesine sadece bir yıl kaldı, üstelik bu

which is their major export. And that's going to be spectacular

Solomonlar'ın en büyük ihraç ürünü. Bu durum Solomon Adaları'nın

for the economy of the Solomons. People often ask me,

ekonomisi için muhteşem olacak. İnsanlar bana

Jared, what's the most important thing that we need to do

'Jared, dünyanın çevresel sorunlarını çözmek için yapmamız

about the world's environmental problems?

gereken en önemli şey nedir?' diye soruyorlar.

And my answer is, the most important thing we need to do

Cevabım, yapmamız gereken en önemli şeyin, yapmamız

is to forget about there being any single thing that is

gereken en önemli tek bir şey olduğunu

the most important thing we need to do.

unutmak olduğu.

Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.

Daha ziyade, herhangi biri bizim sonumuzu giderebilecek bir düzine

And we've got to get them all right, because if we solve 11,

sorun var. Bunların hepsini çözmeliyiz; çünkü on birini

we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,

çözüp de on ikincisinde tıkanırsak, başımız dertte demektir.

if we solve our problems of water and soil and population,

Örnek olarak, su, humuslu toprak ve nüfus sorunlarımızı

but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.

çözüp de zehirli atık problemlerimizi çözmezsek, başımız derttedir.

The fact is that our present course is a non-sustainable course,

İşin aslı şu ki, bugünkü gidişatımız, sürdürülebilir bir gidişat değil,

which means, by definition, that it cannot be maintained.

yani bu şekilde devam etmemiz imkansız.

And the outcome is going to get resolved within a few decades.

Bu sorunlar, yirmi otuz sene içinde çözülecek.

That means that those of us in this room who are less than

Bu şu anlama geliyor: Bu odada 50 - 60 yaşından genç

50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,

olanlar, bu paradoksların nasıl çözüldüğünü görecekler,

and those of us who are over the age of 60 may not see

60 yaşından büyükler ise görmeyebilirler, ama çocukları

the resolution, but our children and grandchildren certainly will.

ve torunları kesinlikle görecek.

The resolution is going to achieve either of two forms:

Bu çözümler, iki şekilde tezahür edebilir:

either we will resolve these non-sustainable time-fuses

ya biz bu sürdürülemeyen fitillere acilen müdahale ederek

in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,

kendimize uygun, bizim seçtiğimiz, hoş çözümler buluruz,

or else these conflicts are going to get settled

veya bu problemler, bizim seçimimiz dışında, tatsız

in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,

şekillerde çözüme ulaşır: Savaş, salgın hastalık

disease or starvation. But what's for sure is that our

ve kıtlıkla. Ancak kesin olan, bu sürdürülemez

non-sustainable course will get resolved in one way or another

gidişatın şu ya da bu şekilde yirmi otuz sene içinde

in a few decades. In other words, since the theme of this session

çözülecek olması. Başka şekilde ifade edersek, TED'in bu oturumunun

is choices, we have a choice. Does that mean that we should

teması "seçimler;" buna göre: bir seçim imkanımız var.

get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.

Bu, kötümser ve çaresiz hissetmemizi mi gerektiriyor? Ben aksini düşünüyorum.

The big problems facing the world today are not at all

Günümüzde karşılaştığımız büyük sorunlar, bizim kontrolümüz

things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid

dışında olaylar değil. En ciddi tehdit, bizi çaresiz bırakacak,

about to crash into us, something we can do nothing about.

bize çarpmak üzere olan bir asteroid değil.

Instead, all the major threats facing us today are problems

Aksine, karşılaştığımız bütün ciddi tehditler, kendi yarattığımız

entirely of our own making. And since we made the problems,

sorunlar. Bu sorunları biz yarattığımıza göre,

we can also solve the problems. That then means that it's

bunları çözmemiz de mümkün. Demek ki, bu sorunları

entirely in our power to deal with these problems.

ortadan kaldırmaya kudretimiz yetiyor.

In particular, what can all of us do? For those of you

Özellikle, her birimiz ne yapabiliriz? Bu seçimlerle

who are interested in these choices, there are lots of things

ilgilenenlerimiz için yapılabilecek birçok şey var.

you can do. There's a lot that we don't understand,

Anlamadığımız ve anlamamız gereken çok şey var.

and that we need to understand. And there's a lot that

Öte yandan, anladığımız ancak yapmadığımız, ama

we already do understand, but aren't doing, and that

yapmaya başlamamız gereken birçok

we need to be doing. Thank you.

şey de var. Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkış)